جدول ۵-۱-۲۳ توزیع فراوانی و درصدی طبقه ­های مختلف هنجار ذهنی تعداد مطلوب فرزند …………………………… ۷۰
جدول ۵-۱-۲۴ آماره­ های توصیفی نمره مقیاس کنترل درک شده بر روی داشتن فرزند ……………………………………. ۷۱
جدول ۵-۱-۲۵ سطوح کنترل درک شده زنان مورد مطالعه بر روی داشتن فرزند ……………………………………………… ۷۱
جدول ۵-۱-۲۶ توزیع فراوانی و درصدی تعداد ایده­آل فرزند از نظر پاسخگویان …………………………………………………. ۷۱
جدول ۵-۲-۱ نتایج ضریب همبستگی سن پاسخگو و تعداد ایده­آل فرزند ………………………………………………………….. ۷۲
جدول ۵-۲-۲ نتایج ضریب همبستگی سن ازدواج پاسخگو و تعداد ایده­آل فرزند ……………………………………………….. ۷۳
جدول ۵-۲-۳ نتایج ضریب همبستگی مدت زمان ازدواج پاسخگو و تعداد ایده­آل فرزند …………………………………….. ۷۳
جدول ۵-۲-۴ نتایج ضریب همبستگی بعد خانوار و تعداد ایده­آل فرزند ………………………………………………………………. ۷۳
جدول ۵-۲-۵ نتایج ضریب همبستگی تعداد خواهر و برادر پاسخگو و تعداد ایده­آل فرزند …………………………………. ۷۴
جدول ۵-۲-۶ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب وضعیت اشتغال ………………………………………………. ۷۴
جدول ۵-۲-۷ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب میزان درآمد ……………………………………………………. ۷۵
جدول ۵-۲-۸ نتایج ضریب میزان بهره­مندی از تسهیلات و تعداد ایده­آل فرزند ………………………………………………….. ۷۵
جدول ۵-۲-۹ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب میزان تحصیلات ……………………………………………… ۷۶
جدول ۵-۲-۱۰ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب میزان مطالعه ……………………………………………….. ۷۶
جدول ۵-۲-۱۱ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب طبقه اجتماعی …………………………………………….. ۷۷
جدول ۵-۲-۱۲ نتایج ضریب همبستگی میزان استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تعداد ایده­آل فرزند ………………. ۷۷
جدول ۵-۲-۱۳ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب میزان آگاهی از روش­های جلوگیری از حاملگی …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ۷۸
جدول ۵-۲-۱۴ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب ترجیح جنسی فرزند ……………………………………. ۷۸
جدول ۵-۲-۱۵ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب میزان گرایش مذهبی ………………………………….. ۷۸
جدول ۵-۲-۱۶ نتایج تحلیل واریانس تعداد ایده­آل فرزند بر­حسب نگرش نسبت به نقش­های جنسیتی ……………. ۷۹
جدول ۵-۲-۱۷ نتایج ضریب همبستگی نگرش نسبت به فرزند و تعداد ایده­آل فرزند ………………………………………… ۸۰
عنوان صفحه
جدول ۵-۲-۱۸ نتایج ضریب همبستگی هنجار ذهنی تعداد مطلوب فرزند و تعداد ایده­آل فرزند ……………………….. ۸۰
جدول ۵-۲-۱۹ نتایج ضریب همبستگی میزان کنترل اقتصادی درک شده و تعداد ایده­آل فرزند ……………………… ۸۱
جدول ۵-۲-۲۰ نتایج رگرسیون گام به گام تعداد ایده­آل فرزند …………………………………………………………………………… ۸۲
جدول ۵-۲-۲۱ ضرایب رگرسیونی متغیرهای تأثیر­گذار بر شاخص هنجار ذهنی تعداد مطلوب فرزند ……………….. ۸۴
جدول ۵-۲-۲۲ ضرایب رگرسیونی متغیرهای تأثیر­گذار بر شاخص میزان کنترل درک شده برای داشتن فرزند …۸۵

جدول ۵-۲-۲۳ میزان تأثیر مستقیم، غیر مستقیم و کل متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته تعداد ایده­آل فرزند…۸۷
جدول ۶-۱ نتایج آزمون فرضیه ­های تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… ۹۵
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار ۳-۱: مدل کلی تئوری رفتار برنامه­ ریزی شده ……………………………………………………………………………………………. ۴۰
نمودار ۳-۲: مدل مفهومی تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………….. ۴۱
نمودار ۳-۳ مدل تجربی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………… ۴۲
نمودار ۵-۱ تحلیل مسیر …………………………………………………………………………………………………………………………………………. ۸۶
فصل اوّل
کلیات
۱-۱- مقدمه
امروزه جغرافیای اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی جهان تحولات شگرفی را تجربه می­ کند. در این میان، تحولات جمعیتی در بین موضوعات انسانی، فنی و علمی به عنوان یک عامل مشترک اهمیت بسزایی دارد. بسیاری از متخصصان معتقدند که جمعیت و تحولات آن در طراحی برنامه ­های توسعه، متغیری کلیدی و مهم است. اثرات متغیرهای جمعیتی بر سایر متغیرهای اقتصادی و اجتماعی از جمله رشد اقتصادی، امنیت، محیط زیست و … اهمیت توجه به این گونه متغیرها را دو چندان می­ کند. در بسیاری از سیاست­گذاری­ها و برنامه­ ریزی­های توسعه­­، مهم­ترین متغیری که به عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته می­ شود، جمعیت و دگرگونی­های آن در گذشته، حال و آینده است (مشفق و همکاران، ۱۳۹۱).
جمعیت و ابعاد آن، نقطه­ی مرکزی هر نظام اجتماعی محسوب می­ شود. تحولات جمعیتی، تقریباً تمام جنبه­ های زندگی انسان و جهان پیرامون وی را تحت تأثیر قرار می­دهد و اثرات متعددی بر خرده­نظام­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی وارد می­ کند و منشأ تحولات چشمگیری در این حوزه ها می­ شود. در مقابل، جمعیت نیز متأثر از تحولات نظام اجتماعی، سیاست­ها و برنامه ­های توسعه­ است. این ارتباط تعاملی جمعیت و جامعه، در چارچوبی مفهومی- تحلیلی تحت عنوان «جمعیت، توسعه و برنامه­ ریزی» مطرح شده و گسترش یافته است (صادقی، ۱۳۸۸). این چارچوب هر چند از موضوعات قدیمی اندیشه و دانش جمعیت­شناسی محسوب می­ شود، اما در دوران معاصر از پویایی خاصی برخوردار بوده و همواره بر اهمیت علمی و کاربردی آن افزوده شده است (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، ۱۳۹۰).
ایران همانند بسیاری از کشورهای دنیا بعد از جنگ جهانی دوم، مراحل انتقال جمعیتی را با کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر آغاز کرد. در فاصله­ی سال­های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰، ایران با رشد جمعیت بی­سابقه و شتابان مواجه بود. به طوری که میانگین رشد سالانه­ی جمعیت در این چهار دهه، به رقمی حدود ۳ درصد رسید. رشد سالانه­ی ۳ درصد سبب شد جمعیت ایران از رقمی کمتر از ۱۹ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به رقمی نزدیک به ۵۰ میلیون نفر در سال ۱۳۶۵ برسد و در سال ۱۳۹۰ به حدود ۷۵ میلیون نفر افزایش یابد. پیشرفت بهداشت و گسترش آن و به تبع آن کاهش میزان­های مرگ و میر، به ویژه مرگ و میر نوزادان و اطفال، نقشی اساسی و تعیین کننده در شتاب رشد جمعیت ایران داشته است (مشفق و همکاران، ۱۳۹۱).
روند رشد جمعیت ایران از گذشته تا به حال نشان می­دهد که متوسط میزان رشد سالانه­ی جمعیت در دهه­ ۱۳۴۵- ۱۳۳۵ برابر با ۱/۳ درصد در سال بوده است، لیکن در دهه­ پس از آن یعنی در فاصله­ی سال­های ۱۳۵۵-۱۳۴۵ با کاهش رو­برو شد و به میزان رشد جمعیت ۷۱/۲ درصد در سال رسید. در دهه­ ۱۳۶۵- ۱۳۵۵ به سبب تحولات سیاسی- اجتماعی این دهه، میزان رشد جمعیت کشور به ۹/۳ درصد در سال افزایش یافت (مشفق و حسینی، ۱۳۹۱).
بدون شک، باروری یکی از مهم­ترین مؤلفه­ های تحولات جمعیتی در هر کشور است و از این­رو، سیاست­های جمعیتی در دنیا به طور عمده حول محور کاهش یا افزایش باروری اعمال می­ شود (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، ۱۳۹۰).
پس از انجام سرشماری ۱۳۶۵ و وقوف به جمعیت ۵۰ میلیونی کشور و از آن مهم­تر وقوف به روند بی­سابقه­ رشد شتابان جمعیت، دولت و دستگاه­های برنامه­ ریزی، لزوم اتخاذ سیاست­هایی در جهت تعدیل میزان رشد جمعیت از طریق تشویق و ترغیب برنامه ­های تنظیم خانواده و کاهش سطح زاد­ و ولد را اجتناب­ناپذیر دانستند؛ به طوری که از سال ۱۳۶۷، این سیاست­ها در متن اولین برنامه­ی توسعه اقتصادی و اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی قرار گرفت (امانی، ­۱۳۸۰). خانواده‌ها و زوجین نیز به دلیل آشنایی قبلی با برنامه‌های تنظیم خانواده، توجه به بهداشت و آموزش فرزندان و به طور کلی توسعه­خواهی و توجه به کیفیت زندگی، از برنامه‌های تنظیم خانواده و تحدید موالید استقبال کردند.
بدین ترتیب، برنامه­ ریزی، مساعدت دولت، آمادگی و استقبال خانواده­ها و زوجین در دهه­ ۱۳۷۰، سطح باروری را در ایران با سرعتی استثنایی که در سطح بین ­المللی کم­سابقه و شاید هم بی­سابقه بود، کاهش داد (کلانتری و همکاران، ۱۳۸۵).
در دهه­ دوم انقلاب، موفقیت­های چشمگیر برنامه­ی تنظیم خانواده در کشور باعث کاهش نرخ موالید و کنترل جمعیت شد. در این دهه، نرخ رشد جمعیت از ۹/۳ درصد در دهه­ ۱۳۶۵- ۱۳۵۵ به ۹۶/۱ درصد در دهه­ ۱۳۷۵- ۱۳۶۵ کاهش یافت و در دهه­ ۱۳۸۵- ۱۳۷۵ به نرخ رشد ۶۱/۱ درصد رسید (مشفق و حسینی، ۱۳۹۱).
کاهش باروری در همه استان­های کشور صورت گرفته و با وجود زمینه ­های متفاوت اقتصادی- اجتماعی، شباهت­های زیادی از نظر جمعیت­شناختی در بین آن­ها مشاهده می­ شود. هر چند هنوز سطح و الگوهای متفاوتی از باروری در نقاط مختلف کشور وجود دارد، ولی روند مشابه کاهش باروری در شهر و روستا و در همه استان­ها، بیانگر نوعی «همگرایی رفتارهای باروری» در کشور است (عباسی شوازی، ۱۳۸۰).
به طور کلی، تغییرات و تحولات جمعیتی در ایران طی دهه­های گذشته بسیار چشمگیر و قابل ملاحظه می­باشد. در مقیاس بین ­المللی نیز تحولات جمعیتی ایران از برجستگی زیادی برخوردار است و به عنوان یک نمونه­ مثال زدنی، مورد توجه جمعیت­شناسان می­باشد. در واقع، تحولات سطح موالید در ایران طی دهه­های اخیر از جمله کم­سابقه­ترین تجربه ­های مربوط به انتقال سطح باروری در تاریخ جوامع بشری معرفی شده است (مک دونالد^[۱]، ۲۰۰۵). به طوری که میزان باروری کل از حدود ۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۵۹ به ۲/۶ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۶۴ و ۳۸/۴ فرزند در سال ۱۳۷۰ کاهش می­یابد؛ این میزان باز هم در سال ۱۳۷۵ به ۷۲/۲ تنزل می­یابد. بر مبنای داده ­های «بررسی ویژگی­های بهداشتی- جمعیتی ایران» میزان باروری کل در سال ۱۳۷۹ به حدود ۱/۲ کاهش یافته و بسیاری از نقاط شهری نیز باروری پایین­تر از حد جانشینی را تجربه نموده ­اند (عباسی شوازی و همکاران، ۲۰۰۴).
نکته­ی جالب توجه در انتقال سطح باروری ایران این است که روند نسبتاً تدریجی کاهش میزان­های باروری طی سال­های ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۵ بسیار بطئی و کند است. به عبارت دیگر، کاهش اساسی نرخ زاد و ولد در ایران عمدتاً مربوط به دو دهه­ اخیر می­باشد، به طوری که سطح باروری از حدود شش فرزند برای هر زن در سال ۱۳۶۵ به طور شگفت­انگیزی به تقریباً دو فرزند برای هر زن در سال ۱۳۸۰ تنزل یافته است. این بدان معناست که چنین تحول چشمگیری در انتقال باروری ایران در یک دوره­ زمانی نسبتاً کوتاه به وقوع پیوسته است (فروتن، ۱۳۸۸). چنین تحول جمعیتی عمیق و شتابانی می ­تواند به عنوان یک نمونه­ تجربی برای این ایده باشد که اگر چه تغییر در جوامع سنتی معمولاً به کندی صورت می­پذیرد ولیکن وقتی چنین تغییری شروع شد به صورت یک حرکت طوفان­آسا و نیروی قدرتمند غیر قابل کنترل عمل خواهد کرد (ویکس^[۲]، ۱۹۹۴).
سطح باروری در بسیاری از کشورهای صنعتی و پیشرفته­ی غربی و آسیایی در چند دهه­­ی اخیر، در سطح پایین (زیر سطح جایگزین) باقی مانده است و ساختار جمعیت آن­ها به­ طور فزاینده در حال سالخورده شدن می­باشد (سازمان ملل^[۳]، ۲۰۱۱). جمعیت ایران نیز، اگرچه تاکنون مانند کشورهای صنعتی به­ طور جدی درگیر پدیده­ سالخوردگی جمعیت نشده است، اما کمابیش مانند کشورهای پیشرفته در حال تجربه­ باروری سطح پایین است (عرفانی، ۱۳۹۲).