به عبارتی دقیق تر رویکرد مورد نظر معتقد است اولا از آنجا که منبع و مرجع نهایی هرگونه تغییر در واقعیات اجتماعی انسان است، پس فهم افراد از واقعیت، تغییر در واقعیت و چگونگی معانادار کردن آنها بسیار مهم است دوماً با توجه به خلاق بودن ماهیت انسان و نیز سیال بودن واقعیت اجتماعی نمیتوان مسیرو روش خاصی برای درک واقعیت و یا ایجاد تغییر در آن پیشنهاد نمود.

ویژگی موضوعی این رهیافت در آن است که بین موضوع های علوم طبیعی و اجتماعی تفاوت بنیادی قائل است. از این منظر مطالعه علوم اجتماعی نیاز به تفهم^[۳۸] جهان اجتماعی دارد که مردم از طریق فعالیت های مداوم و روزمره خود آن را تولید و بازتولید می کنند. لذا در تعریف انسان بر عنصر اراده گرایی^[۳۹] تاکید دارد. بر این اساس کنش های انسانی یا عاملان اجتماعی مبتنی بر انتخاب های ذهنی و دلائل فردی هستند. از دیدگاه پارادایم تفسیری افراد عادی از طریق مکانیسم تعاملهای روزمره ساخته شده و به تناسب موقعیت ها و بسترهای خاص مورد بازندیشی^[۴۰] و بازتعریف^[۴۱] قرار می گیرند بنابراین زندگی اجتماعی مبتنی بر تعاملهای اجتماعی و معانی سطح خردی است که به صورت اجتماعی ساخته، برساخته شده و مورد بازاندیشی قرار می گیرند. پارادایم تفسیری نوعی جهتگیری برساخت گرا نسبت به واقعیت اجتماعی بر این فرض استوار است که باورداشتها و نظام‌های معناییکه مردم خلق کرده و بکار میگیرند، درک آنها را از واقعیات می سازد. این درک با بهره گرفتن از مکانیسم زبان تشریح و منتقل می شود. به این ترتیب که انسانها همیشه در جریان متقابل درک و تفسیر جهان پیرامون خود هستند به عبارت دیگر جهان اجتماعی از سوی سازندگان آن تفسیر می شود.
نظریه زمینه ای^[۴۲] یکی از نحله های روش شناختی پاردایم برساختی _ تفسیری است این روش بر منطق رویکردهای تفسیری و به ویژه مکتب کنش متقابل گرایی نمادین در درک و تفهم جهان اجتماعی تکیه دارد. هدف نظریه زمینه ای جستجو در فرایندهای اجتماعی و تعاملی در حال ساخته شدن و روزمره توسط عاملهای اجتماعی است روش نظریه زمینه ای کشف نظریه زمینه ای از طریق تولید روشمند داده است. لذا گامهای رویه ای دقیقی به کار می روند که در نهایت به نظریه زمینه ای می انجامد. رهیافت برساخت گرایانه روش نظریه زمینه ای بر ماهیت پدیده های متمرکز شده و داده ها و تحلیل ها را حاصل تجربه مشترک و رابطه با مشارکت کنندگان می داند.
نظریه زمینه ای یا گراند تئوری که توسط دو جامعه شناس به نام های بارنی. جی گلاسر^[۴۳] و آنسلم ال. استراوس^[۴۴] در سال ۱۹۶۷ هنگام مطالعه بر روی داده های بیماران در حال مرگ و در پاسخ به مشکل موجود در رشته جامعه شناسی مطرح گردید. عبارت است از کشف و استخراج نظریه از داده هایی که به طور منظم در فرایند تحقیق اجتماعی به دست آمده اند نظریه زمینه ای اصولا برای ساخت نظریه های بنیادی وداده محور کاربرد دارد، اما میتوان از آن برای بسط وآزمون نظریه های صوری نیزاستفاده کرد. روش نظریه زمینه ای یا گراند تئوری از جمله روشهایی است که میتواند برای شناخت منظم دیدگاه ها و معانی افراد از یک موقعیت خاص بکار رود.
در فرایند ساخت نظریه زمینه ای، محقق در حین انجام پژوهش به جای تکیه بر یک یا چند سوال پژوهشی خاص و از پیش طراحی شده سوال های تحقیق را در فرایند گردآوری و تحلیل داده ها طراحی کرده و سپس مسیر گرداوری دادهای بعدی را براساس آنچه گلاسر و اشتراس حساسیت نظری می خوانند مشخص می سازد .این فرایند را به اصطلاح “نمونه گیری نظری” می نامند.در نظریه زمینه ای مرحله گردآوری، کد گذاری و تحلیل داده ها بصورت موازی با نمونه گیری نظری است.
۳-۱-۱ نمونه گیری
در روش تحقیق نظریه زمینه ای از نمونه گیری غیر احتمالی نظری استفاده می شود، این روش نمونه گیری برخلاف انواع نمونه گیری کمی، مرحله مستقلی نیست، بلکه از لحظه ورود به میدان مطالعه و گردآوری داده ها تا ساخت نظریه و ارائه گزارش نهایی تحقیق همواره محقق را راهنمایی کرده و جهت می بخشد، محقق در هر مرحله از تحقیق رهیافت بازاندیشانه و بازگشتی به داده ها و در صورت لزوم برگشت به میدان مطالعه ی اولیه اولیه به دنبال داده هایی میگردد که مفاهیم ومقوله های وی را به اشباع^[۴۵] نظری مطلوب برساند.
مرحله بعد کد گذاری^[۴۶] است در طی آن جریان آزاد متن را به مجموعه از متغییرهای اسمی تبدیل می کند ، در فرضیه زمینه ای کد گذاری به معنای رمز گشایی و تفسیر داده ها است که شامل نامگذاری مفاهیم و تبیین و بحث از آنها با جزئیات بیشتر است. در نظریه زمینه ای سه مرحله داده ها در سه مرحله کدبندی می شوند، این سه مرحله میتواند به موازات انجام نمونه گیری انجام پذیرد. مراحل عبارت اند از کد گذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی که داده های خام حاصل از انواع نمونه گیریهای بدست آمده از طریق روش های مشاهدات مشارکتی، مصاحبه های ساختار نیافته و ادبیات تحقیق، مجله ها و فصل نامه های، اسناد و مدارک، یادداشت های میدانی را از مرحله استخراج مفاهیم، مقولات و درنهایت مقولات هسته ای هدایت می سازد.
۳-۱-۲ کدبندی باز^[۴۷]
کد گذاری در گراند تئوری به شیوه ای استقرائی صورت می گیرد. فرایند کدگذاری در نظریه زمینه ای مبتنی بر روش مقایسه های ثابت است. روش مقایسه های ثابت به تحلیل تطبیقی بخشهای متفاوت داده بر حسب شباهت ها و تفاوت ها اطلاق می شود.در کد گذاری باز ابتدا داده ها به بخش های مجزا خرد شده برای به دست آوردن مشابهت ها و تفاوت ها با دقت بررسی شده اند و سوالاتی درباره پدیده ها که داده ها حاکی از آن هستند مطرح گردیده است.نامگذاری و مفهوم پردازی داده ها اولین قدم در کدگذاری باز می باشد.که مفهوم نامگذاری مفاهیم می باشند که عناصر سازنده نظریه زمینه ای به شمار میآیند، بطور کلی در کدگذاری باز هدف ان است که داده ها در قالب مفاهیم به صورت متغییر های اسمی ظاهر شوند.سپس باید ابعاد و ویژگی های این مفاهیم انتزاعی استخراج شود.
انتخاب عنوان مفاهیم از سه روش امکان پذیر است
۱) استفاده از مفاهیم بکار رفته در نظریات موجودکه به آنها (مفاهیم برخواسته از نوشته )اطلاق می شود.
۲)عنوان گذاری از سوی محقق
۳)استفاده از مفاهیم به کاررفته از سوی مشارکت کنندگان که به آن کدهای زنده می گویند
۳-۱-۳ کدگذاری محوری^[۴۸]
کدبندی محوری عبارت است از مرتبط نمودن مقولات فرعی به مقولات اصلی تر. این فرایند شامل ترکیبی از تفکر استقرائی و تفکر قیاسی می باشد، که طی چند مرحله از مقایسه کردن و پرسش کردن صورت می پذیرد .
۳-۱-۴ کدگذاری گزینشی^[۴۹]
که شامل انتخاب و تعیین مقوله هسته محوری می باشد.بعد از کدبنید محوری ،مرحله نهایی کدبندی محوری، کدبنیدی گزینشی آغاز می شود. انتخاب مقوله هسته ای در مرحله کدبندی داده های جدید ندارد. در مرحله کدبندی گزینشی تعداد محدودی از مقولات هسته ای که از دو مرحله کدبندی پیشین برگیزده شداند به تدوین یک نظریه پرداخته و نیازی به کدبندی جدید ندارد.
۳-۱-۵ نظریه نهایی
در پایان مراحل فوق الذکر از ارتباط قضایای بدست آمده از مرحله کدگذاری گزینشی، نظریه ای تدوین شده باید مدل الگویی ذیل را تشریح نماید. مقوله های شرایط علی، مقولات شرایط زمینه ای و مقولات شرایط مداخله گر، که در مجموع یک پدیده را به وجود می آورند ،و سپس استراتژی ها و تعاملات که به اداره، هدایت و کنترل پدیده به وجود آمده کمک کرده و در نهایت یک پیامد را تشکیل میدهند.
این مقولات هسته ای پایه گزارشی را هستند که جهت ارائه باید جمعبندی و نتیجه گیری شود.
نمودار ۳-۱: نمودار مراحل انجام تحقیق
۳-۲- روش نمونه گیری
مسئله مهم در مورد نمونه گیری در روش تحقیق گراندد تئوری آن است که این مرحله به عنوان یک قسمت مستقل نیست، بلکه از زمان ورود محقق به میدان مورد مطالعه تا زمان ساخت نظریه و ارائه گزارش نهایی همواره میتواند و در شرایطی لازم می گردد که مجددا مورد رجوع محقق قرار گیرد.
نکته دوم اینکه در تحقیقاتی که براساس پارادایم تفسیری صورت می پذیرند از روش نمونه گیری هدفمند^[۵۰] یا معیار محور^[۵۱] استفاده می گردد خصوصیت ویژه این نوع از روش نمونه گیری آن است که با توجه به روش کیفی خاص مورد استفاده در هر نوع تحقیق و همچنین موضوع ویژه روش شناختی تغییر می یابد .
جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق از دانشجویان علوم دینی با تابعتیت غیر ایرانی در دو مدرسه المهدی (عج) و مدرسه امام خمینی (ره) تشکیل می شد که مدرسه المهدی مختص به افراد جدیدالورود است که مراحل مقدماتی از جمله آموزش زبان فارسی، معارف اسلام و سایر دروس مقدماتی را میگذرانند و مدرسه امام خمینی (ره) به دانشجویانی که وارد دوره تکمیلی دروس علومی دینی از سطح کارشناسی تا سطح دکتری می شوند اختصاص یافته است. در این تحقیق مرحله گردآوری اطلاعات از روش مصاحبه نیمه ساخت یافته استفاده شد و در کنار آن از روش های مشاهده مشارکتی با حضور قریب به دو ماه در محل مدارس و همچنین راهنمایی اساتید این موسسات بهره گرفته شد. برای انتخاب افراد از تکنیک های نمونه گیری هدفمند استفاده شدکه عمدتآ و مقدمتا در روش های کیفی استفاده میشوند و عبارتند از گزینش واحدهایی خاص مبتنی بر اهداف خاص مرتبط با پاسخ به سوالهای خاص تحقیق است. در این نمونهگیری هدفمند ویژگی های کشورهای مورد بررسی بر حسب موارد ذیل صورت پذیرفت:

1. 1. میزان توسعه یافتگی اقتصادی که کشورها بر حسب آن در ۳ طبقه رایج توسعه نیافته، در حال توسعه و توسعه یافته طبقه بندی گردیدند.

1. 1. نوع حکومت های مستقر در ساختار سیاسی کشورها که به حکومت های غیر ایدئولژیک و ایدولژیک تقسیم بندی گردید.

۳.نوع تعامل جوامع با مذاهب مختلف که بر حسب سه ویژگی جوامع متعصب، جوامع کثرت گرا و جوامع بی تفاوت مشخص گردید.
بدین ترتیب کشورها به ترتیب زیل طبقه بندی گردیده وافراد با تابعیت این کشورها به مصاحبه دعوت گردیدند.
الف :کشورهای اروپای غربی، استرالیا و آمریکای شمالی:
کشورهای که در این طبقه بندی قرار می ‌گیرند با مفاهیمی همچون توسعه یافتگی اقتصادی، پلورالیسم اجتماعی و حکومت های غیر ائدولژیک منفعت گرا شناخته می شوند.
از این کشورها جمعآ با ۵ نفر مصاحبه صورت پذیرفت که شامل ۲ نفر از کشور آلمان، یک نفر از کشور دانمارک، یک نفر از کشور کانادا و یک نفر از کشور استرالیا است.
کشورهای شرق آسیا:
کشورهای شرق آسیا کشورهایی هستند از دیدگاه نخست به عنوان الگوی عالی جوامع در حال توسعه مطرح هستند و در چشم انداز دوم علارغم برخورداری از اعتقادات دینی و سنتی قوی و ریشه دار در فرهنگ ایشان معمولا با تسامح با ادیان دیگر و فرهنگ های مهاجر برخورد می کنند.نمونه ایده ال این کشورها چین است که متاسفانه علارغم کثرت دعوت های صورت پذیرفته از اتباع این کشور به دلائل خاص مربوط به روانشناسی اجتماعی ایشان، انجام مصاحبه میسر نشد و بنابراین با دونفر یک نفر از کشور تایلند و یک نفر از کشور فیلیپین مصاحبه صورت پذیرفت.
کشور پاکستان:
به دلیل موقعیت خاص این کشور از نظر خشونت های مذهبی ۳ نفر از نقاط مختلف این کشور انتخاب شدند، که یک نفر از شهر تقریبا بدون مشکل لاهور که روابط بسیار خوبی بین شیعیان و تمام مذاهب اهل سنت و حتی وهابیت برقرار است، نفر دوم از مهمترین شهر صنعتی و تجاری پاکستان کراچی که روابط بین مذاهب به طور کلی مثبت می باشد ولی خشونت های مذهبی وارداتی نیز دیده میشود و نفر سوم از شهر کرهات در شمال پاکستان نزدیک به مرز افغانستان که نزدیک به ۵ سال است به صورت مداوم درگیر جنگ مذهبی(بین شیعیان و گروه های تکفیری) می باشد.
کشور آذریایجان :
کشور آذریایجان علارغم آمار ۷۵درصدی جمعیت شیعیان به دلیل سلطه نزدیک به نیم قرن کمونیسم در این کشور و رویکردهای ساختار سیاسی موجود فعلی در زمینه تبلیغ ادیان و نمادهای دینی، مقوله دین از مفاهیم متن زیست جهان مردم خارج شده است، و تبدیل به جامعه بی تفاوت نسبت به مقوله دین گردیده است.
کشور هندوستان:
این کشور به دلیل تعدد ادیان مختلف در آن و اعتقاد مردم به آموزه های مذهبی خود و در عین حال زندگی مسالمت آمیز با پیروان ادیان دیگر یک ویژگی های بسیاری برای بررسی در حوزه مدارای دینی دارد که در تحقیق با ۵ نفر از اتباع آن مصاحبه صورت پذیرفت ولی به دلیل عدم همخوانی و تکمیل داده ها فقط از اطلاعات مربوط به مصاحبه ۲ نفر در مقولات نهایی استفاده گردید.
کشورهای آفریقایی:
ازکشورهای آفریقایی به عنوان نمونه کشورهای توسعه نیافته بهره برده شد که علارغم تمام مشکلات اقتصادی و سیاسی درگیری ها و اختلافات مذهبی در میان ساکنان آنها به چشم نمی خورد.از این کشورها یک نفر از کشور سودان(کشوری با اکثریت مطلق مسلمانان) کشور مالاوی و کشور ماداداسگار (کشورهای که جمعیت آنها میان پیروان مسیحیت و مسلمانان به صورت مساوی تقسیم شده ولی ساختار های سیاسی و اقتصادی در دست مسیحیان است.) انتخاب شدند.
در مصاحبه ها تلاش گردید از یک کشور یا منطقه طبق مدل طبقه بندی فوق الذکر حداقل دو نفر مورد مصاحبه قرار گیرند مثلا یک آلمانی از مدرسه المهدی و یک آلمانی با تحصیلات علوم مذهبی بیشتر از مدرسه امام خمینی(ره) در صورت لزوم طبق مفاهیم و مقولات حاصله از کد گذاری های باز و یا محوری انجام شده از افراد بیشتری مصاحبه به عمل آمده تا زمانیکه داده ها به مرحله اشباع نظری برسند.
نحوه انجام مصاحبه بدینصورت بود که در ابتدا سوالات کلی پرسشنامه به معاونت پژوهش دو موسسه تحویل شد و پس از اخذ نظرات و راهنمایی های ایشان با توجه به سابقه کار این افراد در این محیط های خاص کار مراحل میدانی شروع می شد.
در مرحله دوم انجام مصاحبه در مدرسه امام خمینی شروع گردید و طبق دستور نمونه گیری در روش تحقیق نظریه زمینه ای که در این بررسی مبنای عمل قرار گرفته است، نمونه گیری به موازات کد گذاری های باز و محوری تا مرحله اشباع در این مرحله صورت پذیرفت.
در مرحله سوم انجام مصاحبه ها با توجه به داده ها، مفاهیم و مقولاتی که از مصاحبه های دانشجویان مدرسه امام خمینی حاصل گردیده بود، در مدرسه المهدی(عج) آغاز گردید و تا حد اشباع داد ها ادامه یافت.
میانگین مدت مصاحبه ها ۷۵ دقیه بود، پیش از انجام مصاحبه ضمن ارائه توضیحات به مشارکت کنندگان در مورد مباحث مورد مصاحبه، همچنین اطمینان به محرمانه بودن اطلاعات مصاحبه همراه با تفهیم حقوق کامل مشارکت کنندگان در خروج و یا کناره گیری از مطالعه، مصاحبه ها به صورت صوتی ضبط گردید.
۳-۳- ابزار گرداوری داده ها
ابزارهای گرداوری داده ها در روش تحقیق نظریه زمینه ای عبارتند از: مصاحبه ها، یادداشت های میدانی، اسناد و مدارک، مجله های و فصلنامه ها، مشاهده مشارکتی و ادبیات تحقیق.