۲-۸-۴- سازمان قابل دسترس
سرمایه اجتماعی همانند هنجارها، پیوندها و اعتماد در یک محیط به وجود می‌آید اما به محیط‌های دیگری سرایت می‌کند. به عنوان مثال اعتمادی که در خانواده رشد و نمو کرد. به محیط‌های دیگر سرایت پیدا می‌کند و وارد محیط کار نیز می‌شود (Fukuyama, 1997:25) به عبارتی سازمان، سرمایه اجتماعی را به یک منظور به وجود می‌آورد ولی به منظورهای دیگر هم به کار می‌برد. به عنوان مثال کارمندی که یک وظیفه جدید را به راحتی انجام می‌دهد،‌ به این علت که با کسی رفاقت دارد که وی اطلاعات لازم برای انجام آن کار را در اختیار دارد (Putnam, 1995) چنین سازمان اجتماعی قابل دسترس می‌تواند شبکه بالقوه‌ای از ارزیابی برای افراد و منابع آن‌ها از طریق اطلاعات و دانش لازم فراهم کند. با مرور ادبیات سرمایه اجتماعی می‌توان تراکم، تجانس و سلسله مراتب شبکه را به عنوان مولفه‌های عمده بعد ساختاری دانست (Coleman, 1988: 99, Granovetter, 1982, Burt, 1992: 240).

۲-۸-۵-سلسله مراتب شبکه
پژوهش‌های انجام شده پیرامون سلسله مراتب موجود در شبکه نشان دهنده تأثیر ساختار افقی و یا عمودی بر ماهیت اعتماد و ارتباط متقابل در بطن آن شبکه است (Latham, 1997: 240, Putnam, 1995).
بر اساس نوع توزیع قدرت در درون سلسله مراتب دو نوع سرمایه اجتماعی را می‌توان مورد بررسی قرار داد: (Latham, 1997: 243)
سرمایه اجتماعی افقی: در صورتی که ساختار شبکه حالت عدم تمرکز داشته و نوعی ساختار افقی جریان داشته باشد شاهد فزونی دموکراسی و برابری در شبکه هستیم. این نوع شبکه که ماهیت روابط در آن به صورت افقی است را سرمایه اجتماعی افقی می‌نامند.
سرمایه اجتماعی عمودی: اگر ساختار شبکه حالت تمرکز داشته باشد و تصمیمات در یک ناحیه محدود در شبکه روی دهد در آن صورت روابط موجود در شبکه تحت تأثیر نوعی قدرت قرار می‌گیرد، در این حالت شاهد سرمایه اجتماعی عمودی در شبکه هستیم.
۲-۸-۶- غلظت شبکه: تراکم
تراکم(density) یا عدم تراکم شبکه را می‌توان بر روی یک طیف دسته‌بندی نمود. زمانی که همه اعضای شبکه با هم در ارتباط هستند، اصطلاحاً شبکه متراکم است و زمانی که ارتباطی میان اعضای یک شبکه وجود نداشته باشد شبکه غیر متراکم خواهد بود.
به عبارتی، تراکم نشان دهنده تعداد روابط میان اعضای شبکه است که به شکل درصدی از حداکثر تعداد روابط ممکن با توجه به تعداد افراد در شبکه بیان می‌شود. برای سنجش تراکم به شکل کمی می‌توان میزان تراکم را از صفر تا صد در صد متغییر دانست. اگر تمام افراد در یک شبکه با یکدیگر مرتبط باشند، میزان تراکم صد در صد خواهد بود، که بیانگر یک شبکه بسته است.
اگر هیچ ارتباطی میان افراد در یک شبکه وجود نداشته باشد. بنابراین تراکم برابر صفر درصد خواهد بود، که این بیانگر یک شبکه باز است (بیکر، ۱۳۸۲: ۱۵).
دیگر ابعاد سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی مفهومی کلی از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. این اجزا دارایی‌های یک جامعه می‌تواند باشد که هیچ کسی به طور فردی مالک تمام آنها نیست. این نوع سرمایه تنها در صورت تملک جمعی معنی پیدا می‌کند و یک نفر هرگز نمی‌تواند ملاک وجود سرمایه اجتماعی در جامعه باشد. این ابعاد عبارتند از اعتماد اجتماعی، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی (احترام به بزرگترها، وفاداری به عهد، خوش‌قولی و قراری … ) امنیت اجتماعی، مشارکت اجتماعی، آگاهی و شناخت، انسجام اجتماعی و سرمایه فرهنگی.
۲-۹-اعتماد اجتماعی
اعتماد یکی از جنبه‌های مهم روابط انسانی است و زمینه ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه می‌باشد. اعتماد مبادلات را در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سرعت می‌بخشد. در زبان فارسی اعتماد مترادف با تکیه کردن، وا گذاشتن کار به کسی، اطمینان، وثوق، باور و اعتقاد به کار گرفته می‌شود. در ادبیات علوم اجتماعی و جامعه شناختی مفهوم اعتماد هم به عنوان ویژگی افراد ؛ ویژگی ارتباطات اجتماعی و هم ویژگی سیستم اجتماعی تأکید بر رفتار مبتنی بر تعاملات و سوگیرها در سطح فردی مفهوم‌سازی شده است.
اعتماد یک ویژگی اجتماعی است و در کالبد نهادی جامعه عملی می‌گردد. همچنین اعتماد را به عنوان یک خیر جمعی با ارزش می‌توان تلقی کرد که به وسیله تعاملات اعضا در جامعه پیگیری می‌شود. ابعاد اعتماد اجتماعی عبارتند از: صداقت، صراحت، اطمینان، سهیم کردن، تمایلات همکاری جویانه و اعتماد کردن (علوی، ۱۳۸۵).
اگر این اعتماد از حد فردی به سطح سازمانی انتقال یابد، به عنوان یک سرمایه با ارزش تلقی می‌گردد. این سرمایه موجب پایین آمدن سطح هزینه‌های تعاملات اجتماعی و اقتصادی و اقدامات مختلف می‌گردد. افزایش اعتماد متقابل در یک شرکت می‌تواند به نحو قابل توجهی کارایی سیستم‌ها را بالا ببرد و بعضی از صاحب‌نظران مدیریت، ارزش آن را برای یک سازمان از اطلاعات بالاتر می‌دانند (پروساک، ۱۹۹۹).
اعتماد سهم مهمی را در بسیاری از فرایندهای سازمانی نظیر عقد قرار دادها، انجام مذاکرات و نظارت مستمر بر عملکرد واحدهای دارد و تلاش در جهت افزایش آن می‌تواند بسیاری از هزینه‌های مربوط به فعالیت‌های ذکر شده را کاهش و علاوه بر آن بهره‌وری سازمانی را افزایش دهد. از این رو اعتماد سازی در بین گروه‌ها و واحدهای مختلف یک سازمان را می‌توان یکی از مهمترین وظایف یک رهبر سازمانی دانست. در مورد اعتماد موارد زیر را باید در نظر گرفت:
مفهوم پردازی اعتماد: اعتماد را می‌توان تا حدی از جنبه‌های رفتاری نگریست و سنجید. افرادی که اعتماد می‌کنند برخی از فعالیت‌ها را انجام نمی‌دهند. معیاری برای اندازه‌گیری میزان اعتماد سرمایه‌گذاری ناچیز فردی در زمینه اطلاعات، نظارت و تعیین مواردی است که با فرضیه ثابت بودن بقیه شرایط، ناتوانی معتمد در عمل به تعهدات خود هزینه‌های سنگینی را بر فردی که اعتماد کرده است، تحمیل می‌کند (لوی، ۱۹۹۶).
ولی باید این نکته را نیز افزود که اعتماد را می‌توان به شیوه مثبت نیز سنجید. این به معنای سنجش میزان آمادگی برای ایجاد روابط در مواردی است که نظارت توجیه پذیر نیست یا هزینه‌های سنگینی در بر دارد، یا سنجش فراوانی آغاز این گونه روابط و مدت زمان حفظ آن توسط یک فرد است.
مثلاً فردی اتومبیل خود را به دیگری قرض می‌دهد چون اعتماد دارد که او با دقت رانندگی می‌کند و آن را در زمان و محل و یا توسط فعالیت‌های کنترلی شدید در مواردی که چنین روابطی آغاز می‌شود، اندازه گرفت.
اعتماد به معنای باور به عملی است که از دیگران انتظار می‌رود. این باور بر مبنای این احتمال است که (گروه‌های بخصوصی از) دیگران کارهای بخصوصی را انجام می‌دهند یا از کارهای بخصوصی پرهیز می‌کنند که در هر صورت بر رفاه دیگران یا بر رفاه یک جمع اثر می‌گذارد. اعتماد به معنای این باور است که دیگران، با اقدام با خودداری از اقدام خود به رفته من یا ما کمک می‌کنند و از آسیب زدن به من یا ما خودداری می‌کنند. این باور در اقدامات مختلفی جلوه‌گر است که به شاهدان و کسانی که مستقیماً در این ارتباط شرکت دارند. ماهیت این باور و میزان اعتماد نهفته در آن را نشان می‌دهد. ماهیت به گونه‌ای است که می‌تواند اشتباه باشد.
در اینجا مشکل اصلی مقابله با ابهام، جهل و احتمالات اجتماعی است. «ما از پیش نمی‌دانیم که دیگران چه کارهایی را انتخاب خواهند کرد (استومپکا، ۱۹۹۶). اعتماد ذاتاً خطرناک است، چون اقدام فعلی من بر انتظار دریافت پاسخ مطلوب در آینده‌ای استوار است که من به قدرت تحمیل یا خرید یا پیش‌بینی دقیق آن را ندارم و بدون وجود آن متضرر خواهم شد یا آسیب خواهم دید.
شبکه اعتماد: شبکه اعتماد یکی از مفاهیم مفید در تبیین مفهوم سرمایه اجتماعی است. شبکه اعتماد عبارت از گروهی است که براساس اعتماد متقابل به یکدیگر، از اطلاعات، هنجارها و ارزش‌های یکسانی در تبادلات فی مابین خود استفاده می‌کنند از این رو، اعتماد فی مابین نقش زیادی در تسهیل فرایند و کاهش هزینه‌های مربوط به این گونه تبادلات دارد. شبکه اعتماد می‌تواند بین افراد یک گروه و یا بین گروه‌ها و سازمان‌های مختلف به وجود آید.‌
فوکومایا (۱۹۹۷) معتقد است که قبل از ورود سیستم تجاری یا اجتماعی باید اطلاعات کافی درباره شبکه‌های اعتماد موجود در آن سیستم و ویژگی‌های آن به دست آورد. زیرا اعتماد را پایه هر گونه مبادلات و اجتماعی می‌داند.
شعاع اعتماد: مفهوم مفید بعدی شعاع اعتماد است. تمامی گروه‌های اجتماعی دارای میزان خاصی از شعاع اعتمادند که به مفهوم میزان گستردگی دایره همکاری و اعتماد متقابل یک گروه است. در یک نتیجه‌گیری می‌توان گفت که هر چه یک گروه اجتماعی دارای شعاع اعتماد بالاتری باشد، سرمایه اجتماعی بیشتری نیز خواهد داشت. چنانچه یک گروه اجتماعی برون‌گرایی مثبتی نسبت به اعضای گروه‌های دیگر نیز داشته باشد، شعاع اعتماد این گروه از حد داخلی آن نیز فراتر می‌رود.
شعاع اعتماد :در فرهنگ‌های مختلف به گونه‌های متفاوتی مشاهده می‌شود. به طور مثال در فرهنگ مردم چین و بیشتر ساکنان آمریکای لاتین سرمایه اجتماعی زیادی در بین خانواده‌ها و گروه‌های دوستانه شخصی وجود دارد، اما این گروه‌ها به شدت دارای اعتماد کمی نسبت به افراد خارج گروه خود هستند. برای این گروه‌ها اعتماد به افراد خارج گروه بسیار مشکل و حتی غیر ممکن است.
در چنین فرهنگ‌هایی هر کسی خود را فقط متعلق به یک خانواده و یک گروه می‌داند. بنابراین در این فرهنگ‌ها، شرکت‌ها عمدتاً ماهیت خانوادگی داشته و به ندرت از محدوده اولیه خود بزرگ‌تر می‌شوند. این امر باعث می‌شود که فعالیت این شرکت‌ها محدود شده و به احتمال زیاد عمر آنها نیز کوتاه گردد و در نسل‌های بعدی این خانواده‌ها از بین بروند. نقش اصلی در اقتصاد این کشورها به عهده سرمایه اجتماعی و شعاع اعتماد موجود در روابط تجاری و تبادلات بین شبکه‌های اعتماد خانوادگی است (فوکومایا، ۱۹۹۹).
این هنجارها و تعاملات اجتماعی به این جهت به عنوان یک سرمایه و در قالب سرمایه اجتماعی تعریف می‌گردند که دارای کارکردهای اقتصادی مهمی در سیستم‌های اجتماعی هستند. سرمایه اجتماعی متناسب، قادر است تا هزینه‌های تبادلات و تعاملات مرتبط با اجتماع و سازمان‌های مختلف نظیر قرار دادها، کنترل و نظارت از طریق سلسله مراتب و مقررات بورو کراتیک را در حد قابل توجهی کاهش دهد. هزینه‌های تعاملات اجتماعی و اقتصادی در گروه‌ها و سازمان‌هایی که دارای سرمایه اجتماعی بهینه‌ای نیستند، بالاست و این امر به دلیل بالا رفتن هزینه‌های نظارت و کنترل، مذاکرات و اعمال دستورالعمل‌های رسمی است.
در رابطه اعتماد، حداقل دو طرف وجود دارند: اعتماد کننده و امین، برقراری اعتماد کنشی را از جانب امین به وجود می‌آورد که در غیر این صورت ممکن می‌گردید. نکته دیگر این که، اگر امین قابل اعتماد باشد فردی که اعتماد می‌کند در وضعیت بهتری است تا این که اعتماد نکرده باشد و برعکس. داشتن روابط مبتنی بر اعتماد یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی است. این که مردم در برقراری تعاملات خودشان به همدیگر اعتماد کنند، نشان می‌دهند که از سرمایه اجتماعی بالایی برخوردار هستند. در ایران چند دهه قبل، در محله‌های مختلف شهر و روستا فردی به نام معتمد محل وجود داشته که همگی به او اعتماد داشته‌اند. وجود چنین روابطی رسیدن به اهداف اجتماعی را تسهیل می‌کند (کلمن، ۱۳۷۷).
سرمایه اجتماعی در سطح جامعه زمانی بالا خواهد رفت که بین افراد در گروه‌های مختلف پیوندهای مثبت و مبنی بر اعتماد وجود داشته باشد. آنچه در مقابل این ذخیره سرمایه اجتماعی وجود دارد، عدم وجود روابط مبتنی بر اعتماد است. انجام امور اجتماعی در اولین قدم مستلزم وجود اعتماد اجتماعی است و عدم اعتماد مهمترین مانع بر سر راه مشارکت اجتماعی است. عدم شناسایی و قبول دو جانبه و نیز نبود احترام متقابل موجب عدم تمایل به انجام کارهای مشترک خواهد شد.
«اعتماد» اغلب مترادف «اطمینان» محسوب می‌شود. در حالی است که این دو واژه گاهی متمایز یکدیگر می‌باشند. رابطه اطمینان با اعتماد، هم چون رابطه واقعیت با اقدام است. اعتماد به فردی که معلوم می‌شود قابل اعتماد نبوده اشتباه من است؛ مثلاً وقتی اتومبیل خود را به کسی قرض می‌دهد و او فقط به دلیل اهمال، آن را در زمانی که توافق کرده‌ایم برنمی‌‌گرداند، اعتماد من اشتباه بوده است. در نتیجه از ارزیابی دور از احتیاطی که درباره قابل اعتماد بودن فرد مورد نظر داشته‌ام پشیمان می‌شود و دیگر به وی اعتماد نخواهم کرد. در مقابل وقتی بدشناسی، تصادف یا مشیت الهی می‌دانم و خود را مقصر نمی‌دانم.
در مورد سلب اطمینان، فردی که از ماشین من استفاده کرده ممکن است با وجود حسن نیت (قابل اثبات) خود، به دلیل مسائلی همچون تصادفی که منجر به راه‌بندان شده، نتوانسته باشد آن را به موقع بازگرداند و به عهد خود وفا کند. در غیر این صورت، واکنش روانی من پشیمانی نیست، بلکه حیرت (نامطبوع) است که آن نیز دلیلی برای سلب اعتماد از فرد مورد نظر نمی‌باشد (مگر که به دلیلی فکر کنم که فرد مورد نظر برای توجیه قصور خود پای عوامل و شرایطی را که خارج از کنترل اوست به میان می‌کشد).
یکی از جاذبه‌های ذهنی اندیشمندان درباره پدیده اعتماد اجتماعی، توانایی بالقوه این پدیده برای پر کردن شکاف میان سطوح کلان و خرد در نظریه اجتماعی است. اعتماد فرضیه شناختی است که کنش گران فردی یا جمعی یا گروهی در تعامل با دیگران به کار می‌بندند. این فرضیه شناختی، با تجربیات تمایلات رفتاری دیگران از لحاظ آمادگی آنها برای کمک همکاری و پرهیز از اقدامات خود خواهانه فرصت طلبانه و خصمانه ارتباط دارد. این پدیده‌های خرد که از ارزیابی مستمر رفتار احتمالی «دیگران» ناشی می‌شود از عوامل تعیین کننده‌ی گزینه‌ها و توان‌مندی‌های سیاست‌های کلان برای حل مشکلاتی هستند که پیش روی نخبگان سیاسی قرار دارند. مثلاً اگر مردم فکر کنند که «دیگران» احتمالاً در برابر خطرات اخلاقی تسلیم می‌شوند، در یک نظام دموکراتیک احتمال اتخاذ و حمایت از سیاست‌هایی که چنین خطراتی را ایجاد می‌کنند، بسیار کم است. چنین سیاست‌هایی حتی اگر اتخاذ شوند نیز احتمالات تأثیرات مخربی خواهند داشت، چون تمایل دیگران به استفاده از گزینه خطر اخلاقی به من نیز بهانه خوبی می‌دهد تا همین کار را انجام دهم. انگاره‌ها و چارچوب‌های شناختی که مردم با توسل به آنها واکنش‌های احتمالی دیگران را پیش‌بینی می‌کنند در سطح خرد(micro level) به محدودیت سیاست‌ها می‌ انجامد و راهبردهای سرمایه‌گذاری در سطح کلان را نیز محدود می‌کنند. از این منظر، به نظر می‌رسد شالوده اقتصادی سیاسی و عملکرد نهادهای حاکم بر آن بر پشتوانه انگاره‌ها، ادراکات و پیش‌بینی مردم در برابر یکدیگر استوار است.
آنها که میل به فواید مبادله در بازار دارند، به درستی خواهان برقراری فضایی هستند که بتوان در آن اعتماد ورزید. در غیاب چنین قضایی یا مبادله انجام نمی‌شود و یا فقط زمانی انجغام می‌شود که هر یک از طرفین مبادله متاعی گران‌بها را برای مصون ماندن در برابر ریسک‌های مبادله صرف کنند.
به زبان اقتصاددانان، هزینه‌های فرصت (apportune costs)و مبادلاتی(transaction costs) در شرایط فقدان اعتماد، بسیار زیاد است. جو اعتماد هنگام به وجود می‌آید که اشخاص از یکدیگر انتظار داشته باشند، قواعدی مشخص و معین را در معاملاتی که با هم رعایت کنند. شاید مهمترین قاعده در محیط بازار، قاعده‌ای باشد که تقلب و تدلیس را تهی می‌کند. باید توجه داشت که منظور از انتظار در اینجا چیزی نیست که پیش‌بینی پذیر باشد.
شخص مفروضی که از دیگران انتظار پرهیز از تقلب و تدلیس دارد معمولاً چنین می‌اندیشد که دیگران به پرهیز از چنان اعمالی ملکف‌اند. با توجه به این که این نظام انتظارات متقابل به منزله کالایی همگانی است. سودی که نصیب فرد می‌شد مرهون پایبندی و دیگران به تکلیف است و در مقابل نیز پایبندی خود او نوعاً هزینه‌ای است که به خاطر بهره‌مندی از فواید پایبندی دیگران می‌پردازد. حال پرسش محوری‌ای که مطرح می‌باشد، این است که چگونه می‌توان این پایبندی را تضمین کرد.
۲-۱۰- برتری سرمایه اجتماعی
امروزه در کنار سرمایه‌های انسانی، مالی، اقتصادی، سرمایه دیگری بنام سرمایه اجتماعی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبعی با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، موجب تحقق اهداف اعضا می‌شود. سرمایه اجتماعی که صبغه‌ای جامعه شناسانه دارد. به عنوان یک اهرم توفیق آفرین مطرح و مورد اقبال فراوان واقع شده است. سرمایه اجتماعی، بستر مناسبی برای بهره‌وری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می‌شود.
مدیران و کسانی که بتوانند در سازمان، سرمایه اجتماعی ایجاد کنند راه کامیابی شغلی و سازمانی خود را هموار می‌سازند. از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی به زندگی فرد معنی و مفهوم می‌بخشد و زندگی را ساده‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌سازد. امروزه سرمایه اجتماعی، نقشی بسیار مهم‌تر از سرمایه فیزیکی و انسانی در سازمان‌ها و جوامع ایفا می‌کند و شبکه روابط جمعی و گروهی، انسجام بخش میان انسان‌ها و سازمان‌ها و سازمان‌ها به سازمان‌ها است. در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثربخشی خود را از دست می‌دهند و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار می‌شوند (فرزانه چاوش‌باشی، ص ۱۱۶).
۲-۱۱-روش‌های اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی
رابرت پانتام شاخص‌هایی را برای اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی به قرار ذیل داده است:
مشارکت عمومی مشابه رای‌گیری
اجتماعی شدن غیر رسمی
سطح اعتماد بین اشخاص
کاملترین سنجش اجتماعی این است که در تمامی ابعاد آن سنجش صورت گیرد.
سنجش ساختاری
میزان ارتباطات و شبکه‌های موجود بین افراد می‌تواند یک شاخص اندازه‌گیری باشد. مشارکت پذیری و شدت برقراری ارتباط می‌تواند جزء این شاخص باشد.
سنجش محتوای
میزان اعتماد پذیری در جوامع، شاخص دیگر سرمایه اجتماعی است.
سنجش کارکردی

۱۳=n

(۹۳/۲) ۸۹/۱۵
۱۴=n

(۰۱/۴) ۰۶/۳۳
۱۳=n

۴۵/۱۴
(۳۷-۲)

۰۰۱/۰

۷۷/۰

یادداشت: M (SD) ^TTRNT = میانگین (انحراف استاندارد) درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی؛ M (SD)^UT = میانگین (انحراف استاندارد) درمان فراتشخیصی بارلو؛ M (SD)^Con = میانگین (انحراف استاندارد) گروه کنترل؛ F (df) = نمره آزمون F و درجه آزادی؛ Pvalue= سطح معناداری

نتایج تحلیل کوواریانس یک­راهه (ANCOVA) نشان داد که بین گروه ­های پژوهش از لحاظ اضطراب پس از اتمام درمان و پیگیری دوماهه برای گروه ­های آزمایشی و گروه کنترل تفاوت معناداری وجود دارد. با در نظر گرفتن نمرات پیش­آزمون به عنوان متغیر کوواریانس شده، نتایج پس از اتمام درمان (۸۱/۰=η۲، ۴۰=n، ۰۰۱/۰=p، ۸۹/۱۶= (۳۷ و ۲)F) و دو ماه پیگیری (۷۷/۰=η۲،۴۰=n، ۰۰۱/۰=p، ۴۵/۱۴= (۳۷ و ۲)F) برای گروه ­های پژوهش از لحاظ اضطراب معنادار است.

برای مشخص شدن این ­که بین کدام دو گروه، تفاوت معناداری وجود دارد، از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد. بر اساس نتایج مقایسه­های دوتایی حاصل از آزمون تعقیبی (جدول ۲۰-۴)، تفاوت میانگین نمرات گروه ­های درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی و درمان فراتشخیصی بارلو در مقایسه با گروه کنترل در پایان درمان و پیگیری دوماهه معنادار بود (۰۰۱/۰p<). بین میانگین نمرات گروه ­های درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی با درمان فراتشخیصی بارلو تفاوت معناداری وجود داشت (۰۵/۰p<). اندازه اثر بر اساس d (کوهن،۱۹۹۲) بین گروه ­های فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی و درمان فراتشخیصی بارلو در مقایسه با گروه کنترل در سطح ۰۰۱/۰ به ترتیب برابر با ۴۸/۲ و ۲۸/۱ و بین گروه ­های فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی با درمان فراتشخیصی بارلو در سطح ۰۵/۰ برابر با ۹۳/۰ می­باشد.
جدول ۲۰-۴٫ نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی برای مقایسه دوتایی گروه ­های پژوهش از لحاظ اضطراب

درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی در برابر درمان فراتشخیصی بارلو

درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی در برابر گروه کنترل

درمان فراتشخیصی بارلو در برابر گروه کنترل

تفاوت میانگین­ها

سطح معناداری

تفاوت میانگین­ها

سطح معناداری

تفاوت میانگین­ها

سطح معناداری

پس­آزمون

۳۲/۵-

درجه عضویت
دامنه متغیر
فرهنگ بالا
فرهنگ متوسط
فرهنگ پایین
از این متغیر در محاسبات و رسم نمودار با اختصار CLT یادشده است. از بعدها و جزئیات این عامل‌ صرف‌نظر شده و تنها خود عامل‌ فرهنگ مورداستفاده قرارگرفته است.
۴-۲-۲-۲- عامل‌های جمعیت‌شناسی^[۲۸]
جمعیت‌شناسی، به مطالعات بر روی جمعیت نسبت به عامل‌هایی همچون سن، نژاد، سطح تحصیلات، سطح درآمد و اشتغال گفته می‌شود. این عامل‌ توسط سازمان‌های زیادی برای یادگیری خصوصیات جمعیتی به‌منظور توسعه سیاست‌های سازمانی و مطالعات بازار استفاده می‌شود.

خصوصیات جمعیت‌شناسی همچنین با توجه به تغییر اندازه جمعیت به‌مرورزمان بر روی عامل‌های دیگری همچون اقتصاد، فرهنگ و سیاست تأثیرگذار است. علاوه بر این، سازمان‌ها از این عامل‌ برای تقسیم‌بندی بازار^[۲۹] استفاده می‌کنند. (ستینا و همکاران، ۲۰۱۲)
در این پایان‌نامه منظور از عامل‌ جمعیت‌شناسی بیشتر میانگین سنی جمعیت است و از دیگر زیرعامل‌ها صرف‌نظر شده است. می‌توان این عامل‌ را در مجموعه‌های فازی به‌صورت زیر نشان داد:
درجه عضویت
دامنه متغیر
جمعیت سالخورده
جمعیت جوان
جمعیت خردسال
شکل ۴- ۳ مجموعه‌های فازی تعریف شده بر روی دامنه متغیر جمعیت شناسی (میانگین سنی جمعیت)
از این متغیر در محاسبات و تحلیل به‌اختصار DGF یادشده است.
۴-۲-۲-۳- عامل‌های اقتصادی^[۳۰]
عامل‌های اقتصادی مجموعه‌ای از اطلاعات‌پایه هستند که بر ارزش یک سازمان یا سرمایه تأثیرگذار می‌باشند. عامل‌های بسیاری در این عامل‌ برای تعیین ارزش کنونی و آتی دخیل است. برای یک سازمان، عامل‌های اقتصادی کلیدی شامل هزینه کار، نرخ سود، سیاست‌های دولتی و مالیات است. در یک جامعه به‌طور کل می‌توان عامل‌های اقتصادی را در قدرت خرید مردم خلاصه نمود. (ستینا و همکاران، ۲۰۱۲)
این عامل‌ را می‌توان در مجموعه‌های فازی به‌صورت زیر نشان داد:
شکل ۴- ۴ مجموعه‌های فازی تعریف شده بر روی دامنه پارامتر اقتصادی (قدرت خرید)
درجه عضویت
دامنه متغیر
قدرت خرید بالا
قدرت خرید متوسط
قدرت خرید پایین
از این عامل‌ در محاسبات و تحلیل به‌کاررفته در این پایان‌نامه به‌اختصار ECF یادشده است.
۴-۲-۳- عامل‌های مربوط به کاربر
عامل‌های مربوط به کاربر به‌صورت مستقیم در رفتار کاربر تأثیرگذارند و معمولاً جزئی از رفتار او محسوب می‌شوند. این عامل‌ها اغلب به‌عنوان عامل‌های هدف در نظر گرفته می‌شوند. مطالعه تغییرات این عامل‌ها برای تحلیل‌کنندگان بسیار مهم است؛ زیرا بیان‌کننده رفتار کاربر می‌باشند.
۴-۲-۳-۱- جنسیت^[۳۱]
مطالعه تأثیر جنسیت بر روی رفتار کاربر یکی از حوزه‌های مطالعاتی پرکاربرد بوده و از دیرباز تفاوت رفتار جنسیت‌های مختلف در فرایندهای خرید و مبادله موردبررسی قرارگرفته است (ریچارد و همکاران، ۲۰۱۰). این عامل‌ به‌خودی‌خود فازی نیست ولی می‌توان آن را به‌عنوان عامل‌ فازی در نظر گرفت. هر دو جنسیت مرد و زن را می‌توان به‌عنوان مجموعه‌های مختلف فازی فرض کرد و کاربران را با درجه عضویت صفر و یک بین دو مجموعه تقسیم نمود. در به دست آوردن نتایج نیز مقدار نهایی به‌دست‌آمده برای این عامل‌ را به صفر یا یک گرد می‌نماییم.
درنتیجه نمودار مجموعه‌های فازی آن به‌صورت زیر می‌شود:
شکل ۴- ۵ مجموعه‌های فازی مربوط به پارامتر جنسیت
درجه عضویت
دامنه متغیر
مذکر
مؤنث
از این عامل‌ در محاسبات به‌اختصار GND یادشده است.
۴-۲-۳-۲- رفتار اکتشافی^[۳۲]
رفتار اکتشافی عبارت است از «رفتار حاصل‌شده از تغییر حوزه محرک» (برلین، ۱۹۶۳). این جمله به معنای رفتاری است که یک فرد در مواجهه با موقعیت جدید یا یک تغییر موقعیت از خود نشان می‌دهد و مقدار زمانی که طول می‌کشد تا به ثبات رفتاری برسد. این رفتار زمانی اتفاق می‌افتد که جست‌وجو کننده آگاهی دقیقی از اطلاعات فراهم‌شده ندارد و نمی‌داند که آیا نیازهای او برطرف خواهد شد یا خیر و در صورت برآورده شدن روند انجام آن چگونه خواهد بود. جست‌وجو در یک وب‌سایت ممکن است هدفمند و یا بدون هدف (جست‌وجوی عمومی) باشد. جست‌وجوی هدفمند زمانی اتفاق می‌افتد که کاربر نیازهای خاص و مشخصی داشته باشد. درحالی‌که جست‌وجوی عمومی فرصتی است برای جست‌وجوگران تا نیازهای خود را بهتر بشناسند و یا اطلاعات خود را در مورد تغییرات به‌روز نگه‌دارند. هرچقدر کاربر رفتار اکتشافی بیشتری داشته باشد، نیازمندی‌های خود را بهتر درک نموده و نظر مثبتی در مورد وب‌سایت در ذهن خود خواهد داشت (لارچ و ریچارد، ۲۰۱۴).
رفتار اکتشافی به‌صورت یک متغیر فازی با مجموعه‌های زیاد، متوسط و کم تعریف می‌شود و به‌اختصار با EXB نشان داده می‌شود.
شکل ۴- ۶ مجموعه‌های فازی تعریف شده بر روی پارامتر رفتار اکتشافی
درجه عضویت
دامنه متغیر
رفتار اکتشافی زیاد

ازآنجایی که یکی از عمده مسائل مهم عصر شیخ صدوق به استناد بسیاری از کتب و منابع ابهام و تردیدی است که در مورد امام زمان بوجود آمده بود در این قسمت بر آن داریم تا به نقش شیخ صدوق در رفع این ابهامات بپردازیم.
وی بعداز نام بردن ویژگی های امام،به این موضوع مهم می‌پردازد که امام مایه ثبات وپایداری جهان خلقت است.ودر این راستا به بیان احادیث و روایاتی می‌پردازد.مانند این روایات: خدای تعالی همچنان که ستارگان را قطب و محور منظومه و کهکشانهای عالم قرار داده و با وجود آنها حیات و بقای سیاره ها و دیگر اجرام آسمانی که در منظومه ها و کهکشانهای بی شمار هستی قرار دارند، استمرار و دوام می‌یابد، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و به تعبیر بهتر حجت های الهی را قطب و محور کل هستی قرار داده و همۀ نعمت ها، برکت ها و فیض های مادی و معنوی خود را به واسطۀ وجود آنها که خلیفه های خدا بر روی زمین هستند، نصیب بندگانش می‌فرماید. این موضوع از بسیاری از روایات، ادعیه و زیارت های نقل شده از معصومین(ع) استفاده می‌شود. که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
امام صادق(ع) به واسطۀ پدر بزرگوارش از جد گرامی‌خود، امام سجاد(ع) در این زمینه چنین روایت می‌کند:
ما کسانی هستیم که خداوند به وسیلۀ ما آسمان را از اینکه جز به اذن او، بر زمین فرو افتد، نگه می‌دارد و به وسیلۀ ما زمین را از اینکه ساکنان پریشان سازد، حفظ می‌کند، و به وسیلۀ ما باران را فرومی‌فرستد، رحمتش را جاری می‌سازد، و برکات زمین را خارج می‌کند.(ابن بابویه،محمد،۱۳۷۴ش : ۲۰۷).در روایت دیگری که از امام حسن عسکری(ع) نقل شده است در این زمینه چنین می‌خوانیم:
خدای تبارک و تعالی از زمان آدم تا کنون زمین را از حجت خودش بر آفریدگان خالی نگذاشته است و تا روز قیامت هم خالی نخواهد گذاشت، به واسطۀ اوست که بلا را از اهل زمین دفع می‌کند و به خاطر اوست که باران را فرو می‌فرستد و برکات زمین را بیرون می‌آورد.( همان، ج۲ :۳۸۴).
در بخشی از زیارت «جامعۀ کبیره» در این باره چنین آمده است:
خداوند به وسیلۀ شما گشوده، به وسیلۀ شما پایان می‌دهد. به وسیلۀ شما باران را نازل می‌کند و آسمان را از اینکه جز به اذن او، بر زمین فرو افتد نگه می‌دارد و به وسیلۀ شما اندوه را می‌برد و سختی ها را برطرف می‌سازد.(ابن بابویه،محمد،۱۳۶۹ش:۳۷۴).
همۀ آفریدگان برای استمرار حیات و بقایشان نیازمند فیض خداوندی هستند، به گونه ای که اگر یک لحظه این فیض قطع شود، هستی آنها به پایان می‌رسد. از آنجا که همۀ فیض های خداوندی به واسطۀ حجت های الهی به مردم می‌رسد و همه بلاها و سختی ها به واسطۀ وجود آنها برطرف می‌گردد، این موضوع که بدون وجود حجت های الهی حیات و بقای ساکنان کرۀ زمین به خطر می‌افتد، کاملا قابل تصور است. افزون بر روایات یاد شده دسته ای دیگر از روایات نیز وجود دارند که در آنها با تعبیری دیگر بر پیوستگی بقا و حیات ساکنان کرۀ زمین با بقا و حیات اهل بیت عصمت و طهارت(ع) تأکید شده است. که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

در یکی از این روایات، امام باقر(ع) از پیامبر خدا(ص) نقل می‌کند که آن حضرت خطاب به امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:
من و یازده تن از فرزندانم و تو ای علی! لنگر های زمین هستیم، خداوند به وسیله ما زمین را استوار کرده که ساکنانش را در دل خود فرونبرد. هنگامی‌که دوازده فرزندم از روی زمین بروند، زمین ساکنانش را در دل خود فرو می‌برد و به آنها مهلت داده نمی‌شود.(طوسی،محمدبن حسن، ۱۴۲۳ ق:۹۲).
آن حضرت در روایت دیگری می‌فرماید:
تا پایان[امامت] دوازده تن از قریش، این دین پابرجاست. هنگامی‌که آنها رخت بربندند، زمین ساکنانش را در کام خود فرومی‌برد.(مجلسی،محمد باقر،۱۴۰۱ ق،ج۳ :۲۷۶).
در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده است، آن حضرت در پاسخ این پرسش که:«آیا زمین بدون امام باقی می‌ماند؟» می‌فرماید:
اگر زمین خالی از امام بماند فرو می‌ریزد.(کلینی،محمدبن یعقوب،۱۳۶۳ش:۱۷۹).
روایات بسیاری با این مضمون نقل شده اند، که به همین تعداد بسنده می‌کنیم.
وی همچنین به مخاطب خود القا می‌کند که راه نجات و رستگاری مومن در گرو تبعیت و عشق امام است به این ترتیب که وی بیان می‌کند: واجب است مومن معتقد باشدکه مثل امام در این امت مانند مثل،کشتی نوح. (ابن بابویه،محمد،۱۳۶۹ش:۱۳۵).
از دیگر موضوعاتی که شیخ صدوق در زمینه وجوب امامت بر روی آن تاکید می کند ضرورت دوستی و حب امام است و ترک دشمنی با آنها، به عنوان مرز ایمان و کفر مشخص شده است.وی دوستی با اهل‌بیت(ع) را عین ایمان و دشمنی با آنها را عین کفر دانسته است و می‌فرماید: واجب است مومن معتقد باشد دوست داشتن آنها ایمان و دشمن داشتن آنها کفر است.(ابن بابویه، محمدبن علی،۱۳۷۴ش:۱۳۷).
از جمله در یکی دیگر از این روایات می‌خوانیم:
رسول خدا فرمود:خداوند سبحان نگاهی به زمینیان کرد و مرا از میان آنها برگزید، آن‌گاه نگاهی دیگر کرد و علی را به عنوان برادر، یاور، وارث، وصی، جانشین من در امتم و سرپرست هر مؤمن پس از من برگزید. هر کس او را به سرپرستی گیرد، خدا را به سرپرستی گرفته و هر کس با او به دشمنی برخیزد، با خدا به دشمنی برخاسته، هر کس او را دوست بدارد، هم او خدا را دوست می‌دارد و هر کس با او دشمنی کند، خدا هم با او دشمنی می‌کند. او را دوست ندارد مگر مؤمن و او را دشمن ندارد مگر کافر.( ابن بابویه، محمدبن علی،۱۳۷۴ش،ج۱ : ۱۳۹).
آن حضرت در روایت دیگری خطاب به امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید:
ای علی! تو را دوست ندارد مگر کسی که از دامان پاکیزه‌ای به دنیا آمده و با تو کینه‌ورزی نمی‌کند، مگر کسی که از دامن ناپاکی متولد شده است، و تو را به سرپرستی نمی‌گیرد مگر مؤمن و با تو دشمنی نمی‌کند مگر کافر.در این میان، عبدالله بن مسعود می‌پرسد:
ای فرستاده خدا! نشانه انسان‌های ناپاک و کافر در زمان حیاط خودتان را کینه‌ورزی نسبت به علی و دشمنی با او بیان کردی، نشانه ناپاک و کافر پس از شما در حالی که شخص با زبان اظهار اسلام می‌کند، ولی آنچه را در دل دارد، پوشیده می‌دارد، چیست؟
آن حضرت در پاسخ او، پس از معرفی جانشینان امام علی(ع) می‌فرماید:
تنها کسانی که از دامانی پاک به دنیا آمده‌اند، آنها را دوست دارند و تنها کسانی که از دامانی ناپاک متولد شده‌اند، با آنها کینه‌ورزی می‌کنند. تنها مؤمنان سرپرستی آنها را می‌پذیرند و تنها کافران، با آنها دشمنی برمی‌خیزند.(همان،ج۱ :۱۴۰).
در بخشی از زیارت جامعه کبیره نیز در این زمینه می‌خوانیم:
هر کس به شما مهر ورزد، به درستی به خدا مهر ورزیده، و هر کس با شما دشمنی کند، به درستی با خدا دشمنی کرده است.( ابن بابویه، محمدبن علی،۱۳۶۹ش،ج۱ :۲۶۱).
از نظر شیخ صدوق،امامان معصوم (ع) به دلیل دارا بودن ویژگی‌هایی چون سرسپردگی و تسلیم محض نسبت به اوامر و نواهی الهی، پاکی و پیراستگی از هر گونه خطا و اشتباه و فانی شدن در اراده و خواست خداوند به مقامی‌رسیده‌اند که امر و نهی آنها عین امر و نهی الهی است. به همین دلیل، کسی که در برابر آنها پیروی کند، دقیقاً این است که از خدا پیروی کرده است.
واجب است مومن معقتد باشد… دستور آنها، دستور خدا؛ نهی آنها نهی خدا؛ پیروی از آنها، پیروی از خدا، مخالفات با آنها، مخالفت با خدا، دوست آنها دوست خدا و دشمن آنها، دشمن خداست.(همان،ج۱ :۲۶۱).
همه ویژگی‌هایی که شیخ صدوق به آنها اشاره کرده، در روایات ذکر شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. پیش از بررسی روایات باید توجه داشت که این ویژگی‌ها از نظر وی در فرموده خدای متعال ریشه دارد آنجا که می‌فرماید:
یا أیّها الذّین آمنوا أطیعواالله و أطیعوا الرّسول و اُولی الأمر منکم. سوره نساء (۴) آیه :۵۹.
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید.
از نظر وی، مراد از «اولی‌الامر» در آیه، امامان از ذریه محمّد(ص) هستند، بر اساس این آیه همچنانکه اطاعت خدا و رسول واجب است، اطاعت امامان هم واجب است و میان اطاعت از آنها و اطاعت از خدا هیچ تفاوتی وجود ندارد.
شیخ، روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم (ع) نقل کرده است که از همه آنها برمی‌آید اطاعت امامان هم‌سنگ اطاعت خداوند و مخالفت با آنها به منزله مخالفت با خداست. در این مجال، به دو مورد از این روایات که برجستگی ویژه‌ای دارند، اشاره می‌کنیم.
در روایت مفصلی که سلیم بن قیس از امام علی(ع) نقل کرده است. که حضرت در جریان نبرد صفین و در پاسخ به نامه معاویه، جریان غدیر خم را یادآور می‌شود و مردم را با ذکر سوگند به خدا گواه می‌گیرد که رسول خدا در آخرین خطبه خود فرمود:
ای مردم! من در میان شما دو چیز گران سنگ را به یادگار گذاشتم که تا زمانی به آنها تمسک می‌جویید، هرگز گمراه نمی‌شوید: کتاب خدای عزّ و جلّ و خاندانم؛ همانا خدای لطیف و خبیر به من خبر داد و با من پیمان بست که این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا زمانی که در کنار حوض کوثر]بر من وارد شوند. مردم در پاسخ گفتند: به خدا ما شهادت می‌دهیم که همه آنچه که گفتی از رسول خدا (ص) بود. آنگاه دوازده نفر از میان جماعت برخاستند و گفتند: ما شهادت می‌دهیم پیامبر خدا در آخرین خطبه‌ای که در روز وفاتش عنوان کردند، در پاسخ عمر بن خطاب که پرسید: «ای رسول خدا آیا آنچه گفتی همه اهل بیت تو را شامل می‌شود؟» فرمود: خیر، آنچه گفتم برای اوصیای من است. یکی از آنها علی است که برادرم، وزیرم، وارثم، خلیفه‌ام در امتم و سرپرست هر مؤمن پس از من است. او نخستین آنها و برترین آنهاست. وصیّ پس از او این پسرم ـ اشاره به حسن(ع) فرمود ـ سپس وصّی او این پسرم ـ اشاره به حسین(ع) فرمود ـ سپس وصیّ او فرزندم و هم‌نام برادرم [علی] سپس وصیّ او هم‌نام من [محمد] و سپس هفت نفر از فرزندان او یکی پس از دیگری خواهند بود تا زمانی که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. آنها گواهان خدا بر زمین و حجت‌های او بر آفریدگانش هستند. هر کس آنها را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است و هر کس به ستیز با آنها برخیزد، به ستیز با خدا برخاسته است.
در این هنگام، هفتاد نفر از مجاهدان بدر و مانند آنها از مهاجران برخاستند و گفتند: ما [آنچه گفتی] به یاد می‌آوریم و هرگز فراموش نمی‌کنیم. گواهی می‌دهیم که ما این سخنان را از رسول خدا (ص) شنیدیم.(ابن بابویه،محمدبن علی،۱۳۶۹ش :۱۷۷).
یکی دیگر از مبانی اساسی امامت و ولایت، از نظر صدوق، اعتقاد به ضرورت وجود حجت الهی در هر عصر است. بر اساس این اعتقاد، خداوند از ابتدای آفرینش تا روز قیامت همواره انسان‌های برگزیده‌ای را به عنوان حجت‌های خود بر مردم برگزیده‌ است و انسان‌ها هیچگاه بی‌نیاز از این حجت‌‌ها نمی‌شوند. البته حجت‌های الهی همواره ظاهر و آشکار نیستند و چه بسا که در برخی دوره‌ها، بر اساس مصالح و حکمت‌هایی، از دیدگاه مردم پنهان شوند. شیخ صدوق(ره) در مورد این نکته مهم اعتقادی می‌نویسد:
…. واجب است که مومن معتقد باشد که زمین هیچ‌گاه از حجت خدا بر آفریدگانش خالی نمی‌ماند، خواه این حجت آشکار و شناخه شده باشد، خواه ترسان و پنهان از دیده‌ها.(ابن بابویه،محمدبن علی،۱۳۷۴ ش:۲۵۰ )؛(ابن بابویه، محمدبن علی،۱۳۶۹ش:۱۸۸).
«حجّت» در لغت به معنی دلیل، برهان و راهنما است. به عبارت عامیانه «آنچه به آن دعوی یا مطلبی را ثابت کنند» حجّت گویند.
در آموزه‌های اسلامی‌موضوع «حجّت» از جایگاه و اهمیت به‌سزایی برخوردار بوده و در آیات قرآن، روایات و ادعیه به جای مانده از معصومان(ع) از زوایای مختلف به این موضوع پرداخته شده است. به دلیل جایگاه و اهمیت این موضوع برخی از مجموعه‌های روایی شیعه؛ از جمله اصول کافی، نیز بخشی را با عنوان «کتاب الحجه» به بیان روایات مربوط به این اختصاص داده‌اند.
مهم‌ترین مباحثی که در این زمینه در آموزه‌های قرآنی و روایی مطرح شده، به شرح زیر است:
حجت‌های الهی مایه بسته شدن راه بهانه‌جویی بر مردم: قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
رسلاً مبشّرین و منذرین لئلّا یکون للنّاس علی الله حجّه بعد الرّسل و کان الله عزیزاً حکیماً. سوره نساء (۴)، آیه ۱۶۵.
پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند تا برای مردم پس از فرستادن پیامبران، در مقابل خدا بهانه و حجّتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.
در این آیه خداوند هدف از فرستادن پیامبران را اتمام حجّت به مردم و سلب کردن راه استدلال و بهانه‌جویی بر آنها دانسته است. بنابراین می‌توان گفت که انبیا «حجت» خدا بر مردم‌اند و با آمدن آنها دیگر کسی نمی‌تواند در درگاه خدا مدعی شود که چرا راه مستقیم را به ما نشان ندادی.
نیاز دائمی‌و همیشگی به حجت در اعتقاد اسلامی‌بشر همواره نیازمند هدایتگر بوده و به همین دلیل از ابتدای آفرینش انسان تاکنون هیچ‌گاه جهان از پیامبران و امامان هدایتگری که حجت‌های خدا بر بندگانش هستند خالی نبوده است.
امام محمد باقر(ع) در این باره می‌فرماید:
به خدا سوگند که خداوند از روزی که آدم(ع) قبض [روح] شد، هیچ سرزمینی را از پیشوایی که [مردم] به وسیله او به سوی خدا هدایت می‌شوند، خالی نگذاشته است. این پیشوا حجّت خدا بر بندگانش است و هرگز زمین بدون امامی‌که حجّت خدا بر بندگانش باشد، باقی نمی‌ماند.(کلینی،محمدبن یعقوب،۱۳۷۲ش:۱۷۹،۱۷۸ ).
امام هادی(ع) نیز در همین زمینه می‌فرماید:
زمین هرگز از حجت خالی نمی‌ماند و به خدا قسم من آن حجّت هستم.(همان:۲۲۰).
شیخ زنده بودن حجت الهی را در روایات متعددی اثبات نموده و بر این موضوع تأکید نموده که، حجت الهی آنگاه بر مردم اقامه می‌شود،که امام زنده‌ای در میان مردم باشد و مردم نیز او را بشناسند.

^bc14/1

۳۰ : ۷۰

^bc23/1

?میانگین­های دارای حرف مشترک در هر ستون اختلاف معنی­دار ندارند.
پرولین اسیدآمینه­ای است که افزایش غلظت آن عمومی­ترین پاسخی است که به محض ایجاد تنش مشاهده می­ شود (ریاحی نیا و همکاران، ۱۳۹۲). پرولین یک آمینواسید غیر پروتئینی و اسمولیت^[۴] سازگار بوده و در pH خنثی فاقد بار الکتریکی و در آب از قابلیت حل شدن بالایی برخوردار است. افزون بر این، پرولین در غلظت­های بالا، اختلالی در فعل و انفعالات مربوط به حلالهای مولکول­های درشت ایجاد نمی­کند و همراه با قندها، بی درنگ پس از خروج گیاه از خشکی تجزیه می­ شود (Serraj & Sinclair, 2002). در واقع پرولین به عنوان یک چپرون شیمیایی^[۵] باعث پایداری فرم طبیعی پروتئین­ها شده و از بهم خوردن شکل طبیعی ترکیبات آنزیمی ممانعت می­ کند (Paul & Hasegava, 1996). پرولین می ­تواند به افزایش طول ساقه کمک کند (Nanjo et al., 1999) و همچنین ورود به فاز زایشی و گلدهی را نیز تحت تأثیر قرار دهد (Jacqmard et al., 2003). علاوه بر این پرولین در توسعه و نمو گیاه نقش دارد (علی پور و محسن زاده، ۱۳۹۱). پرولین در شرایط غیر استرس نیز می تواند در اندام ها و بافتهای تولید مثلی گیاه تجمع یابد. برخی گزارش­ها حاکی است که کاربرد کود ازت همانند تنش خشکی، در برخی موارد باعث افزایش میزان پرولین در گیاهان می­ شود (Martines et al., 1994). حیدری و همکاران (۱۳۸۶) گزارش کردند تیمار کودی ازت دارای تأثیر معنی­داری بر میزان تجمع پرولین برگ پرچم در گندم بود به طوری که با افزایش سطح مصرف ازت، بر مقدار تجمع این ترکیب افزوده شد. دانشمند و همکاران (۱۳۸۷) نیز با مطالعه اثر مقادیر مختلف ازت بر روی صفات مورفوفیزیولوژیک دو رقم کلزا به نتایج مشابهی دست یافتند. بر اساس یافته های نیوبرگ (۲۰۱۰) افزایش غلظت پرولین در بخش هوایی گیاه شبدر چمنی تحت تأثیر تزریق ازت مشاهده شد. بر اساس یافته­های آتاناسووا (۲۰۰۸) افزایش پرولین و آلانین می تواند به عنوان شاخصی برای تغذیه ازتی غیر متعادل تلقی گردد. براساس نظر ماشنر (۱۹۹۵) پرولین یک ترکیب آلی است که در ساختمان آن ازت به کار رفته است و مصرف ازت به صورت نیترات و یا ترکیب نیترات + آمونیوم می ­تواند در افزایش سنتز آن مؤثر باشد. در پژوهش حاضر افزایش محتوای پرولین تحت تأثیر تیمارهای ازت قرار گرفت ولی این افزایش از نظر آماری معنی­دار نبود. این نتایج با یافته­های شخمگر وهمکاران (۱۳۹۲) بر روی گیاه شنبلیله مطایقت داشت.

نقش آمونیوم در مقدار پرولین از طریق گلوتامات­دهیدروژناز است، زیرا فعالیت این آنزیم با سمیت آمونیوم افزایش یافته و تجمع گلوتامات را سبب می­ شود و از آنجایی که این ترکیب به عنوان پیش­ماده لازم برای ساخته شدن پلی­آمین­ها و پرولین است، در نتیجه هنگام تنش آمونیوم، مقدار پرولین افزایش می­یابد (حدادچی و منصوری، ۱۳۸۴).
۴-۱۳- قند محلول
نتایج مربوط به اندازه ­گیری مقدار قند محلول، که در جدول۴-۲۵ نشان داده شده است، مبین اثر معنی­دار ازت، سطوح مختلف نسبت نیترات به آمونیوم محلول غذایی و برهمکنش متقابل آنها در سطح احتمال ۵% بر این صفت می­باشد.
جدول۴-۲۵- نتایج تجزیه واریانس تأثیر غلظت ازت، نسبت نیترات به آمونیوم و اثرات متقابل بر میزان قند محلول

منابع تغییرات

درجه آزادی

قند محلول کل

غلظت ازت

۱

^*۷۷/۵۶

نسبت آمونیوم به نیترات

۳

^*۰۰۳/۱۰

غلظت * نسبت

۳

^*۲۷/۵

خطا

۲۴

۳۵/۴

ضریب تغییرات

-

۱۵/۴۴

ns، * و ** به ترتیب بیانگر عدم معنی داری و معنی­داری در سطوح ۵ و ۱ درصد