به عبارتی دقیق تر رویکرد مورد نظر معتقد است اولا از آنجا که منبع و مرجع نهایی هرگونه تغییر در واقعیات اجتماعی انسان است، پس فهم افراد از واقعیت، تغییر در واقعیت و چگونگی معانادار کردن آنها بسیار مهم است دوماً با توجه به خلاق بودن ماهیت انسان و نیز سیال بودن واقعیت اجتماعی نمیتوان مسیرو روش خاصی برای درک واقعیت و یا ایجاد تغییر در آن پیشنهاد نمود.

ویژگی موضوعی این رهیافت در آن است که بین موضوع های علوم طبیعی و اجتماعی تفاوت بنیادی قائل است. از این منظر مطالعه علوم اجتماعی نیاز به تفهم^[۳۸] جهان اجتماعی دارد که مردم از طریق فعالیت های مداوم و روزمره خود آن را تولید و بازتولید می کنند. لذا در تعریف انسان بر عنصر اراده گرایی^[۳۹] تاکید دارد. بر این اساس کنش های انسانی یا عاملان اجتماعی مبتنی بر انتخاب های ذهنی و دلائل فردی هستند. از دیدگاه پارادایم تفسیری افراد عادی از طریق مکانیسم تعاملهای روزمره ساخته شده و به تناسب موقعیت ها و بسترهای خاص مورد بازندیشی^[۴۰] و بازتعریف^[۴۱] قرار می گیرند بنابراین زندگی اجتماعی مبتنی بر تعاملهای اجتماعی و معانی سطح خردی است که به صورت اجتماعی ساخته، برساخته شده و مورد بازاندیشی قرار می گیرند. پارادایم تفسیری نوعی جهتگیری برساخت گرا نسبت به واقعیت اجتماعی بر این فرض استوار است که باورداشتها و نظام‌های معناییکه مردم خلق کرده و بکار میگیرند، درک آنها را از واقعیات می سازد. این درک با بهره گرفتن از مکانیسم زبان تشریح و منتقل می شود. به این ترتیب که انسانها همیشه در جریان متقابل درک و تفسیر جهان پیرامون خود هستند به عبارت دیگر جهان اجتماعی از سوی سازندگان آن تفسیر می شود.
نظریه زمینه ای^[۴۲] یکی از نحله های روش شناختی پاردایم برساختی _ تفسیری است این روش بر منطق رویکردهای تفسیری و به ویژه مکتب کنش متقابل گرایی نمادین در درک و تفهم جهان اجتماعی تکیه دارد. هدف نظریه زمینه ای جستجو در فرایندهای اجتماعی و تعاملی در حال ساخته شدن و روزمره توسط عاملهای اجتماعی است روش نظریه زمینه ای کشف نظریه زمینه ای از طریق تولید روشمند داده است. لذا گامهای رویه ای دقیقی به کار می روند که در نهایت به نظریه زمینه ای می انجامد. رهیافت برساخت گرایانه روش نظریه زمینه ای بر ماهیت پدیده های متمرکز شده و داده ها و تحلیل ها را حاصل تجربه مشترک و رابطه با مشارکت کنندگان می داند.
نظریه زمینه ای یا گراند تئوری که توسط دو جامعه شناس به نام های بارنی. جی گلاسر^[۴۳] و آنسلم ال. استراوس^[۴۴] در سال ۱۹۶۷ هنگام مطالعه بر روی داده های بیماران در حال مرگ و در پاسخ به مشکل موجود در رشته جامعه شناسی مطرح گردید. عبارت است از کشف و استخراج نظریه از داده هایی که به طور منظم در فرایند تحقیق اجتماعی به دست آمده اند نظریه زمینه ای اصولا برای ساخت نظریه های بنیادی وداده محور کاربرد دارد، اما میتوان از آن برای بسط وآزمون نظریه های صوری نیزاستفاده کرد. روش نظریه زمینه ای یا گراند تئوری از جمله روشهایی است که میتواند برای شناخت منظم دیدگاه ها و معانی افراد از یک موقعیت خاص بکار رود.
در فرایند ساخت نظریه زمینه ای، محقق در حین انجام پژوهش به جای تکیه بر یک یا چند سوال پژوهشی خاص و از پیش طراحی شده سوال های تحقیق را در فرایند گردآوری و تحلیل داده ها طراحی کرده و سپس مسیر گرداوری دادهای بعدی را براساس آنچه گلاسر و اشتراس حساسیت نظری می خوانند مشخص می سازد .این فرایند را به اصطلاح “نمونه گیری نظری” می نامند.در نظریه زمینه ای مرحله گردآوری، کد گذاری و تحلیل داده ها بصورت موازی با نمونه گیری نظری است.
۳-۱-۱ نمونه گیری
در روش تحقیق نظریه زمینه ای از نمونه گیری غیر احتمالی نظری استفاده می شود، این روش نمونه گیری برخلاف انواع نمونه گیری کمی، مرحله مستقلی نیست، بلکه از لحظه ورود به میدان مطالعه و گردآوری داده ها تا ساخت نظریه و ارائه گزارش نهایی تحقیق همواره محقق را راهنمایی کرده و جهت می بخشد، محقق در هر مرحله از تحقیق رهیافت بازاندیشانه و بازگشتی به داده ها و در صورت لزوم برگشت به میدان مطالعه ی اولیه اولیه به دنبال داده هایی میگردد که مفاهیم ومقوله های وی را به اشباع^[۴۵] نظری مطلوب برساند.
مرحله بعد کد گذاری^[۴۶] است در طی آن جریان آزاد متن را به مجموعه از متغییرهای اسمی تبدیل می کند ، در فرضیه زمینه ای کد گذاری به معنای رمز گشایی و تفسیر داده ها است که شامل نامگذاری مفاهیم و تبیین و بحث از آنها با جزئیات بیشتر است. در نظریه زمینه ای سه مرحله داده ها در سه مرحله کدبندی می شوند، این سه مرحله میتواند به موازات انجام نمونه گیری انجام پذیرد. مراحل عبارت اند از کد گذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی که داده های خام حاصل از انواع نمونه گیریهای بدست آمده از طریق روش های مشاهدات مشارکتی، مصاحبه های ساختار نیافته و ادبیات تحقیق، مجله ها و فصل نامه های، اسناد و مدارک، یادداشت های میدانی را از مرحله استخراج مفاهیم، مقولات و درنهایت مقولات هسته ای هدایت می سازد.
۳-۱-۲ کدبندی باز^[۴۷]
کد گذاری در گراند تئوری به شیوه ای استقرائی صورت می گیرد. فرایند کدگذاری در نظریه زمینه ای مبتنی بر روش مقایسه های ثابت است. روش مقایسه های ثابت به تحلیل تطبیقی بخشهای متفاوت داده بر حسب شباهت ها و تفاوت ها اطلاق می شود.در کد گذاری باز ابتدا داده ها به بخش های مجزا خرد شده برای به دست آوردن مشابهت ها و تفاوت ها با دقت بررسی شده اند و سوالاتی درباره پدیده ها که داده ها حاکی از آن هستند مطرح گردیده است.نامگذاری و مفهوم پردازی داده ها اولین قدم در کدگذاری باز می باشد.که مفهوم نامگذاری مفاهیم می باشند که عناصر سازنده نظریه زمینه ای به شمار میآیند، بطور کلی در کدگذاری باز هدف ان است که داده ها در قالب مفاهیم به صورت متغییر های اسمی ظاهر شوند.سپس باید ابعاد و ویژگی های این مفاهیم انتزاعی استخراج شود.
انتخاب عنوان مفاهیم از سه روش امکان پذیر است
۱) استفاده از مفاهیم بکار رفته در نظریات موجودکه به آنها (مفاهیم برخواسته از نوشته )اطلاق می شود.
۲)عنوان گذاری از سوی محقق
۳)استفاده از مفاهیم به کاررفته از سوی مشارکت کنندگان که به آن کدهای زنده می گویند
۳-۱-۳ کدگذاری محوری^[۴۸]
کدبندی محوری عبارت است از مرتبط نمودن مقولات فرعی به مقولات اصلی تر. این فرایند شامل ترکیبی از تفکر استقرائی و تفکر قیاسی می باشد، که طی چند مرحله از مقایسه کردن و پرسش کردن صورت می پذیرد .
۳-۱-۴ کدگذاری گزینشی^[۴۹]
که شامل انتخاب و تعیین مقوله هسته محوری می باشد.بعد از کدبنید محوری ،مرحله نهایی کدبندی محوری، کدبنیدی گزینشی آغاز می شود. انتخاب مقوله هسته ای در مرحله کدبندی داده های جدید ندارد. در مرحله کدبندی گزینشی تعداد محدودی از مقولات هسته ای که از دو مرحله کدبندی پیشین برگیزده شداند به تدوین یک نظریه پرداخته و نیازی به کدبندی جدید ندارد.
۳-۱-۵ نظریه نهایی
در پایان مراحل فوق الذکر از ارتباط قضایای بدست آمده از مرحله کدگذاری گزینشی، نظریه ای تدوین شده باید مدل الگویی ذیل را تشریح نماید. مقوله های شرایط علی، مقولات شرایط زمینه ای و مقولات شرایط مداخله گر، که در مجموع یک پدیده را به وجود می آورند ،و سپس استراتژی ها و تعاملات که به اداره، هدایت و کنترل پدیده به وجود آمده کمک کرده و در نهایت یک پیامد را تشکیل میدهند.
این مقولات هسته ای پایه گزارشی را هستند که جهت ارائه باید جمعبندی و نتیجه گیری شود.
نمودار ۳-۱: نمودار مراحل انجام تحقیق
۳-۲- روش نمونه گیری
مسئله مهم در مورد نمونه گیری در روش تحقیق گراندد تئوری آن است که این مرحله به عنوان یک قسمت مستقل نیست، بلکه از زمان ورود محقق به میدان مورد مطالعه تا زمان ساخت نظریه و ارائه گزارش نهایی همواره میتواند و در شرایطی لازم می گردد که مجددا مورد رجوع محقق قرار گیرد.
نکته دوم اینکه در تحقیقاتی که براساس پارادایم تفسیری صورت می پذیرند از روش نمونه گیری هدفمند^[۵۰] یا معیار محور^[۵۱] استفاده می گردد خصوصیت ویژه این نوع از روش نمونه گیری آن است که با توجه به روش کیفی خاص مورد استفاده در هر نوع تحقیق و همچنین موضوع ویژه روش شناختی تغییر می یابد .
جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق از دانشجویان علوم دینی با تابعتیت غیر ایرانی در دو مدرسه المهدی (عج) و مدرسه امام خمینی (ره) تشکیل می شد که مدرسه المهدی مختص به افراد جدیدالورود است که مراحل مقدماتی از جمله آموزش زبان فارسی، معارف اسلام و سایر دروس مقدماتی را میگذرانند و مدرسه امام خمینی (ره) به دانشجویانی که وارد دوره تکمیلی دروس علومی دینی از سطح کارشناسی تا سطح دکتری می شوند اختصاص یافته است. در این تحقیق مرحله گردآوری اطلاعات از روش مصاحبه نیمه ساخت یافته استفاده شد و در کنار آن از روش های مشاهده مشارکتی با حضور قریب به دو ماه در محل مدارس و همچنین راهنمایی اساتید این موسسات بهره گرفته شد. برای انتخاب افراد از تکنیک های نمونه گیری هدفمند استفاده شدکه عمدتآ و مقدمتا در روش های کیفی استفاده میشوند و عبارتند از گزینش واحدهایی خاص مبتنی بر اهداف خاص مرتبط با پاسخ به سوالهای خاص تحقیق است. در این نمونهگیری هدفمند ویژگی های کشورهای مورد بررسی بر حسب موارد ذیل صورت پذیرفت:

1. 1. میزان توسعه یافتگی اقتصادی که کشورها بر حسب آن در ۳ طبقه رایج توسعه نیافته، در حال توسعه و توسعه یافته طبقه بندی گردیدند.

1. 1. نوع حکومت های مستقر در ساختار سیاسی کشورها که به حکومت های غیر ایدئولژیک و ایدولژیک تقسیم بندی گردید.

۳.نوع تعامل جوامع با مذاهب مختلف که بر حسب سه ویژگی جوامع متعصب، جوامع کثرت گرا و جوامع بی تفاوت مشخص گردید.
بدین ترتیب کشورها به ترتیب زیل طبقه بندی گردیده وافراد با تابعیت این کشورها به مصاحبه دعوت گردیدند.
الف :کشورهای اروپای غربی، استرالیا و آمریکای شمالی:
کشورهای که در این طبقه بندی قرار می ‌گیرند با مفاهیمی همچون توسعه یافتگی اقتصادی، پلورالیسم اجتماعی و حکومت های غیر ائدولژیک منفعت گرا شناخته می شوند.
از این کشورها جمعآ با ۵ نفر مصاحبه صورت پذیرفت که شامل ۲ نفر از کشور آلمان، یک نفر از کشور دانمارک، یک نفر از کشور کانادا و یک نفر از کشور استرالیا است.
کشورهای شرق آسیا:
کشورهای شرق آسیا کشورهایی هستند از دیدگاه نخست به عنوان الگوی عالی جوامع در حال توسعه مطرح هستند و در چشم انداز دوم علارغم برخورداری از اعتقادات دینی و سنتی قوی و ریشه دار در فرهنگ ایشان معمولا با تسامح با ادیان دیگر و فرهنگ های مهاجر برخورد می کنند.نمونه ایده ال این کشورها چین است که متاسفانه علارغم کثرت دعوت های صورت پذیرفته از اتباع این کشور به دلائل خاص مربوط به روانشناسی اجتماعی ایشان، انجام مصاحبه میسر نشد و بنابراین با دونفر یک نفر از کشور تایلند و یک نفر از کشور فیلیپین مصاحبه صورت پذیرفت.
کشور پاکستان:
به دلیل موقعیت خاص این کشور از نظر خشونت های مذهبی ۳ نفر از نقاط مختلف این کشور انتخاب شدند، که یک نفر از شهر تقریبا بدون مشکل لاهور که روابط بسیار خوبی بین شیعیان و تمام مذاهب اهل سنت و حتی وهابیت برقرار است، نفر دوم از مهمترین شهر صنعتی و تجاری پاکستان کراچی که روابط بین مذاهب به طور کلی مثبت می باشد ولی خشونت های مذهبی وارداتی نیز دیده میشود و نفر سوم از شهر کرهات در شمال پاکستان نزدیک به مرز افغانستان که نزدیک به ۵ سال است به صورت مداوم درگیر جنگ مذهبی(بین شیعیان و گروه های تکفیری) می باشد.
کشور آذریایجان :
کشور آذریایجان علارغم آمار ۷۵درصدی جمعیت شیعیان به دلیل سلطه نزدیک به نیم قرن کمونیسم در این کشور و رویکردهای ساختار سیاسی موجود فعلی در زمینه تبلیغ ادیان و نمادهای دینی، مقوله دین از مفاهیم متن زیست جهان مردم خارج شده است، و تبدیل به جامعه بی تفاوت نسبت به مقوله دین گردیده است.
کشور هندوستان:
این کشور به دلیل تعدد ادیان مختلف در آن و اعتقاد مردم به آموزه های مذهبی خود و در عین حال زندگی مسالمت آمیز با پیروان ادیان دیگر یک ویژگی های بسیاری برای بررسی در حوزه مدارای دینی دارد که در تحقیق با ۵ نفر از اتباع آن مصاحبه صورت پذیرفت ولی به دلیل عدم همخوانی و تکمیل داده ها فقط از اطلاعات مربوط به مصاحبه ۲ نفر در مقولات نهایی استفاده گردید.
کشورهای آفریقایی:
ازکشورهای آفریقایی به عنوان نمونه کشورهای توسعه نیافته بهره برده شد که علارغم تمام مشکلات اقتصادی و سیاسی درگیری ها و اختلافات مذهبی در میان ساکنان آنها به چشم نمی خورد.از این کشورها یک نفر از کشور سودان(کشوری با اکثریت مطلق مسلمانان) کشور مالاوی و کشور ماداداسگار (کشورهای که جمعیت آنها میان پیروان مسیحیت و مسلمانان به صورت مساوی تقسیم شده ولی ساختار های سیاسی و اقتصادی در دست مسیحیان است.) انتخاب شدند.
در مصاحبه ها تلاش گردید از یک کشور یا منطقه طبق مدل طبقه بندی فوق الذکر حداقل دو نفر مورد مصاحبه قرار گیرند مثلا یک آلمانی از مدرسه المهدی و یک آلمانی با تحصیلات علوم مذهبی بیشتر از مدرسه امام خمینی(ره) در صورت لزوم طبق مفاهیم و مقولات حاصله از کد گذاری های باز و یا محوری انجام شده از افراد بیشتری مصاحبه به عمل آمده تا زمانیکه داده ها به مرحله اشباع نظری برسند.
نحوه انجام مصاحبه بدینصورت بود که در ابتدا سوالات کلی پرسشنامه به معاونت پژوهش دو موسسه تحویل شد و پس از اخذ نظرات و راهنمایی های ایشان با توجه به سابقه کار این افراد در این محیط های خاص کار مراحل میدانی شروع می شد.
در مرحله دوم انجام مصاحبه در مدرسه امام خمینی شروع گردید و طبق دستور نمونه گیری در روش تحقیق نظریه زمینه ای که در این بررسی مبنای عمل قرار گرفته است، نمونه گیری به موازات کد گذاری های باز و محوری تا مرحله اشباع در این مرحله صورت پذیرفت.
در مرحله سوم انجام مصاحبه ها با توجه به داده ها، مفاهیم و مقولاتی که از مصاحبه های دانشجویان مدرسه امام خمینی حاصل گردیده بود، در مدرسه المهدی(عج) آغاز گردید و تا حد اشباع داد ها ادامه یافت.
میانگین مدت مصاحبه ها ۷۵ دقیه بود، پیش از انجام مصاحبه ضمن ارائه توضیحات به مشارکت کنندگان در مورد مباحث مورد مصاحبه، همچنین اطمینان به محرمانه بودن اطلاعات مصاحبه همراه با تفهیم حقوق کامل مشارکت کنندگان در خروج و یا کناره گیری از مطالعه، مصاحبه ها به صورت صوتی ضبط گردید.
۳-۳- ابزار گرداوری داده ها
ابزارهای گرداوری داده ها در روش تحقیق نظریه زمینه ای عبارتند از: مصاحبه ها، یادداشت های میدانی، اسناد و مدارک، مجله های و فصلنامه ها، مشاهده مشارکتی و ادبیات تحقیق.

فرضیه فرعی سوم در ارتباط با امکان شاخص سازی از منظر فرایندهای داخلی است. بدین منظور معیارهای این منظر ارزیابی متوازن از طریق سوالات ۴۰ الی ۵۰ پرسشنامه مورد سوال قرار گرفته است. برای این منظور نیز از آزمون ناپارامتریQ_p با  ( آزمون میانه ) استفاده می شود. از آنجا که میانه گزینه های پرسشنامه که به صورت اصلاً ، کم ، متوسط، زیاد و بسیار زیاد بر اساس مقیاس لیکرت از ۱ تا ۵ رتبه بندی شده است برابر ۳ می باشد، آزمون فرض در مورد میانه بصورت زیر فرموله می شود.

امکان شاخص سازی از نظر فرایندهای داخلی وجود ندارد
امکان شاخص سازی از نظر فرایندهای داخلی وجود دارد

جدول شماره ۴-۱۴ : اطلاعات توصیفی مربوط به فرضیه فرعی سوم
جدول شماره ۴-۱۴: اطلاعات توصیفی مربوط به فرضیه فرعی سوم

جدول شماره ۴-۱۵- نتایج آزمون مربوط به فرضیه فرعی سوم
همانطور که در جدول شماره ۴-۱۵ مشاهده می شود آماره آزمون از معیار ارزیابی کمتر است. بنابراین می توان به توجه به اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه این چنین نتیجه گیری کرد که شاخص سازی از نظرفرایندهای داخلی امکان پذیر می باشد که این نتیجه با تحقیق عباس الهیاری در مورد بیمارستانهای شیراز همسو می باشد.
۴-۳-۵- آزمون مربوط به فرضیه فرعی چهارم
فرضیه فرعی چهارم در ارتباط با امکان شاخص سازی از نظریادگیری و رشد می باشد.
بدین منظور معیارهای این منظر ارزیابی متوازن از طریق سوالات ۵۱ الی ۶۰ پرسشنامه مورد سوال قرار گرفته است.
برای این منظور نیز از آزمون ناپارامتری Q_p با  ( آزمون میانه ) استفاده می شود. از آنجا که میانه گزینه های پرسشنامه که به صورت اصلاً ، کم ، متوسط، زیاد و بسیار زیاد بر اساس مقیاس لیکرت از ۱ تا ۵ رتبه بندی شده است برابر ۳ می باشد، آزمون فرض در مورد میانه بصورت زیر فرموله می شود:
امکان شاخص سازی از منظریادگیری و رشد وجود ندارد
امکان شاخص سازی از منظریادگیری و رشد وجود دارد

جدول شماره ۴-۱۶- اطلاعات توصیفی مربوط به فرضیه فرعی چهارم
جدول شماره ۴-۱۶: اطلاعات توصیفی مربوط به فرضیه فرعی چهارم

جدول شماره ۴-۱۷: نتایج آزمون مروبط به فرضیه فرعی چهارم
با توجه به اطلاعات جدول شماره ۴-۱۷ مشاهده می شود آماره آزمون از معیار ارزیابی کمتر است. بنابراین می توان به توجه به اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه این چنین نتیجه گیری کرد که شاخص سازی از نظررشد و یادگیری امکان پذیر می باشد که این نتیجه با تحقیق عباس الهیاری در مورد بیمارستانهای شیراز همسو می باشد.
۴-۳-۶- مقایسه میانگین رتبه بین عوامل با بهره گرفتن از آزمون فریدمن
آزمون فریدمن برای رتبه بندی و تعیین درجه قوی بودن فرضیه ها مورداستفاده قرار می گیرد. فرض صفر و فرض مقابل در این آزمون بصورت زیر نوشته می شود:
H₀: میانگین رتبه های چهار فرضیه یکسان است
H₁: میانگین رتبه های چهار فرضیه یکسان نیست

جدول شماره ۴-۱۸- نتایج آزمون مقایسه میانگین رتبه فرضیات با بهره گرفتن از آزمون فریدمن

جدول شماره ۴-۱۹- آماره آزمون و مقدار سطح معنی داری آزمون فریدمن برای مقایسه رتبه فرضیات
با توجه به جدول ۴-۱۹ مشاهده می شود میانگین رتبه ۵ فرضیه یکسان نیست. با بهره گرفتن از این آزمون می توان امکان انجام فرضیه های مختلف (مثلاً امکان شاخص سازی از منظرهای مختلف را مقایسه و فرضیه هایی را که امکان اجرای بیشتری دارد را تعیین نمود) با توجه به این پژوهش و بر اساس آزمون فریدمن مشاهده شد که امکان شاخص سازی از منظر فرایندهای داخلی بیشتر است.(جدول شماره ۴-۱۸)
۴-۳-۷- بررسی تاثیر هریک از سؤال‌های عمومی پرسشنامه بر فرضیه‌های پژوهش :
در بخش قبل به آزمون فرضیه های پژوهش با بهره گرفتن از آزمون میانه پرداخته شد. در این بخش با بهره گرفتن از آزمونهای ناپارمتری  ، آزمون U- من وتینی، آزمون H- کروسکال والیس، وجود و عدم وجود رابطه معنی دار بین سوالهای عمومی پرسشنامه شامل ظرفیت تولید، تحصیلات، تعداد کارکنان، سابقه کار، با فرضیه های پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد.
۴-۳-۷-۱- بررسی وجود تفاوت معنی‌دار بین شرکتها با ظرفیت‌های تولید مختلف در فرضیه‌های پژوهش:
برای بررسی این رابطه از آزمون تحلیل واریانس استفاده می شود. این آزمون بر مبنای فرض آماری زیر انجام می شود.
فرض صفر ( H₀ ) : ظرفیت تولید شرکتها بر پاسخ پاسخ دهندگان به سوالهای پرسشنامه تاثیری ندارد .
فرض تحقیق ( H₁ ) : ظرفیت تولید شرکتها بر پاسخ پاسخ دهندگان به سوالهای پرسشنامه تاثیر دارد .

جدول شماره ۴-۲۰: نتایج آزمون مربوط به تاثیر ظرفیت تولید در هر یک از منظرها
همان طور که در جدول شماره ۴- ۲۰ مشاهده می شود، با توجه به ظرفیت تولید ، آماره آزمون از منظر مالی و فرایندهای داخلی از معیار ارزیابی کمتر است . بنابراین می توان با توجه به اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه این چنین نتیجه گیری کرد که ظرفیت تولید بر شاخص سازی از منظر مالی و فرایندهای داخلی موثر بوده و بر سایر فرضیه ها تاثیری ندارد.
۴-۳-۷-۲- بررسی وجود تفاوت معنی‌دار بین دیدگاه افراد با مدارک تحصیلی مختلف در فرضیه‌های پژوهش:
برای بررسی این رابطه از آزمون تحلیل واریانس استفاده می شود. این آزمون بر مبنای فرض آماری زیر انجام می شود
فرض صفر (H₀) : مدرک تحصیلی پاسخ دهندگان بر پاسخ آنها به سوالهای پرسشنامه تاثیری ندارد.
فرض تحقیق (H₁ ) : مدرک تحصیلی پاسخ دهندگان بر پاسخ آنها به سوالهای پرسشنامه تاثیر دارد.
نتایج این آزمون در جدول شماره ۴- ۲۱ ارائه شده است .

جدول شماره ۴-۲۱- نتایج آزمون مربوط به تاثیر مدرک تحصیلی در هر یک از منظرها
با توجه به جدول شماره ۴-۲۱- مشاهده می شود، با توجه به میزان تحصیلات ، آماره آزمون از منظر مشتری و فرایندهای داخلی از معیار ارزیابی کمتر است. بنابراین می توان با توجه به اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه این چنین نتیجه گیری کرد، که میزان تحصیلات پاسخ دهندگان بر شاخص سازی از منظر مشتری و فرایندهای داخلی تاثیر گذار و بر سایر فرضیه ها تاثیری ندارد.

. پس چرا آن گاه که [جان شما] به گلو مى‏رسد* و در آن هنگام خود نظاره گرید* و ما به آن [محتضر] از شما نزدیکتریم ولى نمى‏بینید* پس چرا، اگر شما بى‏جزا مى‏مانید [و حساب و کتابى در کار نیست‏]* اگر راست مى‏گویید، [روح‏] را برنمى‏گردانید؟؛ واقعه/۸۳الی۸۷ ↑
. محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج‏۱۹، ص: ۲۴۰ ↑
نه چنین است [که او پندارد، زیرا] آن گاه که جان میان گلوگاهش رسد،* و گفته شود: «چاره‏ساز کیست؟»* و داند که همان[زمان‏] فراق است،* و [محتضر را] ساق به ساق دیگر درپیچد،* آن روز است که بسوى پروردگارت سوق دادن باشد؛ قیامت/۲۶الی۳۰ ↑
.ر.ک. ترجمه مبدأ و معاد، ملاصدرا، ص۳۰۳٫ ↑
. مرگ نوعی انتقال از این نشئه به نشئه دیگر است که فوق این نشئه قرار گرفته است؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، (قم: مکتبه المصطفی، ۱۳۶۸) ج۹، ص: ۲۱۲٫ ↑
مرگ، مرگ از این نشئه و ولادت در نشئه دوم است، پس مرگ نهایت سفر به آخرت و ابتدای سفر آخرت به سوی غایت دیگر و آن نشئه سوم است؛ همان، ص: ۲۳۸٫ ↑
. مرگ چیزی نیست جز ترک استعمال آلاتی که آن ها را بدن می نامند،‌ مانند اینکه صنعتگر آلات صنعتی خود را ترک کند؛ حسین بن عبدالله سینا، رسایل ابن سینا، ( قم: بیدار، بی تا ) ص: ۳۴۰٫ ↑
.روح الله خمینی، شرح چهل حدیث، ص: ۳۲۳٫ ↑
. حسن حسن زاده آملی،عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، ( تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر،۱۳۸۵)النص، ص: ۳۷۷٫ ↑
.همان، ص: ۳۷۸ ↑
.زمین را بعد از مردنش زنده مى‏کند؛ روم/۱۹ ↑
.با آن آب پر برکت شهرى مرده را زنده کردیم؛ ق/۱۱ ↑
.اى کاش قبل از این مرده بودم؛ مریم/۲۳ ↑
.آیا پس از مردن در آینده زنده (از قبر) بیرون خواهم آمد؟؛ مریم/۶۶ ↑
. آیا آن کس که مرده بود و زنده‏اش کرده…؛ انعام/۱۲۲ ↑
.تو نمى‏توانى سخنت را به گوش مردگان برسانى؛ نمل/۸۰ ↑
.ر.ک فصل چهار ، “حقیقت و معنای قبض روح" ↑
.خداست که جان‏ها را در دم مرگ مى‏گیرد… ؛ زمر/۴۲ ↑
. حال یا اینکه مضافى در عبارت تقدیر بگیریم و بگوییم تقدیر آیه «اللَّه یتوفى الانفس حین موت ابدانها- خدا جان‏ها را در هنگام مرگ بدن‏ها مى‏گیرد» بوده، و یا اینکه نسبت دادن مرگ به روح را مجاز عقلى بگیریم؛ (محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج‏۱۷، ص: ۴۰۸) ↑
.هر موجودی دارای یک حرکت جبری و توجه غریزی به مسبب الاسباب است و انسان علاوه بر این حرکت جوهری عمومی، حرکت دیگری نیز دارد که منشأ آن حرکت عرضی در کیف نفسانی است؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، ج‏۹، ص: ۲۸۴) ↑
.نفس انسانی جمانیه الحدوث و روحانیهالبقا است، لذا به وسیله استعداد بدن بوجود می آید و ملکات نفسانی، صورت ذاتش را شکل می دهد و سبب خروجش از قوه به فعل می شود و به واسطه حرکت جسمانی بدن، زمینه برای قبول صورت های جسمانی دیگر و اتحاد با آنها پیدا می کند مانند اتحاد بین ماده و صورت همچنان که مشخص شد؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرار الآیات، النص، ص: ۱۴۳)و (همان، ج‏۸، ص: ۳۴۰) ↑

.هنگامی که نفس به وسیله سیر ذاتی و حرکت جوهری اش به دری از دروازه های آخرت رسید، مرگ یک نشئه و ولادت نشئه دیگر بر او عارض می شود؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
.مرگ پایان سفر به سوی آخرت و آغاز سفر آخرت به سوی غایت دیگر است و آن همان نشئه سوم می باشد؛ (همان، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، شرح بر زاد المسافر ( محقق جلال الدین آشتیانی) (قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۱)، ص: ۲۵۶ ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی،المبدأ و المعاد، ( تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران: ۱۳۵۴) ص: ۳۱۷ ↑
.نشئه دوم به نسبت نشئه اول مانند حیات است و نشئه اول نسبت به نشئه دوم بمانند مرگ می باشد؛ (همان، ص: ۴۱۰) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی،شرح بر زاد المسافر، ص: ۲۵۰- همچنین ر.ک : محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی،الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۹ ↑
.نفس انسانی در آغاز پیدایشش مانند جنین است که در بطن دنیا و رحم بدن قرار دارد، پس اندک اندک در دنیا رشد می کند همانطور که جنین در رحم مادرش رشد می نماید –و مرگ عبارت است از خروج (نفس) از رحم دنیا به کستردگی و سعه آخرت؛ (همان، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
.محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، ص: ۴۵۵ ؛ محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۸ ↑
. به نقل از: ترجمه و شرح مبدا و معاد، ص ۴۰۹ الی ۴۱۱ ↑
.محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج۷، ص۷۱٫ ↑
. ر.ک: همان، ج۷، ص۷۱ ؛ و محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۸۴ ↑
. ترجمه و شرح مبدا و معاد، ص ۴۱۵ و ر.ک: محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ، ج‏۷، ص: ۷۲الی ۷۸ ↑
. به نقل از :محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ترجمه و شرح مبدا و معاد،(ترجمه جعفر شانظری)، (قم: انتشارات دانشگاه قم،۱۳۹۰)، ص ۴۱۵ الی ۴۱۷ ↑
. ر.ک فصل سوم، “تحلیل فلسفی رابطه نفس و بدن در هنگام مرگ" ↑
. مرگ در قیاس با روح آسمانی، حیات و امری وجودی است و در قیاس با بدن عنصری مرکب از ماده محسوس، عدم و مرگ است؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم ، ج‏۶، ص: ۷۷) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ، ج۹، ص۲۳۹ ↑
.مرگ چیزی نیست جز اینکه نفس استعمال آلاتش را ترک می کند،‌و آن الات همان اعضایی هستند که مجموع آن ها بدن نامیده می شود؛ (رسایل ابن سینا، ص ۴۳۱) ↑
.همانا نفس جوهری غیر جسمانی است و عرض نیست و قبول فساد و تباهی نمی کند… اما جوهر ضد ندارد و پس هر چیزی که فاسد شود از ناحیه ضدش فاسد شده است… پس هیچ وجهی بر فناء و عدم و فساد نفس وجود ندارد؛ (همان) ↑
.پس همانا جوهر از آن جهت که جوهر است ذاتش بطلان نمی پذیرد و فنا در او راه ندارد، و آن چیزی که باطل و فانی می شود اعراض و خواص او هستند… و جوهر تنها قبول کمالات تمامیت صورتش را می کند؛ (همان) ↑
.جوهر مجرد روحانی استحاله و تغییر در ذاتش راه ندارد، پس چگونه ممکن است که عدم و تباهی برایش قابل تصور باشد؛ (همان) ↑
.یکی از نظریه های پر طرفدار در باب مرگ نظریه افلاطون است، او در آثار خود جدایی از نفی از تن را مورد تأکید قرار می دهد.ارسطو نیز نفس را صورت بدن و بدن را ماده آن میداند و در عین حال به تلازم ماده و صورت حکم میکند. (ر.ک سیدمحسن رضازاده، مرگ و جاودانگی (تهران: دفتر نشر و پژوهش سهروردی، ۱۳۸۰)) . ↑
.نفس به مرگ بدن نمی میرد و به هیچ وجه فساد قبول نمی کند؛ (حسین بن عبدالله ابن سینا، الهیات نجاه،(تصحیح سعید زاید)، (قم‏: مکتبه آیه الله المرعشى‏، ۱۴۰۴ ه ق) ص: ۳۷۸ ↑
.سید عبدالغنی اردبیلی، تقریرات فلسفه، ج‏۳، ص: ۷۰ ↑
.در این قسم حرکت در حقیقت سفر از داخل مملکت طبیعت به خارج از حد این عالم ملک است به طورى که در حدى از حدود طبیعت وقوف ندارد البته به شرط اینکه یک قاسر و مانع و شرّ و طوفانى در این خط سیر با او تصادف نکند و حادثه‏اى رخ ندهد، و به عبارت دیگر: لا بشرط باشد؛ یعنى این موجود لا بشرط از طبقه نباتى گذشت و به حیوانیت به آن اندازه که تجرد- و لو خیالى- برایش پیدا شد، برسد. ↑

حدیث ضمن آن نقل شده است.
- التهذیب شیخ طوسی، محدث و فقیه سده پنجم هجری که فصل مهمی از کتابش در باب دعاست و همچنین مصباح المتهجد شیخ که تماما در راستای نیایش و دعا و اهمیت سرشار آن است.
- بحارالانوار مجلسی که ابواب متعددی از کتابش درباره دعا و ارزش آن است و از جمله باب های آن که ذیل کتاب الذکر و الدعا به این موضوع پرداخته است عبارتند از: باب من لا یستجاب دعاوه و من لا یستجاب،باب ادعیه یوسف فی الجب و ادعیه سایر الانبیاء و ما یناسب ذلک ادعیه التحرر من الافات و الهلکات و…
از محققین و متاخرین معاصر نیز آثار ارزشمندی در زمینه دعا به جای مانده است از جمله:

• • عده الداعی، ابن فهد حلی که از جمله کتب احادیث ذیل عنوان دعاست.

• • المیزان، فصل ادب دعای انبیاء در قرآن (قرآنی)

• • دعا در قرآن کریم، مینا شمخی

• • دعا و اسرار آن در المیزان، حسین پنجعلی زاده

• • دعا از دیدگاه قرآن و احادیث، مرضیه رحمتی فر

۱-۳- اهداف:
۱ - بررسی زمینه ها و آثار تربیتی ادعیه پیامبران
۲- تبیین چیستی و آداب ادعیه پیامبران و مراتب تکاملی آن
۳- دست یابی به ادب، راز و نتیجه دعا در زندگی پیامبران الهی
۱-۴- فرضیات و پرسشها:

1. 1. زمینه تربیتی ادعیه پیامبران چیست؟

1. 1. الگوی مناسب دعا از دیدگاه قرآنی با توجه به اسوه بودن پیامبران چیست؟

1. 1. آثار تربیتی ادعیه پیامبران در تربیت قرآنی چیست ؟

۱-۵- روش تحقیق و مراحل آن:
۱- آیات مرتبط با ادعیه پیامبران بررسی می شود.
۲- آموزه های تربیتی ادعیه پیامبران در قرآن تبیین می شود.
۳- الگوی مناسب دعا از دیدگاه قرآن با توجه به اسوه بودن پیامبران مورد توجه قرار می گیرد.
دعا : عبادت و فراخواندن و نوعی استعانت نیز هست، دعا در اصطلاح به معنی تقاضا و طلب خیر از خداوند است و به خواندنی گفته می شود که به وسیله آن موجودی از خداوند چیزی را بطلبد و درخواست نماید. (راغب، ۱۳۶۳، ص۷۶۱، ابن منظور، ۱۴۰۸،ص ۳۵۹)
نداء : از باب نادی، ینادی، یعنی کسی را با صدا و آواز خواندن و غالبا بلند و کشیده می باشد و از نظر معنا اخص از دعاست و تدبر در آیات قرآن نشان می دهد رفع الصوت در آن معتبر است و مطلق صدا، گرچه در بعضی آیات به معنی مطلق دعا و خواندن است. (قرشی،۱۳۷۲، ص۳۹وشعرانی، ۱۳۵۲،ص ۴۴۶)
استغفار: غفر پوشاندن چیزی است که آن را از آلودگی مصون و محفوظ بدارد، غفران و مغفرت خداوند یعنی حفظ و نگهداری بنده از اینکه عذاب به او برسد و استغفار طلب بخشش با قول و فعل است. (راغب،۱۳۶۳،ص۶۰۹).
استعاذه : واژه و تعبیری قرآنی به معنی پناه بردن به خداوند از هر نوع شر و بدی و نیز وسوسه های شیطانی. استعاذه مصدر باب استفعال از ریشه (ع و ذ) و عوذ مصدر باب (عاذ، یعوذ) به معنی پناه بردن به غیر، اعم از شیء، شخص یا مکان است. استعاذه در فرهنگ اسلامی به ویژه در قرآن کریم، دعایی است که به وسیله آن، انسان برای دفع شرور، خود را در پناه خداوند متعال قرار می دهد. (شعرانی، ۱۳۵۵، ص ۱۹۸وراغب، ۱۳۶۳، ص۶۶۹)

رب : رب در اصل به معنای تربیت و پرورش است؛یعنی ایجاد کردن حالتی پس از حالت دیگر، در چیزی تا به حد نهایی و تمام و کمال خود برسد. (راغب، ۱۳۶۳، ص۳۳۶).
فصل دوم
بررسی مفهومی واژه دعا و مفاهیم وابسته
۲-۱- دعا
واژه«دعو» و مشتقات آن در قرآن کریم دارای کاربردهای فراوانی است و همه جا به یک معنا به کار نرفته، لذا ضرورت دارد که وجوه معانی این واژه در قرآن بررسی گردد به این واژه و مشتقات آن در قرآن ۲۱۲بار اشاره شده، از آن جمله واژه«دعا»در نوزده آیه از قرآن بیست بار وارد گردیده است. (الحانی،۱۳۶۶،۱/۴۲۶) از طرفی گاهی در قرآن واژه های دیگری نیز مانند سؤال، طلب، نداء و استغاثه به مفهوم دعا به کار رفته که لازم است ارتباط معانی وهم اختلاف آن ها با دعا بیان گردد به گونه ای که برخی واژه ها مانند تضرع، استغفار و ابتهال بر کیفیت و نوع خاصی از دعا دلالت دارند که در این فصل به آنها پرداخته و در نهایت با توجه به همه موارد، تحلیلی در معنای حقیقی دعا ارائه می گردد.
مفهوم شناسی واژه دعا: فیروزآبادی در معنای دعا می نویسد: «الدعاء الرغبه الی الله تعالی» (فیروز آبادی،۴/۱۵۰). و زمخشری می گوید: «دعوت فلانا و بفلان، نادیته و صحت به» یعنی او را ندا دادم و بر سرش داد زدم و نیز گاهی به جای تسمیه می آید: «دعوته زیدا: سمیته زیدا» او را زید نامیدم. (زمخشری،۱۴۰۷ق،۲/۱۲). این در حالی است که معنای مجازی آن «نازل کردن» است به این گونه که وقتی گفته می شود: «دعاه الله بما یکره» یعنی خداوند بر او آنچه کراهت داشت نازل فرمود. (زمخشری،۱۴۰۷ق،۲/۱۲وفیروزآبادی،۴/۱۰۰). خلیل بن احمد فراهیدی نیز چنین معنایی برای دعا قایل است.(فراهیدی،۱۴۰۴،ص۱۳۷). حروف اصلی این واژه، «دعو» است. به معنای «دعو اصل واحد و هو ان تمیل الشی ء الیک بصوت و کلام یکون منک» یعنی دعو یک معنای اصلی دارد و آن میل دادن چیزی به سوی خدا با صدا و گفتار است (ابن فارس، ۱۴۰۴،۲/۲۹۵).
در این باره مصطفوی می گوید: ماده دعو دلالت دارد بر این که کسی چیزی را طلب کند به این منظور که توجه آن را به خود جلب کند یا به خودش متمایل نماید و یا حرکتش را به سمت خود سوق دهد. (مصطفوی،۱۳۶۰،۳/۲۹۶). وی درباره تفاوت معنای «دعا» و «دعوه» می نویسد: «دعا» به مطلق درخواست، میل و توجه از طرف مقابل گفته می شود، ولی «دعوه» به اعتبار صیغه اش بر دعای مخصوص دلالت دارد. (مصطفوی،۱۳۶۰،۳/۲۹۶). و اسم مصدر آن «دعوی»است یعنی آن چه از دعا حاصل می شود.(المصطفوی، ۱۳۶۰، ۳/۲۳۵).و«الدعوه» اسم است که اکثر عرب زبانان برای دعوت کردن و خواندن به طعام و برای خواندن و معرفی به نسب به کار می برند. (ابن فارس،۱۴۰۴،۲/۳۴۱).
مفهوم شناسی اصطلاحی دعا: «دعا» طلب و درخواست پایین تر از بالاتر برای انجام کاری است همراه با خضوع، استکانت و تضرع، بر خلاف «امر» که از شخص بالاتر به پایین تر است هر چند هر دو طلب هستند. (ابن فهد حلی،۱۳۸۰ق،ص۳۶). شیخ طبرسی نیز دعا را اظهار خضوع و انقیاد در برابر خدا می داند. (طبرسی،۱۴۰۶ق،۲/۳۶۱). بنابراین می توان گفت دعا یعنی خواندن و صدا زدن خدا همراه با طلب و درخواست.
۲-۱-۱-مفاهیم گوناگون واژه دعا در قرآن
پیش از این اشاره شد که مشتقات «دعا» در قرآن بسیار است لذا باید با بررسی «بافت موقعیتی» واژه دعا و با توجه به سبک و سیاق و فرهنگ قرآنی،کاربرد این واژه را در معانی زیر گوناگون دریافت .این مفاهیم عبارتند از:۲-۱-۱-الف- دعا به مفهوم ندا دادن، صدازدن مانند:
«وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ (البقره/۱۷۱)؛و مثل [دعوت‏کننده] کافران چون مثل کسى است که حیوانى را که جز صدا و ندایى [مبهم چیزى] نمى‏شنود بانگ مى‏زند [آرى] کرند لالند کورند [و] درنمى‏یابند».
۲-۱-۱-ب- دعا به مفهوم دعوت به چیزی، فرمان به کار، نفرین مانند:
«لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاء بَعْضِکُم بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛(النور/۶۳) یعنی خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضى از خودتان به بعضى [دیگر] قرار مدهید خدا مى‏داند [چه] کسانى از شما دزدانه [از نزد او] مى‏گریزند پس کسانى که از فرمان او تمرد مى‏کنند بترسند که مبادا بلایى بدیشان رسد یا به عذابى دردناک گرفتار شوند».درباره معنای واژه «دعا» در این آیه به چند مفهوم اشاره گردیده است که عبارتند از:

• • خداوند به مردم آموخته که پیامبر (ص) را بزرگ دارند و هنگام صدا زدن، محمد یا پسر عبدالله نگویند بلکه «یا رسول الله» و «یا نبی الله» بگویند.

• • خداوند آنها را بر حذر داشته است از اینکه کاری کنند که آنها را نفرین کنند، زیرا دعای پیامبر (ص) با دعای دیگران یکسان نیست، چراکه اگر دعا کند مستجاب می شود.

• • دعوت پیامبر (ص) مانند دعوت شما نیست، او هرچه بگوید از جانب خدا می گوید واگر کسی از فرمان او سرپیچی کند از فرمان خدا سرباز زده است. (طبرسی،۱۳۵۸،۴/۱۵۴).

۲-۱-۱-ج- دعا به مفهوم خواندن، طلب و درخواست چیزی مانند:
«إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ (الفاطر/۱۴)؛اگر آنها را بخوانید دعاى شما را نمى‏شنوند و اگر [فرضا] بشنوند اجابتتان نمى‏کنند و روز قیامت‏ شرک شما را انکار مى‏کنند و [هیچ کس] چون [خداى] آگاه تو را خبردار نمى‏کند».
«وَیَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً (الإسراء/۱۱)؛وانسان [همانگونه که] خیررا

اقدامات و برنامه های نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۱۳ شامل چه مواردی بوده و این اقدامات چه تاثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد ؟
۱-۲-۲ فرضیه پژوهش
اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از جمله اجرای برنامه مدرنیزاسیون نیروهای مسلح و خرید تسلیحات پیشرفته نظامی ، همکاری با کشورهای غربی ، برگزاری رزمایش های مشترک و … از طریق امنیتی نمودن منطقه و فراهم نمودن زمینه حضور نیروهای فرامنطقه ای در مجاورت مرزهای جمهوری اسلامی ایران ، بر امنیت ملی ایران در ابعاد مختلف بویژه بعد نظامی تاثیرگذار می باشد .
۱-۲-۳ متغیرهای اصلی
متغیر مستقل: اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ( از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۱۳ )
متغیر وابسته: امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
۱-۳ پیشینه بررسی موضوع در ایران و جهان
برابر بررسی های بعمل آمده ، با توجه به محدودیت های موجود و عدم وجود منابع معتبر فارسی در خصوص توانمندی ها و اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، تا کنون بصورت ویژه در این خصوص تحقیق و بررسی بعمل نیامده است و صرفاً پیرامون پایگاه های نظامی آمریکا در منطقه، حضور ناتو در خلیج فارس و یا برخی موضوعات خاص بصورت کلی بررسی هایی صورت پذیرفته است .
اما مراکز تحقیقاتی و مطالعات راهبردی بین المللی از جمله «مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی » یا
Center for strategic & international studies با نام اختصاری ( CSIS ) و نیز موسسه مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی با نام اختصاری( INSS )، بطور ویژه و اختصاصی در زمینه توانمندی های نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و نیز جمهوری اسلامی ایران گزارش های قابل توجهی را بصورت سالیانه منتشر می نمایند که از جمله آنها می توان به موارد مشروحه ذیل اشاره نمود که از آنها در راستای نگارش تحقیق و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز بهره برداری گردیده است .
۱-۳-۱ گزارش سالیانه THE GULF MILITARY BALANCE
در این گزارش که بصورت سالیانه توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر می گردد ، کلیه اطلاعات مربوط به نیروهای مسلح کشورهای حوزه خلیج فارس منتشر می گردد و با ارائه جداول و نمودارهای قابل توجه در هر زمینه ، نسبت به مقایسه وضعیت نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس اقدام می نماید .
۱-۳-۲ گزارش GCC - Iran: Operational Analysis of Air, SAM and TBM Forces
در این گزارش که در ۱۸۰ صفحه در سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به بررسی و تحلیل نیروی هوایی و پدافندی جمهوری اسلامی ایران و مقایسه آن با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس پرداخته شده و با ارائه اطلاعات لازم ، نسبت به تحلیل اوضاع منطقه خلیج فارس پرداخته است .
۱-۳-۳ گزارش Improving the US-GCC Security Partnership Planning for the Future
در این گزارش که در ۵۶ صفحه در آوریل سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است، ضمن بررسی روابط امنیتی آمریکا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، توانمندی های نظامی کشورهای حوزه خلیج فارس به اضافه کشور یمن در تمام ابعاد نیروی انسانی ، تجهیزانی ، بودجه و … مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته و در بررسی مقایسه ای انجام شده ، کشورهای عضو شورای همکاری به صورت یک کل واحد نیز در نظر گرفته شده اند .
۱-۳-۴ گزارش Evolving Threats and Strategic Partnership in the Gulf
در این گزارش که در ۱۶۳ صفحه در ماه می سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، ضمن اشاره به همکاری های راهبردی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، به ارزیابی تهدیدات جمهوری اسلامی ایران علیه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و نیز تهدیدات این کشورها علیه جمهوری اسلامی ایران پرداخته است .
۱-۳-۵ گزارشThe Gulf Military Balance Volume I: The Conventional and Asymmetric Dimensions
در این گزارش که در ۳۰۷ صفحه در ژانویه سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به توانمندی های نظامی متقارن و نامتقارن جمهوری اسلامی ایران اشاره شده و با توانمندی نظامی سایر کشورهای حوزه خلیج فارس مقایسه گردیده است .
۱-۳-۶ گزارش The Gulf Military Balance Volume II: The Missile and Nuclear Dimensions
در این گزارش که در ۲۵۵ صفحه در سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به قدرت موشکی کشورهای حوزه خلیج فارس پرداخته شده و ضمن تاکید بر توانمندی هسته ای ایران ، سیاست های آمریکا در منطقه و حتی احتمال حمله پیش دستانه به جمهوری اسلامی ایران تشریح گردیده است .
۱-۳-۷ گزارش The Gulf Military Balance Volume III: The Gulf and the Arabian Peninsula
در این گزارش که در ۳۷۸ صفحه در سپتامبر سال ۲۰۱۳ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به تفکیک نسبت به بررسی توانمندی نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس پرداخته شده و در ضمن رابطه هر یک از این کشورها با جمهوری اسلامی ایران و نیز با آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است .
۱-۳-۸ گزارش سالیانه موسسه مطالعاتی INSS
موسسه مطالعاتی INSS همه ساله نسبت به انتشار گزارش راهبردی در حد ۲۰ الی ۲۵ صفحه در خصوص آخرین وضعیت نظامی کشورهای منطقه خاورمیانه اقدام و در این گزارش نسبت به ارائه آمارکابردی از وضعیت نظامی هر کشور جهت تحلیل وضعیت نظامی کشورهای مورد علاقه اقدام نموده است . در راستای نگارش تحقیق حاضر ، گزارش های سالیانه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مورد بهره برداری قرار گرفته است .
۱-۴ روش شناسی
تحقیق از نظر روش‌شناسی، رویکردی تحلیلی-تبیینی دارد و از طریق بررسی آمارها و اطلاعات موجود در خصوص توانمندی و اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، به تحلیل تهدیدات متصوره از این اقدامات علیه جمهوری اسلامی ایران می پردازد .
در این تحقیق عمدتاً از منابع مختلفی به صورت کتاب، مقاله، روزنامه، نشریات علمی، سخنرانی‌ها و منابع اینترنتی استفاده شده است .
۱-۵ تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی طرح
۱-۵-۱ شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱ با عضویت کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس شامل عربستان سعودی ، کویت ، امارات عربی متحده ، قطر ، عمان و بحرین تشکیل شده است . اساسنامه شورای همکاری خلیج فارس در بیست و دو ماده نوشته شده است . ارکان اصلی شورای همکاری خلیج فارس شامل شورای عالی و یک هیئت تابعه با نام هیئت حل اختلاف ، شورای وزارتی ( شورای وزیران ) و دفتر دبیر کل می باشد. شورای عالی متشکل از سران شش کشور عضو است که ریاست آن بطور متناوب و بر حسب حروف الفبا است و بالاترین مرکز قدرت در شوراست که سالی دو بار تشکیل جلسه می دهد . شورای وزیران هر سه ماه یک بار تشکیل جلسه می دهد و عمده فعالیت آن مربوط به وزرای امور خارجه است . دبیر کل شورا نیز با پیشنهاد شورای وزیران و تصویب شورای عالی برای یک دوره سه ساله انتخاب می شود .

۱-۵-۲ اقدامات نظامی
اقدامات نظامی به کلیه فعالیت های داخلی و خارجی نظامی یک کشور اعم از سازمان و ساختار نیروهای
مسلح ، آمایش سرزمینی ، برگزاری رزمایش های داخلی و بین المللی ، عضویت در سازمان های نظامی ، روابط نظامی با کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای و انجام هرگونه عملیات نظامی اطلاق می گردد .
۱-۵-۳ امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
مقوله کلی امنیت را می‏توان به احساس آزادی و رهایی از ترس یا “احساس ایمنی” که ناظر بر امنیت مادی و روانی است اطلاق کرد که در آن صورت موجب استقلال رأی یک ملت و دولت گشته و توانایی مقابله با دخالت بیگانگان و نیروهای خارجی را در امور داخلی خواهد داشت. ‏در این خصوص در بخش چهارم پایان نامه به تفصیل توضیحاتی ارائه گردیده است .
۱-۶ مشکلات و تنگناهای احتمالی تحقیق
با عنایت به اینکه عموماً اطلاعات مربوط به فعالیت های نظامی کشورهای منطقه خلیج فارس دارای
طبقه بندی می باشد ، جمع آوری اطلاعات دقیق و بروز نیازمند بررسی گسترده اخبار منتشره و تطبیق آنها با یکدیگر بوده است ، لذا محقق در جمع آوری داده های مورد نیاز با محدودیت مواجه بوده و از منابع آشکار مختلف استفاده نموده است .
۱-۷ سازماندهی پژوهش
بخش اول : طرح تحقیق و چارچوب نظری
فصل اول: طرح تحقیق
فصل دوم: چارچوب نظری ( موازنه قوا )
بخش دوم : ساختار و سازمان نیروهای مسلح کشورهای شورای همکاری خلیج فارس
فصل اول : ساختار و سازمان نیروهای مسلح عربستان سعودی
فصل دوم: ساختار و سازمان نیروهای مسلح امارات عربی متحده