کاری که توسط افرادی مستقل از بازرسین، در هنگام ارزیابی فرایند انجام می­ شود. این فعالیت معمولا جزیی از وظایف کارکنان بخش تولید محسوب می­ شود.
۲-۲-۱-۲٫ ممیزی­های کیفیت محصول/ خدمات
هزینه­ های پرسنلی صرف شده برای انجام ممیزی کیفیت محصول در حین فرایند یا محصولات/ خدمات نهایی.

۲-۲-۱-۳٫ موادی که تحت بازرسی و آزمون قرار می­گیرند
موادی که در هنگام انجام فعالیت کنترل کیفیت مورد استفاده قرار گرفته و یا از بین می­روند به عنوان مثال می­توان به بازرسی، به همراه شکافتن محصول، تست سقوط، تحت ولتاژ بالا قرار دادن یا آزمون عمر محصول اشاره نمود.
۲-۲-۲٫ بازرسی­ها و آزمون­های مربوط به تنظیم (کردن)
کلیه هزینه­ های تنظیمات/ بازرسی­ها و آزمون­های اولین قطعه که برای کسب اطمینان از تنظیم مناسب ابزار و ماشین­آلات برای تولید محصولات قابل پذیرش قبل از شروع به تولید هر انباشته صرف می­ شود، یا هزینه­ های مربوط به کسب اطمینان از قابل پذیرش بودن تجهیزات بازرسی و اندازه ­گیری برای آغاز یک روز جدید، شیفت کاری جدید یا دوره­ های زمانی دیگر.
۲-۲-۳٫ آزمون­های خاص
کلیه هزینه­ های غیر معمول بازرسی و آزمون که بر اساس طرح ارزیابی محصول بر روی محصول ساخته شده صرف می­ شود. معمولا این هزینه­ها شامل نمونه گیری­های سالانه یا هر شش ماه یکبار از محصولات حساس برای انجام ارزیابی­های کامل­تر و تفضیلی­تر جهت کسب اطمینان از تداوم انطباق آن با نیازمندی حساس و مهم زیست محیطی می­باشد.
۲-۲-۴٫ سنجش کنترل فرایند
هزینه تمامی سنجش­های برنامه­ ریزی شده برای حصول اطمینان از تطابق تجهیزات کنترلی محصول یا خدمات با استانداردهای از پیش تعیین شده در خط تولید یا هنگام ارائه خدمات و هنگام دریافت مواد ورودی. مشتمل بر کلیه هزینه­هایی که صرف تداوم نتایج قابل قبول می­گردد.
۲-۲-۵٫ حمایت و پشتیبانی از طریق انجام فعالیت­های آزمایشگاهی
هزینه مربوط به تمامی آزمون­های آزمایشگاهی که بایستی برای حمایت و پشتیبانی از طرح­های ارزیابی محصول یا خدمات انجام شود.
۲-۲-۶٫ تجهیزات اندازه ­گیری (بازرسی و آزمون)
از آنجایی که تجهیزات مورد نیاز اندازه ­گیری یا کنترل فرایند به عنوان بخشی از فعالیت­های ارزیابی محسوب می­شوند، بنابراین هزینه­ های مربوط به تهیه و تدارک (شامل هزینه استهلاک یا هزینه مصرف)، کالیبراسیون و نگهداری و تعمیرات آنها نیز در همین قسمت محاسبه و ثبت می­ شود. کنترل این تجهیزات تضمین کننده صحت نتایج به دست آمده بوده، و بدون انجام این کنترل­ها موثر بودن برنامه ­های ارزیابی در معرض خطر قرار می­گیرد.
۲-۲-۶-۱٫ حدود مجاز استهلاک
مقدار کل استهلاک مجاز برای تمامی تجهیزات بازرسی و آزمایش تخصیص داده شده.
۲-۲-۶-۲٫ هزینه­ های تامین تجهیزات اندازه ­گیری
هزینه­ های ساخت یا تامین تمامی تجهیزات بازرسی و آزمایش سنجه­ها که هنوز تخصیص داده نشده­اند.
۲-۲-۶-۳٫ نیروی انسانی مورد نیاز برای کالیبراسیون و نگهداری
هزینه کلیه فعالیت­های بازرسی، کالیبراسیون، نگهداری و کنترل مربوط به تجهیزات و وسایل بازرسی و آزمایش و سنجه­ها که برای ارزیابی فرآیندها، محصولات یا خدمات به منظور اطمینان از انطباق با نیازمندی­ها، صرف می­شوند.
۲-۲-۷٫ اخذ تایید و گواهینامه از سازمان­های بیرونی
هزینه تمامی گواهینامه­ها و تاییدیه­های مورد نیاز از سازمان­های بیرونی، از جمله آزمایشگاه­های تعیین شده توسط پذیره­نویسان، ASTM و یا نماینده تعیین شده توسط دولت. شامل هزینه­ های تهیه نمونه اولیه، ارسال هر گونه هزینه­ های ارتباطی جهت دستیابی به تایید نهایی، شامل هزینه­ های ارتباط با مشتری می­گردد.
۲-۳٫ هزینه­ های بازرسی و آزمایش خارجی
هر وقت که لازم باشد محصول قبل از تحویل رسمی به مشتری، در کارگاه راه اندازی، نصب یا کنترل شود، هزینه­ های بازرسی و آزمایش خارجی محاسبه می­شوند. این هزینه همچنین هنگامی که احتیاج به آزمایش کردن محصول یا خدمات جدید در محل کارگاه باشد، محاسبه و ثبت می­شوند.
۲-۳-۱٫ ارزیابی عملکرد در محل کارگاه
هزینه تمامی ارزیابی­های برنامه­ ریزی شده (شامل بازرسی­ها، آزمون­ها، ممیزی­ها و سایر فعالیت­های پشتیبان ارزیابی) که در محل کارگاه برای نصب/ تحویل محصولات بزرگ و پیچیده یا اجرای خدمات پشتیبانی صرف می­ شود (به عنوان مثال تعمیرات یا راه ­اندازی مجدد).
۲-۳-۲٫ ارزیابی­های خاص از محصول
شامل آزمون­های طول عمر، قابلیت اطمینان و محیطی که بر روی واحدهای تولید شده از محصول انجام میشود.
۲-۳-۳٫ ارزیابی انبار کارگاه و قطعات یدکی
شامل هزینه انجام ارزیابی از انبار کارگاه، به واسطه تغییرات مهندسی اعمال شده و مدت زمان نگهداری محصول در انبار (نگهداری بیش از حد مجاز محصول در انبار) یا بررسی سایر مسائل و مشکلات مشکوک درباره محصولات.
۲-۴٫ بازنگری داده ­های بازرسی و آزمون
هزینه­ های مربوط به بازنگری داده ­های بازرسی و آزمون قبل از صدور اجازه ارسال و حمل محصول، از جمله تعیین اینکه آیا نیازمندی­های محصول تامین شده است یا خیر.
۲-۵٫ ارزیابی­های متنوع از کیفیت
هزینه­ های مربوط به ارزیابی و کنترل­های دوره­ای از مکان­ها و محیط­هایی که به نوعی محل حفظ و نگهداری و ارائه خدمات پشتیبانی برای محصولات می­باشند جهت حصول اطمینان از تداوم شرایط مناسب جهت نگهداری ایمن از محصولات مورد نظر. از جمله این محیط­ها، انبارها، محل­های بسته­بندی و حمل می­باشند.

3. 3. هزینه­ های خطای داخلی

هزینه­ های حاصل از محصولات و خدماتی که با نیازمندی­ها یا خواسته­ های مشتری/ استفاده کننده انطباق ندارند. هزینه­ های خطای داخلی پیش از تحویل یا ارسال محصول یا ارائه خدمت به مشتری اتفاق می­افتند.
۳-۱٫ هزینه­ های حاصل از خطا در طراحی محصول/ خدمت (داخلی)
هزینه­ های خطای طراحی، عموما به عنوان هزینه­ های برنامه­ ریزی شده­ای هستند که به واسطه صدور مدارک طراحی که دارای کفایت نیستند، جهت استفاده در تولید به وجود می­آیند. این هزینه­ها، هزینه­ های مربوط به تغییرات درخواستی توسط مشتری (بهبود محصول) یا فعالیت­های طراحی مجدد و عمده (شامل ارتقا سطح کیفی محصول) که جزیی از طرح­های بازاریابی سازمان هستند را شامل نمی­شوند.
۳-۱-۱٫ اقدامات اصلاحی در طراحی
پس از صدور مدارک طراحی جهت استفاده در فرایند تولید، کلیه هزینه­هایی که صرف جستجو و شناسایی و تعیین مشکلات و حل و فصل ریشه­ای آنها می­گردد (بعضی از منابع این ردیف را جزو هزینه­ های پیشگیری محسوب می­نمایند).
۳-۱-۲٫ بازکاری­های حاصل از تغییرات طراحی
هزینه تمامی بازکاری­ها (شامل مواد، نیروی انسانی و سربار) که مشخصا به عنوان بخشی از فعالیت­های مربوط به حل مشکلات طراحی و موثر بودن طرح اجرا، مورد نیاز هستند.
۳-۱-۳٫ دور ریزهای مربوط به تغییرات طراحی
هزینه تمامی دور­ ریزها (مواد، نیروی انسانی، و سربار) که مشخصا به عنوان بخشی از فعالیت­های مربوط به حل مشکلات طراحی و موثر بودن طرح اجرا، صرف می­شوند.
۳-۱-۴٫ هزینه­ های مربوط به تولید
تمامی هزینه­هایی که به واسطه عدم کفایت و کامل نبودن مدارک و مستندات طراحی، ایجاد می­شوند.
۳-۲٫ هزینه­ های خطا در هنگام خرید
هزینه­ های مربوط به اقلام خریداری شده مردود.
۳-۲-۱٫ هزینه­ های تعیین تکلیف مواد خریداری شده مردود
هزینه­ های تعیین تکلیف یا رتبه ­بندی اقلام ورودی رد شده، که شامل هزینه اسناد مردودی، ارزیابی و بازنگری، تعیین تکلیف، جابجایی و حمل و نقل می­ شود (به جز مواردی که هزینه به عهده تامین­کننده است).

بر اساس نتایج ازآنجاییکه تعداد متغیرهای آشکار کمتر از ۴ متغیر است مقدار شاخص­ های برازش قابل محاسبه نیستند. در ادامه به بررسی مدل پژوهش در حالت استاندارد و معناداری پرداخته می شود.
شکل۴-۳: نتایج تحلیل عاملی تأییدی عامل الزامات قانوتی در حالت استاندارد
در شکل فوق نتایج مربوط به تحلیل عاملی تأییدی سه شاخص مربوط به عامل در حالت استاندارد ارائه شده است که به منظور مقایسه‌ی بین متغیرهای مشاهده گر می‌باشد. در این شکل به دلیل این که واحدهای اندازه گیری متغیرها یکسان است امکان مقایسه بین متغیرهای مشاهده گر به یک متغیر پنهان فراهم می‌شود.
.
شکل۴-۴ : نتایج تحلیل عاملی تأییدی الزامات قانونی در حالت معنا داری
شکل فوق، معناداری تک تک پارامترها و ضرایب خطای مدل را مورد بررسی قرار می‌دهد. برای این که پارامتری معنادار شود عدد معناداری یا مقدار t باید از عدد ۹۶/۱- کوچک‌تر و از عدد ۹۶/۱ بزرگ‌تر باشد. در مدل فوق همان طور که ملاحظه می‌شود تمام پارامترهای مربوط به ارتباط متغیرها از ۹۶/۱ بزرگ‌تر بوده و بنابراین معنادار است.

۴-۴-۳ سنجش مدل اندازه گیری مسئولیت پذیری
در پژوهش حاضر متغیر مسئولیت پذیری با ۷ سؤال در مقیاس لیکرت ۵ گزینه ای (۱: خیلی کم تا ۵: خیلی زیاد) طراحی شد. نتایج تحلیل عاملی انجام شده برای تعیین صحت مدل سنجش در جدول زیر مشاهده می‌شود.
جدول ۴-۱۳: شاخص‌های برازش مدل اندازه گیری مسئولیت پذیری

جدول فوق شاخص‌های برازندگی مدل اندازه گیری متغیر را نشان می‌دهد. بر اساس جدول آشکار می‌شود که مدل اندازه گیری متغیر، مدل مناسبی است زیرا مقدار کای دو به هنجار در بازه‌ی مطلوب بین یک تا پنج قرار دارد. مقدار RMSEA زیر ۱/۰ و RMR زیر ۰۵/۰ بوده و مقادیر سایر شاخص‌ها بالاتر از ۹۰/۰ می‌باشد که همگی مقدار مطلوبی هستند.
شکل۴-۵ : نتایج تحلیل عاملی تأییدی عامل مسئولیت پذیری در حالت استاندارد
در شکل فوق نتایج مربوط به تحلیل عاملی تأییدی هفت شاخص مربوط به عامل در حالت استاندارد ارائه شده است که به منظور مقایسه‌ی بین متغیرهای مشاهده گر می‌باشد. در این شکل به دلیل این که واحدهای اندازه گیری متغیرها یکسان است امکان مقایسه بین متغیرهای مشاهده گر به یک متغیر پنهان فراهم می‌شود.
.
شکل۴-۶ : نتایج تحلیل عاملی تأییدی مسئولیت پذیری در حالت معنا داری
شکل فوق، معناداری تک تک پارامترها و ضرایب خطای مدل را مورد بررسی قرار می‌دهد. برای این که پارامتری معنادار شود عدد معناداری یا مقدار t باید از عدد ۹۶/۱- کوچک‌تر و از عدد ۹۶/۱ بزرگ‌تر باشد. در مدل فوق همان طور که ملاحظه می‌شود تمام پارامترهای مربوط به ارتباط متغیرها از ۹۶/۱ بزرگ‌تر بوده و بنابراین معنادار است.
۴-۴-۴ سنجش مدل اندازه گیری رازداری و بیطرفی
در پژوهش حاضر متغیر رازداری و بیطرفی با ۹ سؤال در مقیاس لیکرت ۵ گزینه ای (۱: خیلی کم تا ۵: خیلی زیاد) طراحی شد. نتایج تحلیل عاملی انجام شده برای تعیین صحت مدل سنجش در جدول زیر مشاهده می‌شود.
جدول۴-۱۴: شاخص‌های برازش مدل اندازه گیری رازداری و بیطرفی

جزئیات بیشتر در مورد این جداول در بخش ورودیهای مدل بیان شده است.

شکل۲- ۱) پایگاه داده Access حاوی جداول سه گانه
NLEAP DB هر یک از این سه نوع جدول را به درون صفحات مجزای اکسل انتقال می دهد به گونه ای که از برنامهNLEAP قابل دسترسی است به بیان دیگر رابط منوی اکسل دارای سه صفحه ی همراه باجدول بندیهای مربوط به هواشناسی، لایه خاک و رویدادها می باشد. با بهره گرفتن از این صفحات می توان ورودی داده را مشاهده کرد. اما اطلاعات پایگاه داده را که در صفحات اکسل می باشند نمی توان تغییر داد و برای تغییر آنها باید بااستفاده از ابزارهای درون NLEAP GIS 4.2 به NLEAP DB مناسب در فایل ACCESS منتقل کرده و به منظور شبیه سازی های آتی NLEAP در آن تغییرات انجام گیرد.

منوی درایور NLEAP GIS 4.2 کنسول C/C++FORTRAN ، NLEAP DB و نرم افزار GIS و فایلهای مشروح زیر را ارتباط می دهد.

1. 1. MANAGECODES.IN که حاوی سناریوهای برگزیده شده به منظور اجرا می باشد.

1. 1. MANAGE CODES – SOIL-LAYER.IN که حاوی سریهای مختلف خاک برای اجرا شدن است.

1. 1. CROP.IN که حاوی اطلاعات مربوط به گیاهان و بهره وری آنها می باشد

شکل ۲-۲) فایل های مورد نیاز مدل NLEAP
وقتی این فایلهای سه گانه و NLEAP مستقیما تعیین گردند میتوان NLEAP GIS 4.2 رااجرا کردو اجرای آن در صفحات اکسل با عنوان SOIL.SYM-MONTH قابل بررسی و مرور می باشد.
فایل CROP.IN در برگیرنده پارامترهای محصول در چندین بخش است و قابلیت تغییر پذیری دارند. می توان این فایلها را برای منطقه های مختلف ایجاد نمود. فایل CROP.IN شامل واریته های متفاوت کشت می باشد که مقدار تولید محصول و و احد برداشت آن و تعداد روزهای طول دوره رشد و عمق توسعه ریشه محصول و نسبت C:N محصول و … جزء مقادیر این فایل هستند. می توان هر محصول را با یک کد مشخص نام گذاری نمود بنابراین تمام تغییرپذیریها در سری های مربوط به یک محصول خاص در یک فایل و با یک کد مشخص گنجانده شود.

شکل۲- ۳) فایل های مدل NLEAPجهت آنالیز در GIS
وقتی که شبیه سازیهای NLEAP در ارتباط با GIS نباشد. سناریوهای مدیریتی در جدول رویدادها وارد می گردد. و نیز پایگاه داده مربوط به نوع خاک از پایگاه داده NRCS دانلود می شود و به فرمت NLEAP تبدیل شده و به درون جدول لایه خاک وارد می گردد. پایگاه داده ی هواشناسی نیز از پایگاه داده ی هواشناسی NRCS دانلود می شود و پس از تبدیل به فرمت NLEAP به جدول CLIM LONG انتقال می یابد. البته پایگاه داده خاک و هواشناسی را می توان به صورت دستی نیز وارد کردو در این صورت باید اطلاعات مورد نظر از منطقه مورد مطالعه جمع آوری گردد. پایگاه داده رویدادها شامل روز کشت محصول و عملکرد آن ، روز برداشت و نیز مقادیر کاربرد انواع کود و شخم زدن و آبیاری و … نیز برای سناریوهای مورد نظر به صورت جداگانه وارد می شوند. و در خروجی مدل NLEAP نگرشی را به ما در مورد اثرات مدیریت راندمان مصرف کود برای یک محصول می دهد و منتج به تصمیمات مدیریتی بهتر در مورد راندمان مصرف کود آب بهینه می شود.
با خلق سناریوهای مختلف از میزان کاربرد آب و کوددهی؛ به طور جداگانه ، مدل NLEAP با شبیه سازی مقدار تلفات ناشی از آبشویی نیترات و نشر N₂O و غلظت نیترات به صورت باقیمانده در خاک و حتی مقدار جذب شده توسط گیاه و دنیتریفیکاسیون یک نگرشی مدیریتی مناسب را ایجاد می کند.
کدهای مدیریتی :
با بهره گرفتن از ابزار construct manage codes ایجاد و تنظیم می شوند. کدهای مدیریتی به طور صریح به NLEAP GIS 4.2 می گویند که کدام ترکیب سناریو (manage code.in file) و خاک (managecode-soil-layer.in) شبیه سازی شوند.
جدولی از سناریوها و خاکهای مختلف در اختیار کاربر قرار می گیرد که سمت چپ آن حاوی انواع خاکها و سمت راست آن حاوی سناریوهایی است که قبلا در پایگاه داده جهت شبیه سازی ایجاد شده اند. و این اجازه و اختیار به کاربر داده می شود که هر خاک یا لایه را با سناریوی مورد نظر در تعدادهای دلخواه انتخاب کرده و برای ترکیب مورد نظر شبیه سازی را انجام دهد.

شکل ۲-۴) انتخاب ترکیب خاک های مختلف با سناریو های مورد نظر
این نرم افزار قادر است بالغ بر ۳۰۰۰ ترکیبات مدیریتی خاک را در یک دوره آب و هوایی ۱۲ ماهه انجام دهد.

۲-۱-۳- ورودیهای مدل NLEAP

یک فایل پایگاه داده در محیط ACCESS می باشد که شامل سه جدول ۱- هواشناسی ۲-کدهای مدیریتی ۳-لایه خاک می باشد.

1. 1. جدول هواشناسی: اطلاعات این جدول می تواند از پایگاه داده آنلاین NRCSFIP یا از سایت PRIMS از اینترنت برای هر منطقه خاص دانلود شود و با بهره گرفتن از برنامه ی تبدیل هواشناسی(WCP) به فرمت NLEAP تبدیل شده و به درون جدول هواشناسی (CLIM LONG) از پایگاه داده NLEAP منتقل شود.

این داده ها شامل درجه حرارت ماکسیمم و درجه حرارت مینیمم برحسب درجه فارنهایت و میزان تبخیر و تعرق پتانسیل و بارندگی روزانه و تبخیر و تعرق روزانه برحسب اینچ می باشد که برای هر روز از دوره شبیه سازی پس از درج تاریخ به روز و ماه و سال برای هر یک درج شوند.

شکل۲- ۵)دریافت اطلاعات هواشناسی از اینتزنت
اطلاعات مربوط به بارندگی براساس آمار ایستگاه هواشناسی کشت و صنعت امیر کبیر در طول دوره شبیه سازی در سال ۱۳۸۶ به مدل معرفی گردید.
در این تحقیق مقدار تبخیر و تعرق پتانسیل با بهره گرفتن از داده های هواشناسی ایستگاه هواشناسی کشت و صنعت امیر کبیر با تشتک تبخیر محاسبه و مستقیماً به مدل معرفی گردید

1. 1. جدول خاک: در برگیرنده تمام خاکهایی می باشد که در یک نمونه برداری از یک موقعیت مشخص تشریح یافته و با نام SOIL LAYER در فایل ACCESS وجود دارد. اطلاعات این جدول می تواند از پایگاه داده آنلاین NRCSSSURGO از اینترنت برای هر منطقه دانلود شود و با بهره گرفتن از برنامه تبدیل خاک (SCP) به فرمت NLEAP تبدیل یافته و در درون پایگاه داده NLEAP به جدول لایه خاک انتقال یابد این داده ها شامل بافت خاک(درصد شن، سیلت و رس خاک) عمق لایه های خاک بر حسب اینچ – وزن مخصوص ظاهری خاک – درصد موادآلی خاک –PH یا اسیدیته خاک در لایه موردنظر – حد ظرفیت زراعی – حد پژمردگی و میزان رطوبت اولیه خاک و همچنین درصد نیترات و P₂O₅ موجود در خاک و نیز نوع زهکشی خاک که برحسب درجات مختلف زیرتقسیم بندی شده اند:

(۱-well drained – ۲- moderately well drain 3- some what poorly drained 4-poorly drained – ۵- very poorly drained)
اطلاعات مربوط به خاک در این تحقیق در اعماق۳۰-۶۰ ، ۶۰-۹۰ ، ۹۰ – ۱۲۰ سانتی متر انتخاب شد و پس از کوبیدن خاک و الک کردن ، درصد مواد تشکیل دهنده و مشخصات آن تعیین گردید(بهمنی، ۱۳۸۸)

1. 1. جدول رویدادها: (مدیریت سناریو) : دربرگیرنده ی تمام رویدادهایی است که به مدیریت یک سناریوی مشخص به منظور ارزیابی می پردازد اطلاعات این جدول شامل کاشت نیشکر و برداشت آن در تاریخ های مشخص و آبیاری و کوددهی می باشد آبیاری ها ابتدا در تیمار کامل در نظر گرفته شده و در تیمار دوم ۸۵ درصد مقدار تیمار کامل و در تیمار سوم ۷۰ درصد تیمار کامل در نظر گرفته شده است و تاریخ های مشخص به جدول رویدادها اضافه شده است مقادیر کود دهی اوره در دو تاریخ مشخص (۳۱ اردیبهشت و ۲ تیر) به میزان به ترتیب ۵۰ و ۱۰۰ کیلوگرم بر هکتار برای سناریوی اول و ۱۰۰ و ۱۵۰ کیلوگرم برهکتار برای سناریوی دوم و ۱۵۰ و ۲۰۰ کیلوگرم بر هکتار برای سناریوی سوم به جدول رویدادها اضافه شده اند.

این رویدادها را می توان مستقیما با بهره گرفتن از ایجاده کننده (event creator) در مدل ایجاد کرد (شکل مربوط) و یا اینکه آنها را از پایگاه داده Microsoft accessو Microsoft excel وارد نمود.

شکل ۲- ۶)اضافه کردن یک رویداد با بهره گرفتن از ایجاد کننده رویداد از طریق مدل NLEAP

۲-۱-۴- خروجی های NLEAP GIS 4.2

پس از ورود تمام داده ها و ران کردن مدل، مقادیر به چند روش آنالیز می شوند. خروجی ها شامل خروجی های نیتروژن و خروجی های آب می باشند. خروجی های نیتروژن می توانند به واحد های متریک یا انگلیسی تبدیل شوند تمام اطلاعات خروجی این مدل که در جدول SOIL SYMMONTH هستند به صورت گرافهایی نشان داده می شوند این گراف ها شامل ماه های مختلف شبیه سازی هستند که حاوی متغیرهای گراف می باشند متغیرهای گراف نیتروژن در NLEAP GIS 4.2 شامل موارد زیر می باشند:
NO₃-N-LEACH= مقدار کل نیترات N شسته شده در واحد سطح در هر ماده
NO₃-N-RESID.= مقدار کل نیترات باقیمانده در انتهای هر ماه در واحد سطح
N DENIT-= مقدار کل نیتروژن فاقد نیترات شدن در واحد سطح در ماه

۳۱/۲۷

۶۰/۲

۷۱/۰

۹۵/۲۳

۰/۹

۰۲/۷۲

۰۳/۰

۲۷/۰

۷۶/۳۲

۳۸/۳۰

۶۰/۲

۷۹/۰

۱۸/۲۴

۰/۱۱

Y_X/S (گرم بر مول): بازده بیومس از سوبسترا، Y_{P/S, exp} (مول بر مول): بازده محصول تجربی، Y_{P/S, th} (مول بر مول): بازده محصول تئوری، η (%): راندمان تبدیل سوبسترا به محصول (η =Y_P/S, _exp/Y_P/S, _th)، Y_P/X (میلی مول بر گرم): بازده تولید محصول از بیومس، q (میلی مول برگرم بر ساعت): نرخ تولید ویژه، EtOH/Ac (مول بر مول): نسبت اتانول به استات
شکل ‏۴‑۹: نسبت تولید اتانول به استات در باکتری لانگالی با بهره گرفتن از غلظتهای مختلف فروکتوز
▲: ۰/۱، ■: ۰/۳، ♦: ۰/۵، ▼: ۰/۷، ×: ۰/۹، ●: ۰/۱۱ گرم بر لیتر و __: رگرسیون
تاثیر همزمان عوامل کاهنده^[۳۰۷] و pH
پائین آوردن پتانسیل کاهشی محیط رشد یکی از مراحل مهم در کشت ارگانیزمهای به شدت بی هوازی است. برای این منظور، از عوامل کاهنده به عنوان یکی از اجزای ضروری محیط کشت برای کم کردن پتانسیل کاهشی محیط و تغییر مسیر جریان الکترونها استفاده می گردد. برای مطالعه این موضوع، اثرات همزمان عوامل کاهنده (سدیم سولفید (۶۷/۱-۰/۰ میلی مول در لیتر) و/یا سیستئین اسیدی (۰۷/۵-۵۴/۲ میلی مول در لیتر)) و pH اولیه محیط کشت (۹/۵ یا ۸/۶) روی فرایند تخمیر گاز سنتز با بهره گرفتن از باکتری لانگالی بررسی گردید.

رشد سلول
پروفایل رشد سلولی برای محیطهای کشت مختلف که با عوامل کاهنده متفاوت کاهیده شدند در pH های اولیه ۸/۶ و ۹/۵ در شکلهای ۴-۱۰ الف و ب نشان داده شده اند. همان طور که قبلا اشاره شد برای تلقیح این محیطهای کشت از سلولهایی استفاده گردید که از بیوراکتور در حال کار با گاز سنتز برداشته شدند. این سلولها که به مصرف گاز سنتز عادت کرده بودند می توانستند از CO وH₂/CO₂ به عنوان منبع کربن و انرژی استفاده کنند. به همین دلیل این سلولها رشد خود را در محیط کشت ناپیوسته (سرم باتل) به سرعت و بدون هیچ تاخیری آغاز کردند و غلظت سلولی در محیطهای کشت به سرعت افزایش یافت. تقریبا تمامی محیطهای کشت منحنی رشد هلالی^[۳۰۸] یکسانی با تغییرات کمی در ماکسیمم غلظت سلولی از خود نشان دادند. در مراحل پایانی فرایند تخمیر ناپیوسته، کاهشی در دانسیته سلولی مشاهده گردید. منحنی های رشد باکتری نشان می دهد که سلولها در pH اولیه ۸/۶ اندکی بیشتر از ۹/۵ رشد کردند و دانسیته سلولی کمی بالاتر بود. با توجه به pH رشد ۵ تا ۷ برای باکتری لانگالی، در pH اولیه ۸/۶ سلولها برای مدت زمان بیشتری در pH رشد باقی می مانند و در نتیجه در تمام محیطهای کشت با pH اولیه ۸/۶ (صرف نظر از میزان عوامل کاهنده) دانسیته سلولی بالاتری حاصل گردید.
(الف)
(ب)
شکل ‏۴‑۱۰: منحنی رشد سلول باکتری لانگالی با عوامل کاهنده مختلف در pH اولیه (الف) ۸/۶ و (ب) ۹/۵
■، □ :RAI ؛ ،RAII: Δ ؛ ♦، ◊: RAIII
رشد سلولها نیازمند مقداری انرژی به شکل ATP است که از طریق واکنشهای الکتروشیمیایی که در مسیر متابولیکی باکتری دخالت دارند تامین می شود. بنابراین، نرخ رشد سلولها در محیط کشت با نرخ تولید انرژی محدود می گردد. هنگامی که pH محیط کشت به دلیل تولید اسید از مقادیر خنثی به سمت pHهای اسیدی می رود هیچ ATP ای تولید نمی گردد و در نتیجه رشد سلول یک روند کاهشی را دنبال می کند. در ۸/۶= pH نرخ رشد سلولی بالاتر بوده و ATP بیشتری نسبت به ۹/۵= pH مصرف شده و در نتیجه غلظت سلولی بالاتر است.
مصرف سوبسترای گازی
مصرف سوبسترای گازی در طول فرایند تخمیر ناپیوسته با عوامل کاهنده مختلف در pH های اولیه ۸/۶ و ۹/۵ به ترتیب در شکلهای ۴-۱۱ و ۴-۱۲ ارائه شده اند. نمودارهای مصرف گاز در هر دو pH روند تقریبا یکسانی داشتند اما مصرف گاز در pH اولیه ۹/۵ از ۸/۶ بیشتر بود. نرخ مصرف سوبسترا در محیطهای کشت مختلف که با RAI، RAII و RAIII کاهیده شده بودند در pH اولیه ۹/۵ به ترتیب ۱۸، ۳۳ و ۷% بالاتر از محیطهای کشت مشابه در pH اولیه ۸/۶ بودند. نرخ مصرف گاز در ۱۲ ساعت اول پس از تلقیح بالا بود و سپس به تدریج کاهش یافت. در هیچ کدام از محیطهای کشت و در هیچ شرایط مصرف سوبسترای گازی کامل و با میزان تبدیل ۱۰۰% نبود.
(الف)
(ب)
شکل ‏۴‑۱۱: مصرف سوبسترای گازی (الف) H₂ و (ب) CO توسط باکتری لانگالی با عوامل کاهنده مختلف در pH اولیه ۸/۶
■:RAI،RAII: ، ♦: RAIII
(الف)
(ب)
شکل ‏۴‑۱۲: مصرف سوبسترای گازی (الف) H₂ و (ب) CO توسط باکتری لانگالی با عوامل کاهنده مختلف در pH اولیه ۹/۵
□:RAI ، RAII: Δ، ◊: RAIII
به طور کلی، مرحله کند کننده سرعت در فرایند تخمیر گاز سنتز توسط لانگالی ممکن است در هر یک از مراحل زیر باشد: ۱) در انتقال جرم از سوبسترای گازی به سلولها ۲) در اکسیداسیون بی هوازی سوبسترا برای تولید معادلهای کاهنده ۳) در واکنشهای الکتروشیمیائی درگیر در مسیر متابولیکی که تولید انرژی را به عهده دارند و یا ۴) در مسیر متابولیکی برای سنتز اجزای سلولی. در آزمایشهای انجام گرفته، رابطه ای خطی میان نرخ حجمی مصرف سوبسترای گازی (  ) و فشار جزئی سوبسترا در فاز گاز (  ) مطابق معادله (۳-۲۳) وجود نداشت. این بدین معنی است که غلظتهای H₂ و CO در فاز مایع صفر نبود و به عبارتی فرایند تخمیر با نرخ انتقال جرم محدود نشده بود. از این نتایج چنین استنباط گردید که فرایند تخمیر با نرخ واکنش کنترل می شد. با وجود آنکه سوبسترای کافی در فاز مایع وجود داشت، اما فعالیت متابولیکی سلولها به اندازه کافی بالا نبود که سوبسترای کربنی را به طور کامل مصرف کند. در این حالت، غلظت CO در فاز مایع صفر نبود که می توانست اثر بازدارندگی روی آنزیم هیدروژناز داشته باشد [۱۱۲].
همان طور که قبلا اشاره شد، باکتری لانگالی می تواند CO و H₂ را از طریق مسیر متابولیکی وود-لانگال^[۳۰۹] که به عنوان یک مسیر متابولیکی پذیرنده الکترون و حفظ کننده انرژی عمل می کند مصرف نماید. در این مسیر متابولیکی، استیل-کوآنزیم A سنتز می گردد که یک ماده اولیه ایده ال برای سنتز سلول و تولید محصولات متابولیکی است. در آزمایشهای انجام شده در همه باتل ها مصرف H₂ از CO بیشتر بود که نشان می دهد باکتری ترجیح می داد مسیر همواستیک^[۳۱۰] را برای تولید محصول دنبال کند. اکسیداسیون بی هوازی H₂ و CO₂ برای بسیاری از باکتریهای استوژنیک به خوبی شناخته شده است:
۲CO₂ + ۴H₂ → CH₃COOH + 2H₂O (4-9)
۲CO₂ + ۶H₂ → C₂H₅OH + 3H₂O (4-10)
به طور همزمان، CO توسط سلولها مصرف می گردد تا انرژی کاهشی لازم را برای تولید اتانول و استات به عنوان محصولات جانبی مسیر متابولیکی فراهم کند:
۴CO +2H₂O → CH₃COOH + 2CO₂ (۴-۱۱)
۶CO + 3H₂O → C₂H₅OH + 4CO₂ (۴-۱۲)
بیشترین میزان تبدیل سوبسترا مقدار ۷۶% برای H₂ و ۶۷% برای CO بود که در محیط کشتی که با ۰۷/۵ میلی مول سیستئین اسیدی کاهیده شده بود و در pH اولیه ۹/۵ حاصل گردید.
تولید اتانول و استات
نمودارهای تولید اتانول و استات توسط باکتری لانگالی در محیطهای کشت مختلف با عوامل کاهنده متفاوت در pH های اولیه ۸/۶ و ۹/۵ به ترتیب در شکلهای ۴-۱۳ و ۴-۱۴ نشان داده شده اند. انتقال سلولها به محیطی با pH اولیه پائین تر موجب بهبود تولید اتانول توسط سلولها گردید با وجود آنکه رشد سلولی کاهش یافت. نرخ تولید ویژه در محیطهای کشتی که با RAI، RAII و RAIII کاهیده شده بودند در pH اولیه ۹/۵ به ترتیب ۴۳، ۳۷ و ۱۸% بالاتر از محیطهای کشت مشابه در pH اولیه ۸/۶ بودند. غلظت اتانول و استات در محیط کشت به یک میزان ماکزیمم رسید و پس از آن روندی کاهشی در بیشتر موارد مشاهده گردید. یکی از دلایل محتمل برای این کاهش تولید در مراحل پایانی فرایند تخمیر می توانست مصرف اتانول و استات توسط سلولها برای تامین انرژی مورد نیاز در شرایط نامطلوب باشد [۸۳].
(الف)

قطب تنها کسی است که موضع نظر خدای تعالی است از همه عالم و در همه زمان‌ها و بر قلب اسرافیل است؛ یعنی اینکه قطب سبب حیات حقیقی است بر اهل عالم و او موضع نظر خدای تعالی است جهت مشاهدات موجودات غیب و شهادت.^[۳۵۳] قطب و معصوم، یا قطب و امام در نزد امامیه، دو لفظ مترادف‌اند که مصداقش یک شخص واحد است و او خلیفه خدا در زمین است. چنان‌که علی (ع) به آن اشاره‌کرده است.^[۳۵۴]
به نظر نورسی، قطب یک جایگاه عالی از مراتب اولیای و صالحان دین خدا است.^[۳۵۵] وی شاگردان واقعی رسائل النور که خدمت ایمانی را فوق هر چیزی می‌بینند، حتی اگر به آن‌ها درجه قطبیت ببخشند، بازهم خدمت ایمانی را برای حفظ ایمان و اخلاص برتر، بلکه حتی درجه قطبیت را کمتر و خدمت ایمانی برای حفظ اخلاص را بر آن برتری می‌دانند»^[۳۵۶] این قطبیت برای ارشاد مردم کم درجه‌ترین است و ارشاد حقیقی خالص ده نفر از مردم برای خدمت حقایق ایمانی و آموزش حقایق ایمانی به آن‌ها از هر چیزی حتی از ارشاد و راهنمایی هزار تن از مردم به قطبیت اعظم برتر است، زیرا آن قسمی است که بر کمیت برتری دارد.»^[۳۵۷] نورسی دین‌داران صادق و مسلمانان جدی و استوار را که در زمانه بی‌ثبات عصر خود متزلزل نمی‌شوند، مانند یک ولی و حتی یک‌قطب می‌بیند.^[۳۵۸]

۳-۳-۱۰ کشف
کشف به معنای پرده برداشتن، برهنه کردن و اصطلاحاً ظهور آنچه در خفا است. قونوی در مقدمه فصوص خود اصطلاحاً کشف را اطلاع به ماورای حجاب از معانی غیبی و امور حقیقی به وجود یا شهود نامیده است و آن‌ها را به معنوی و صوری تقسیم می‌کند. عزالدین کاشانی به حالتی که در حضور بدون غیبت به‌صورت گاه‌گاه برای اهل خلوت دست می‌دهد، طوری که دراثنای ذکر و استغراق حالتی اتفاق می‌افتد که از محسوسات غایب می‌شوند و بعضی از حقایق امور غیبی بر آن‌ها کشف می‌شود، کشف یا مکاشفه می‌گوید. وی سپس مکاشفه را از حیث متعلق، به دو قسم غیب و شهادت تقسیم کند; اگر مکشوف انسان از عالم حس و شهادت بود، کشف شهادت و اگر از عالم غیب، کشف غیبی خواهد بود.^[۳۵۹] به‌طورکلی کشف در اصطلاحات صوفیه، اطلاع بر معانی غیبی، وجود و شهود که در پشت حجاب است. این کشف در میان صوفیه از راه مرتبه فنا و با مجاهده، سیر و سلوک به دست می‌آید. صوفیه رسیدن به حقایق غیبی مانند دیدن فرشتگان، اطلاع بر لوح محفوظ، دیدار پیامبران پس از رحلت ایشان در زمان بیداری، حتی کشف احکام شرعی را قبول دارند.^[۳۶۰]
سراج کشف را آشکار شدن آن چیزی می‌داند که بر فهم پوشیده است. پس بر بنده آشکار شود چنان‌که آن را به چشم خویش می‌بیند. ابو محمد جریری گفت: هر که بر آنچه بین او و خدای تعالی است به تقوی و مراقبت عمل نکند، به کشف و مشاهده نرسد.^[۳۶۱]
نورسی برای اهل کشف منزلت بزرگی قائل است و از اجماع آن‌ها بر مسائل شرعی سخن می‌گوید.^[۳۶۲] به نظر وی تمامی ادیانی که مستند به وحی هستند در موضوع اهل کشف اجماع دارند. نورسی اخبار غیبی از آینده را به جمعی از اهل کشف و ولایت اختصاص داده است. مثلاً آورده است: ابن عربی را به خاطر اینکه بسیاری از اخبار غیب را در سوره روم یافته و نیز احمد سر هندی را به خاطر اینکه بسیاری از اشارات معاملات غیبی را در حروف مقطعه اوایل سوره‌ها دیده است.^[۳۶۳] را به حقیقت، دقیق‌ترین طبع و لطیف‌ترین شعور و روشن‌ضمیرترین انسان‌ها یعنی اولیای صالح و اهل کشف و شهود می‌داند.^[۳۶۴] وی می‌گوید: «رسول اکرم (ص) با دو بال رسالت و ولایت دارای نیروی برتر و فراتر از تمام پیامبران قبل از خود و تمام اولیا و اصفیاء پس از خود است. با این نیروی انبوه در مقابل شناخت خدای سبحان پنجره عظیم را به‌اندازه عالم اسلامی گشوده است و میلیون‌ها عالم محقق، اصفیا و صدیقین، مانند امام غزالی، امام ربانی، ابن عربی و شیخ گیلانی، از خلال آن پنجره، کنجکاوانه دقت و تأمل کردند. آن‌ها و دیگران از خلال این پنجره باز به مطالعه می‌پردازند و آن را برای دیگران بیان می‌کنند.»^[۳۶۵]
نورسی بسط زمان و وقوع آن را برای برخی اولیا و اهل کشف میسر می‌داند. همان‌طور که هنگام قرائت فتوحات مکیه، شعرانی در یک روز دو بار و نیم آن را خواند. وی دراین‌باره در پایان کتاب “الیواقیت و الجواهر ” ذکر کرده است؛ و ما از اینکه زمان در آن محدود نشده، می‌بایست به تعجب و انکار بپردازیم، درحالی‌که اهل کشف طبقات زمین را در عالم مثال می‌بینند.^[۳۶۶]
نورسی علاوه بر اهل کشف، از «اهل کشف قبر»، سخن می‌گوید و به دیدارهای مکرر با اهل کشف، ارتباط با عامه مردم، گفتگوی مردم با آن‌ها در رویای صادقانه استناد می‌کند.^[۳۶۷]
نورسی بیش از اهل شریعت؛ اعتقادات، مسائل و احکام دینی را که اهل حقیقت و تصوف درصدها جلد نوشته و شرح و حاشیه زده‌اند، می‌پسندد و به آن تکیه می‌کند.^[۳۶۸] به همین خاطر نورسی در مثنوی العربی از زبان مولوی می‌آورد که علوم استدلالی شرعی و عالمان آن‌ها راه رفتن با پای چوبین است. وی، اهل کشف را باخبر از عالم مثال که بین عالم شهادت و عالم غیب است، می‌داند، هرچند برای کسب اطلاع کمی از آن عالم، به کشف یا رویای صادق و یا حداقل نگاه به مواد شفاف و تجسم معانی از آن‌ها نیازمند هستند.^[۳۶۹]
نورسی اخبار اهل کشف را که به علت شرایط معلق نیافتن، واقع نشده‌اند، موجب تکذیب خبردهندگان آن‌ها نمی‌داند، زیرا مقدر بوده‌اند اما به دلیل فراهم نبودن شرایط آن اخبار، واقع نشده‌اند. »^[۳۷۰]
نورسی می‌گوید: اهل کشف از او و رسایل النور خبر داده‌اند. وی سخنش را مستند به قول احمد سر هندی می‌کند که: فردی برای به اثبات رساندن همه حقایق ایمانی و اسلامی می‌آید. نورسی ضمن آنکه خودش را آن فرد مذکور می‌داند، می‌گوید: آن‌یک فرد نیست، بلکه همان رسائل النور است و اهل کشف رسائل را در نویسنده آن کشف کرده‌اند.»^[۳۷۱]
۳-۴ عرفان عملی
۳-۴-۱ تعریف عرفان عملی:
به مجموعه برنامه‌ها و دستوراتی که سالک عملاً در خود پیاده می‌کند تا آن منازل سلوکی را یکی پس از دیگری سیر نماید و به‌حق نائل شود، عرفان عملی می‌گویند. طبق تعریف محقق قیصری، علم عرفان عملی شناخت راه سلوک و مجاهده است تا نفس از تنگناهای قیود جزئی رهایی یافته، به مبدأ خویش متصل گردد.
عرفان عملی با سلوک، عمل و مجاهدت بیرونی پیوند دارد و در پی تفسیر و بیان مقامات عارفان و درجه سالکان در قرب الهی از راه مجاهدت، تزکیه و تصفیه باطن است. هجویری درباره این هدف عارف می‌گوید: «به هر سو روی کند، در آن‌سو تجلی خدا را ببیند»^[۳۷۲] و سراج نیز می‌گوید: «خدا بین انسان و قلب انسان است» پس انسان‌دوست دارد به مقامی برسد که خدا را نسبت به خودش، از خود نزدیک‌تر ببیند.^[۳۷۳] هدف عارف، رهایی از حجاب‌های ظلمانی و نورانی و رسیدن به قرب الهی و درک حقیقت هستی و وصول به بالاترین مرتبه کمال یعنی توحید است.^[۳۷۴] درواقع حقیقت سلوک نوعی خاص از حرکت باطنی انسان است که به‌صورت اختیاری در قوس صعود صورت گرفته است و انسان سالک را به سعادت و رحمت می‌رساند.
۳-۴-۲سلوک عملی نورسی
با توجه به اهمیت این تحول روحی و سلوکی در حیات و آثار نورسی ذکر این تحول با جزئیات ضروری می کند.
نورسی زندگی‌اش را با وارد شدن در طریقه‌های نقشبندیه و قادریه آغاز کرد. بااین‌وجود وی، تابع حقیقی هیچ‌یک از این دو طریقت و حرکت و رهبری آن‌ها در سلوک نشد، زیرا مسلک آن‌ها را مناسب با دغدغه‌ها، شرایط و احوال زمان خود نمی‌دید.^[۳۷۵] به همین خاطر در انتخاب روش معینی برای سلوک در حیرت و سرگردانی به سر می‌برد. بدیع‌الزمان نورسی در مقدمه کتاب «المثنوی العربی النوری»^[۳۷۶]، می‌گوید: «سعید قدیم چهل، پنجاه سال پیش چون به علوم عقلی و فلسفی فراوان می‌پرداخت در مقابل حقیقه الحقایق به دنبال مسلکی چون معتقدات اهل طریقت و اهل حقیقت بود. همچون بیشتر اهل طریقت فقط به دنبال حرکت قلبی نرفت بلکه چون عقلش به‌واسطه حکمت فلسفی تا حدی خسته و مجروح بود و به درمان نیاز داشت. تلاش کرد تا ازنظر عقل و قلب به دنبال بزرگان اهل حقیقت برود تا از ویژگی‌های جاذب هر یک به‌صورت جداگانه استفاده کند، اما اینکه از کدام پیروی کند، متحیر و سرگردان ماند. در سال ۱۳۳۹ ق. زمانی که عضودارالحکمه بود، انقلابی روحی در او شکل گرفت و درباره آن حادثه گفت: «بر سر غفلت زده سعید قدیم ضربه‌های محکمی فرود آمد. به مسئله “مرگ حق است ” فکر کرد و خود را در گل‌ولای باتلاق دید. کمک خواست، به دنبال جستجوی راهی و پیدا کردن نجات‌دهنده‌ای بود، اما راه‌ها را متفاوت می‌دید و سرگردان و متحیر شد. تفألی به کتاب “فتوح الغیب ” شیخ گیلانی (غوث اعظم) زد و عبارت: «انت فی دارالحکمه فاطلب طبیبا یداوی قلبک» آمد.^[۳۷۷] نورسی می‌گوید: «عجیب است که من در آن زمان عضو دارالحکمه الاسلامیه بودم. گویی حکیمی بودم که می‌خواستم زخم‌های اهل اسلام را درمان کنم، درحالی‌که بیمارترین فرد خودم بودم. فرد بیمار ابتدا باید خود را درمان کند، سپس از بیماران دیگر مراقبت کند.^[۳۷۸] خلاصه، حضرت شیخ به من گفت: «تو خودت بیمار هستی؛ طبیبی برای خودت پیدا کن» گفتم: «تو طبیب من شو» و خودم را مورد خطابش کردم و کتاب مذکور را به‌گونه‌ای خواندم که گویی مخاطب کتاب من هستم؛ اما مطالب کتاب سنگین بود و غرورم را به‌طور شدیدی از بین می‌برد و در نفسم جراحی‌های شدیدی انجام داد؛ نتوانستم طاقت بیاورم کتاب را تا نیمه خواندم اما طاقت نیاوردم آن را تمام کنم. کتاب را در قفسه گذاشتم؛ و پس از مدتی درد و ناراحتی به وجود آمده از جراحی‌ها تمام شد و شاد و خوشحال شدم. کتاب استادم را به‌طور کامل خواندم، به اوراد و مناجات آن گوش دادم و فیض و بهره زیادی به من رسید.^[۳۷۹]
نورسی پس از راهنمایی و ارشاد با کتاب “فتوح الغیب ” شیخ گیلانی، از مکتوبات شیخ احمد سر هندی بهره زیادی می‌برد. وی در این خصوص می‌گوید: کتاب «مکتوبات» امام فاروقی سر هندی (مجدد الف ثانی) را دیدم. آن را برداشتم؛ خالصانه نیت کردم و تفأل زدم. باعث تعجب اینکه دو بار در آن لفظ “بدیع‌الزمان ” در دو مکتوب به‌کاررفته بود. نام پدرم میرزا بوده است و در ابتدای آن دو مکتوب آمده بود: «نامه به میرزا بدیع‌الزمان»؛ گفتم: سبحان‌الله! مرا مورد خطاب قرار داده است. در آن زمان یکی از لقب‌های سعید قدیم “بدیع‌الزمان ” بود؛ و جز بدیع‌الزمان همدانی (در سال سیصد هجری) از فرد دیگری با این لقب خبری نداشتم.^[۳۸۰]… در دو نامه مزبور را دوای دردم را پیدا کردم اما امام سر هندی در تمام نامه‌هایش سفارش می‌کند: «به دنبال توحید قبله برو» یعنی برای خود استادی انتخاب کن، به دنبالش برو و به دیگران سرگرم نباش… این سفارش مهم امام ربانی، با توانایی و احوال روحی من موافق نبود. خیلی فکر کردم به دنبال این بروم یا به دنبال دیگری؟ متحیر شدم. یک دارای ویژگی‌های جذابی داشتند و من به یک نفر قانع نبودم. در حالت تحیر، رحمت حضرت حق بر دلم گذشت: رأس همه این راه‌ها و خورشید همه این سیاره‌ها، قرآن حکیم است؛ توحید قبله واقعی را باید در قرآن پیدا کرد؛ زیرا عالی‌ترین راهنما و پاکیزه‌ترین استاد قرآن است، به قرآن توسل پیدا کردم.^[۳۸۱] بنابراین نورسی با ارشاد قرآن کریم و باز شدن عقل، روح و قلبش شروع به سلوک کرد. به‌وسیله درس و هدایت قرآن راهی به‌سوی حقیقت پیدا کرد. ازآنجاکه در سلوک وی عقل و قلب توأمان بود، پیش از هر چیز مصمم به مداوای جراحت‌های قلب و روح و رهایی نفس از اوهام پرداخت و تبدیل سعید قدیم به سعید جدید شد و حاصل آن کلیات عظیم رسائل النور گردید.^[۳۸۲]
۳-۵ ادبیات عرفانی
میان عرفان اسلامی و ادبیات فارسی و عربی مانند عرفان و شریعت ارتباطی دوطرفه وجود دارد. عارفان با رسیدن به مقاماتی، حالات، واردات و مقامات معنوی خود را به شکل جملات موزون و با تعابیر شاعرانه بیان کنند؛ زیرا آن‌ها بیان آشکار و عریان این حقایق عرفانی را به مصلحت نمی‌دانستند؛ دیگر اینکه واژه‌های شاعرانه به شکل منظوم و آهنگین با موسیقی خاص را در مسیر سلوک اثرگذارتر می‌دانستند؛ دیگر اینکه دست‌یابی به مقامات عرفانی و الهی که بیشتر بااحساس شادی و وجد درونی شدید همراه بود، با ادبیات موزون و شعر همخوانی ذاتی بیشتری داشت و فهم و انتقال آن معارف عالی، در قالب تشبیهات، تمثیلات، استعارات و کنایات ممکن‌تر بود، بنابراین عارفان الفاظی را که در عشق مجازی و در مستی، شراب و شراب‌خواری به کار می‌رفت، برای بیان احوال خود برگزیدند درنتیجه اصطلاحات خاصی مانند خط و خال، زلف، ابرو، شراب، مستی، خماری، عارض، شاهد، ساقی، جام و جز این‌ها به وجود آمدند.
بهره‌گیری عرفان و تصوف از ادبیات فارسی و عربی باعث اثرگذاری بیشتر و تحول عمیق‌تر در ادبیات آن‌ها شد و بزرگ‌ترین آثار شعری در دو زبان فارسی و عربی با بهره گرفتن از مفاهیم عرفان اسلامی به‌ خصوص در اشعار شاعرانی چون سعدی، حافظ، نظامی، سنایی، عطار، مولانا و ابن فارض به وجود آمد و ذوق شعری و طبع لطیف ادبی جزء جداناپذیر هر عارف شد و آن‌ها معمولاً از خود ادبیات، غزلیات و یا دیوان شعری به یادگار می‌گذاشتند.^[۳۸۳]
۳-۵-۱ادبیات عرفانی و صوفیانه در رسائل النور
از گذشته تاکنون ادیبان، شاعران، متفکران و عالمان ازنظر استفاده و تأکید بر اسلوب و لفظ یا تأکید بر معنا و محتوا به دودسته تقسیم می‌شوند. عده‌ای لفظ و طرز بیان را فدای محتوا و معنا می‌کردند و عده‌ای دیگر برعکس این‌ها، محتوا و معنا را فدای لفظ و اسلوب می‌کردند؛ اما نورسی جنبه ادبی را هم از جهت لفظ و هم از جهت معنا و محتوا با توان کامل رعایت می‌کرد و توانایی ادبی کم‌نظیری در مهارت‌های ذوقی، احساس‌های درونی، فکر عمیق و والا و نیز قوه خیال داشت. شیوه و طرز بیان او به موضوعات گوناگون، متفاوت بود. در مباحث علمی و فلسفی برای اقناع دیگران از دلایل منطقی و ریاضی، اما با ترکیب‌های بسیار کوتاه استفاده می‌کرد؛ اما در موضوعات قلبی و حسی طرز بیانش بسیار زلال و شفاف بود. در وصف عناصر طبیعت، طرز بیانش به‌اندازه‌ای لطیف بود که شاگردان نور بامطالعه رسائل النور به‌طور همه‌جانبه ازنظر حسی، فکری، روحی، وجدانی و خیالی راضی می‌شود.^[۳۸۴]
۳-۵-۲ بهره‌گیری از ادبیات فارسی
نورسی به قطع و یقین بافرهنگ و ادبیات فارسی که خود سرشار از عرفان و حکمت و تأمل‌های معنوی است، آشنایی و آگاهی داشته و شاهد مثال‌های زیادی از اشعار فارسی ارائه می‌دهد. ازجمله: «بی‌ادب محروم ماند از لطف رب.»^[۳۸۵]
نورسی در بسیاری از اوقات به زبان فارسی از خداوند طلب یاری می‌کند. درجایی می‌گوید: «غریبم، بی‌کسم، ضعیفم، ناتوانم، الامان گویم، عفو جویم، مدد خواهم ز درگاهت الهی»^[۳۸۶] نیز این بیت فارسی را زمان در پناه آوردن همه آفریده‌ها به خداوند متعال را به زبان می‌راند:
لا اله الا هو برابر می‌زنند هر شی‌ء دمادم جویند یا حق، سراسر گویند یا حی^[۳۸۷]
همچنین، در مبحث شناخت وحدت وجود و ضرر افتادن آن به دست عوام، به گفته مولانا اشاره می‌کند که: «گوش بازکن تا از خدای همان گفته‌های همگان را در حکایت‌های فطرت بشنوی»^[۳۸۸] این موارد و شاهد مثال‌های مناجات فارسی که به‌ویژه در مثنوی عربی نوری بیشتر مشهود است، نشان می‌دهد زبان و ادب فارسی، عرفان و تصوف ایرانی و شعرای فارسی‌زبان جایگاه والایی در اندیشه، تفکر، ادبیات، آرای و اندیشه‌های سلوکی وی داشته است.
نورسی به‌طور گسترده از ادبیات، اشعار شاعران و نثر عارفان فارسی‌زبان بهره برده است. وی دارای مناجاتی به زبان فارسی است که به گفته خودش یک‌باره بر قلبش خطور کرده است. ازجمله به مناجات ذیل می‌توان اشاره کرد:
أیوا! این زندگانی همچو خواب است
وین عمر بی‌بنیاد همچو باد است
انسان به زوال دنیا به فنا است، آمال بی بقا آلام به بقا است
بیا ای نفس نافرجام! وجود فانی خود را فدا کن
خالق خود را که این هستی ودیعه هست
و ملک او را فنا کن تا بقا یابد، از آن
سری که: «نفی النفی» اثبات است
خدای پر کرم خود ملک خود را می‌خرد از تو
بهای بی‌کران داده برای تو نگهدارد.^[۳۸۹]
۳-۶ طریقت عرفانی نورسی
۳-۶-۱ حقیقت طریقت و شریعت ازنظر نورسی:
نورسی درک دقیقی از حقیقت تصوف دارد و ضمن تأیید تصوف، اسامی «تصوف»، «طریقت»، «ولایت»، «سیر و سلوک» را حقایقی شیرین و نورانی می‌داند که اهل ذوق و کشف در توضیح و آموزش آن‌ها کتب فراوان نوشته‌اند.^[۳۹۰]
نورسی قلب و ارتقای آن را به‌وسیله ذکر خدای تعالی و توجه به حقایق ایمانی، ابزار اصلی برای سیر، حرکت در مراتب ولایت و مسلک طریقت می‌داند. وی درباره مزایای ذکر در زندگی دنیایی می‌گوید: ذکر، انسان را از سختی زندگی مادی، تاریکی‌ها، غم‌ها و قصه‌ها، آزاد می‌کند و انس باخدا را به انسان می‌چشاند تا اینکه انسان احساس سعادت می‌کند.^[۳۹۱]
حقیقت و شریعت صوفیه مکمل همدیگر هستند و به‌وسیله این دو، اسلام بنده، کامل و حقایق دین برای انسان آشکار می‌شود، اما کسانی که تنها اهل شریعت هستند، ممکن نیست به ذوق حقیقی برسند؛ زیرا بر معادن در و یاقوت‌ها که شامل اسرار حقایق دین است، قفل می‌زنند و آب حیات را گم‌کرده‌اند؛ بنابراین تذکر و هشدار می‌دهد که در معرض خطر هستند.^[۳۹۲] نورسی روشنایی مجالس ذکر ایمان، باعث حفظ مؤمنان و نگهداری از دین آن‌ها می‌شود، بااین‌حال او واقعیت تصوف عصر خود را تأیید نمی‌کند بلکه به غلو کنندگان و جهله اهل تصوف اشاره و بیهوده‌گویی‌های آن‌ها را رد می‌کند و می‌گوید: تصور کنید شریعت قشر و پوسته و حقیقت لب، مغز، نتیجه و هدف آن باشد، آن‌گونه که برخی اهل تصوف گمان می‌کنند. سپس می‌گوید: اینکه طریقت و حقیقت را دو واقعیت جدا از هم در نظر بگیریم، درست نیست زیرا این‌ها دو وسیله و دو خادم دین هستند. پس هرگاه مقصود ذاتی مطابق بودن با سنت سنیه باشد، التزام و تعهد احکام شریعت، پیروی از سنت محمدی (ص) است و اگر تمایل قلب به‌جای دیگری باشد، با این تصور که حلقه ذکر (تصوف) بهتر از نماز و جاذبه اذکار و اوراد از توجه به نماز قوی‌تر و فرار از مخالفت‌های طریقت مهم‌تر از فرار از گناه باشد، خطای محض است؛ زیرا همه اوراد و اذکار طریقت با یکی از فرایض دینی قابل‌مقایسه و تطبیق نیست و نمی‌تواند جایگزین انجام یکی از واجبات دین باشد. آداب طریقت و اوراد تصوف مانند مکملی برای دستیابی به ذوق واقعی از فرایض شرعی است، نه آنکه هدف باشد. کسی که تصور می‌کند باعجله در مسجد نماز بخواند تا با رفتن به زاویه، ذوق حقیقی را دریابد، به‌دوراز حقیقت است.^[۳۹۳] همچنین می‌گوید: طریقت و حقیقت اجزای شریعت بزرگ هستند، بنابراین تصور گروهی از متصوفه که شریعت را پوست و قشر ظاهری؛ و حقیقت را لب، نتیجه و هدف آن تصور می‌کنند، درست نیست؛ و یا اینکه شریعت و حقیقت شرعی برای عوام؛ و حقیقت و طریقت برای خواص و بالاتر از مرتبه شریعت است، خطا و اشتباه است.^[۳۹۴]
به نظر نورسی، همان‌قدر که وحی بر الهام برتری دارد، آداب شرعی هم که ثمره وحی است، بر آداب طریقت که ثمره الهام است، برتری دارد؛ زیرا مهم‌ترین اساس طریقت همان پیروی از سنت نبوی است. به همین خاطر نورسی اذواقی که اهل طریقت در تکیه‌ها و زوایا دریافت می‌کنند را به‌هیچ‌وجه در رتبه و درجه نمازی که به‌صورت مطلوب از جهت ارکان در مساجد برگزار می‌شود، نمی‌داند و کسی را که اذواق تکیه او را از نماز در مسجد بازبدارد، به‌دوراز روح، حرارت و حقیقت است. رسیدن به انوار حقیقت، جدای از پیروی از خطوط و گام‌هایی که رسول (ص) مشخص کرده محال است.^[۳۹۵]
۳-۶-۲ نظر نورسی درباره غالیان و جهله صوفیه
نورسی برخی از جهله، غالیان صوفیه و افراط کنندگان آن‌ها را به خاطر اینکه عده‌ای از بزرگان خود را از برخی پیامبران و یا صحابه برتر می‌دانند و اوراد طریقتی خود را خواندن نافله‌ها، مستحبات عمومی و ذکرهای منقول از پیامبر (ص) برتر می‌دانند، موردنقد و انکار قرار می‌دهد. همچنین برخی از آن‌ها تصور می‌کنند ارزش الهام و کشف مانند وحی است و نیز صاحبان کرامات را برای عامه مردم طوری معرفی می‌کنند تا آن‌ها را متوجه بزرگی منزلت و جایگاه خود کنند تا آن‌ها را همانند اولیای خدا به‌حساب آورند، گرچه این جایگاه به‌دوراز مراتب ادعایی آن‌ها است. یا کسانی که فخرفروشی و شطحیات را بر شکر، فروتنی و بی‌نیازی از تمام موجودات، برتر و از بالاترین مراتب می‌دانند.^[۳۹۶]
نورسی ضمن انتقاد از سالکانی که به برتری ولایت بر نبوت باور دارند، با دلایلی به اثبات برتری نبوت بر ولایت پرداخته است. نورسی می‌گوید: این اولیا به‌طورقطع به مرتبه انبیا نمی‌رسند و صحابه هم به دلیل هم‌صحبتی پیامبر دارای مقامی هستند که اولیا محال است بتوانند از آن‌ها بالاتر بروند طبق گفته بزرگان محقق مانند امام غزالی و امام ربانی: صوفیه‌ای که به‌جز مبادی سلوک با آداب سنت نبوی شریف، سلوک می‌کنند، دچار نابودی و خسران هستند و نیز متعصبانی که اوراد و آداب سلوکی طریقت خود را بر اذکار سنت نبوی برتر می‌دانند، به لغزش مخالفت باسنت نبوی و ترک آن سقوط می‌کنند.^[۳۹۷]
۳-۶-۳ نگاه آسیب شناسانه به تصوف و طریقت‌ها