• • به طور خلاصه هر چند روش تفسیری مفسّر در استفاده از قراین با کاستی هایی همراه است، اما دارای جلوه آشکاری است و در سراسر تفسیر او به چشم می خورد و می توان گفت که وی در این مورد نیز تا حدودی موفق عمل کرده است و در استفاده از قراین برای فهم و درک صحیح کلام الهی بهره برده است که این روش وی در خور تحسین می باشد.

• دلالت ها انواع مختلفی دارند ولی در این پژوهش دلالت اقتضاء، دلالت تنبیه (ایماء)، دلالت اشاره و دلالت مفهومی کلام از انواع دلالت ذکر شده است و معنای حاصل از همه آن ها دارای حجیت و اعتبار است.

• ملا فتح الله در تفسیر خویش هر چند نامی از این دلالت ها (به جز دلالت مفهومی) نمی برد و تصریحی به آن ها ندارد، اما به معنای حاصل از آن ها توجه داشته و در مواردی از آن ها استفاده کرده است.

• اصل توجه به این دلالت ها از ویژگیهای مثبت روش تفسیری مفسّر است، اما این که در برخی آیات تنها به مدلول مطابقی آن ها توجه داشته از نقاط ضعف وی در توجه به دلالت ها است به علاوه این که وی مفهوم مخالف را حجت نمی داند.

پیشنهادات
این پژوهش تلاش ساده ای جهت دست یابی به قواعد مورد استفاده مفسّر منهج الصادقین فی الزام المخالفین در تفسیر خویش بوده است و از آن جا که این تفسیر یک تفسیر جامع شیعی به زبان فارسی است و قواعد آن تاکنون معرفی نشده است، پژوهش حاضر می تواند در مراکز علمی به عنوان مقدمه ای برای آشنایی بیشتر قرآن پژوهان با این تفسیر و زمینه ای برای ورود به بحث تفسیری، مورد استفاده قرار گیرد. علاوه براین ارزیابی تفسیر و این که مخاطب با دانستن قواعد تفسیر بهتر می تواند از آن استفاده کند.
و از آن جا که تفسیر منهج الصادقین تفسیری جامع است جای پژوهش و تحقیق پیرامون میزان توجه به قواعد مختلف تفسیری در آن وجود دارد، پیشنهاد می شود که محققان و پژوهشگران محترم با تحقیق و بررسی و تعمق بیشتر در تفاسیر مختلف از جمله تفسیر ارزشمند «منهج الصادقین فی الزام المخالفین» خلاء موجود در این موضوع را پر کرده و راه را برای دیگر محققان باز نمایند تا بتوانیم با فهم صحیح و دقیق کلام الهی از آن در سراسر زندگی خود بهره ببریم به علاوه این که این تحقیقات سبب می شود تا نام گذشتگان دوباره زنده شود، آنان که با تلاش و کوشش روز افزون سبب رشد و ارتقای علوم قرآنی شدند.
(وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) ^[۶۰۲]
منابع و مآخذ
۱- قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
۲- نهج البلاغه، (امام علی بن ابیطالب۷(۲۳ قبل از هجرت-۴۰هـ))، گرد آورنده: رضی، شریف، ترجمه محمّد دشتی، قم: مؤسسه ی تحقیقاتی امیرالمؤمنین۷، سی و یکم:۱۳۸۴٫
۳- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء، سوم: ۱۴۰۳ق.
۴- …………………………………………………..، طبقات اعلام الشیعه، قم: موسسه اسماعلیان دوم: بی تا.
۵- ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، با کوشش: مجتبی عراقی، قم: دار سید الشهداء للنشر، اول: ۱۴۰۵ق.
۶- ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، با کوشش: محمود محمد طناحی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعلیان، ۱۳۶۷٫
۷- ابن بابویه، محمد بن على‏، الخصال، به کوشش: على اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین‏ حوزه علمیه، اول: ۱۳۶۲٫
۸- ……………………………………….، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، اول: ۱۴۰۳ ق.
۹-ابن جزری، ابوالخیر، النشر فى القراءات العشر، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی تا.
۱۰- ابن درید، محمد بن حسن ابو بکر، جمهره اللغه، به کوشش رمزى منیر بعلبکى، بیروت: دار العلم للملایین، ۱۹۸۷ م.
۱۱- ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغه، به کوشش: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، اول: ۱۴۰۴٫
۱۲- استادی، رضا، آشنایی با تفاسیر قرآن مجید و مفسّران، قم: موسسه در راه حق، ۱۳۷۷٫
۱۳- ازهرى، محمد بن احمد ابو منصور، تهذیب اللغه، به کوشش على حسن هلالى و محمد على نجار، قاهره: الدار المصریه للتألیف و الترجمه، بى‏تا.
۱۴- افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم: مطبعه الخیام،۱۴۰۱ق.
۱۵- السبت، خالد بن عثمان، قواعد التفسیر جمعاً و دراسهً، مصر: دار ابن عفان، اول: ۱۴۲۱ق.
۱۶- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، به کوشش:حسن امین،بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی تا.
۱۷- ایازی، سید محمد علی، سیر تطور تفاسیر شیعه، رشت: انتشارات کتاب مبین، بی تا.
۱۸- اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، بحر المحیط فی تفسیر، با کوشش: محمد جمیل صدقی بیروت: دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
۱۹- بابایی، علی اکبر، غلامعلی عزیزی کیا و مجتبی روحانی راد، روش شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چهارم:۱۳۸۸٫
۲۰- بابایی، علی اکبر، قواعد تفسیر، دائره المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، بی تا.
۲۱- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت، اول: ۱۴۱۶ق.
۲۲- بستانى، فؤاد افرام‏، فرهنگ ابجدی، ترجمه رضا مهیار، تهران: انتشارات اسلامی‏، دوم:۱۳۷۵٫
۲۳- بلاغی نجفی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت، اول: ۱۴۲۰ق.
۲۴- بیلی، احمد، الاختلاف بین القراءات‏‏، بیروت: دار الجیل‏، بى‏تا.
۲۵- تهانوی، محمد علی، کشاف اصطلاحات الفنون، تهران: مکتبه خیام، ۱۹۶۷م.
۲۶- جرجانی، عبد القاهر بن عبد الرحمن‏، اسرار البلاغه فی علم البیان، بیروت: دار الکتب العلمیه، اول: ۱۴۲۲ق.
۲۷- جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، قاهره: دار الکتاب المصری، ۱۴۱۱ق.
۲۸- حجتی، محمد باقر، پژوهشى در تاریخ قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ششم: ۱۳۷۲٫
۲۹- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل البیت:، اول:۱۴۰۹٫
۳۰- حریری، محمد یوسف، فرهنگ اصطلاحات قرآنى‏، قم: انتشارات هجرت‏، دوم: ۱۳۸۴٫
۳۱- حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، به کوشش: علی هلالی و علی سیری، بیروت: دار الفکر، اول: ۱۴۱۴ق.
۳۲- حسینی، محمد رضا، کیف نفهم القرآن، بیروت: موسسه الوفا، ۱۴۰۰ق.
۳۳- خدایی اصفهانی، اکرم، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، تهران: رایزن، اول: ۱۳۷۸٫
۳۴- خمینی، روح الله الموسوی، مناهج الوصول الی علم الاصول، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، ۱۳۷۳٫
۳۵- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی التفسیر القرآن، بی جا، بی نا، بی تا.
۳۶- دمیاطی، احمد بن محمد، اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعه عشر، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۳۷- ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسّرون، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، بی تا.
۳۸- راغب الاصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار القلم، اول: ۱۴۱۸ق.
۳۹- رجبی، محمود، منطق فهم قرآن، به کوشش: محمد حسن جواهری، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۸۵٫
۴۰- رستمی، علی اکبر، آسیب شناسى و روش‏شناسى تفسیر معصومان:، بی جا‏، انتشارات کتاب مبین‏، اول:۱۳۸۰٫
۴۱- رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دار المهاجر، بی تا.
۴۲- زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان، بی جا: دار الاحیاء التراث العربی، بی تا.
۴۳- زرکشی، ممحمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفه، اول: ۱۴۱۰ق.