۱۳-۶-۵-۲٫ چند نکته تکمیلی دربارۀ نهادهای میانجی
اگرچه رشد بازارهای فناوری، نشان­دهنده افزایش فعالیت­های معاملات فناوری است، اما موانع مختلفی همچنان مانع از معاملات کارا می­شوند. بنابراین نمی‌توان گفت که وضعیت فعلی، حامی نوآوری و رشد بنگاه است. در حال حاضر، واسطه­گران به‌عنوان انواع جدیدی از عوامل بازار ظهور پیدا می­ کنند.

اینکه چگونه واسطه­گران و مزایده­های حق امتیاز به‌عنوان یک مدل خاص، معاملات مالکیت فکری را تحت تأثیر قرار می­ دهند و این‌که آیا آن‌ها به معاملات کاراتر بازار کمک می­ کنند، یکی از موضوعات تحقیقاتی در حال انجام (جاری) است.
همه مؤلفان در مورد نهادهای میانجی خوش‌بین نیستند. مثلاً لیچتن تالر می‌نویسد: “به نظر می­رسد که مشکل بتوان کاملاً بر تخصص واسطه­گران در بازارهای فناوری تکیه نمود، (…) نقش تسهیل­گری آن‌ها در معاملات فناوری باید قویاً مورد سؤال قرار گیرد. البته ممکن است این نهادها به‌عنوان مکمل و نه به‌عنوان جایگزین فعالیت­های داخلی بنگاه‏ها مورد استفاده قرار گیرند.
محققین و همچنین متخصصین با وظیفه­ی دشواری در مورد به­ کارگیری واسطه­گران نوآوری روبرو هستند. برای مثال، دانشگاهیان هنوز درک درستی از فرایند واسطه­گری ندارند (Yusuf, 2008)، و متخصصین در تلاش برای ساختن تجربیات موفق در کار با واسطه­گران یا کار به‌عنوان واسطه­گر هستند.
۶-۲٫ فن‌بازار
در بررسی ادبیات فن‌بازار دو نکته را باید مدنظر داشت: اول اینکه، فن‌بازار موضوع و مفهوم نسبتاً جدیدی در ادبیات مدیریت فناوری به شمار می‌رود و دوم اینکه این مفهوم بیشتر از طریق کشورهای خاور دور معرفی شده و توسعه‌یافته است. به همین دلایل ادبیات مفصلی در این باره شکل نگرفته است. به هرحال، با توجه به هدف تحقیق، مرور ادبیات در چند بخش شامل ضرورت وجودی، مفهوم، وظایف، کارکردها و انواع فن‏بازار انجام می‌شود و سپس بحث‌های پیرامون ‌‌‌‌‌‌فن‌بازار در جهان و فن‌بازار در ایران ارائه می‌گردد.
۱-۶-۲٫ ضرورت وجود فن‌بازار
فناوری به‌عنوان روش و فوت‌وفن انجام کارها و جنبه عملی علم انسان، با گذشت روزگار، پیچیده‏تر، گسترده‌تر و عمیق‌تر گشته و حتی به‌صورت وسیلۀ برتری و تفوق ملتی بر دیگر ملل تغییر شکل یافته است. امروزه کشورهای پیشرفته و پیشتاز، از فناور‌ی‌های نیرومندتر و پیچیده‌تری برخوردار هستند. گروهی از کشورهای تازه صنعتی شده نیز با بهره گرفتن از راه‌کارهای مختلف و متناسب با فرهنگ خویش، درصدد ارتقاء و توسعه سطح فناوری کشور خود برآمده‌اند (Khabiri et al., 2012).
شورای ملی علوم و فناوری آمریکا پیشرفت فناوری را مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده رشد پایدار اقتصاد کشور می‌داند. طبق این گزارش حدود نیمی از رشد اقتصادی درازمدت ۵۰ سال گذشته ناشی از فناوری بوده است. طی سال‌های آتی، فناوری ارتباطات، اینترنت، مهندسی ژنتیک و شبیه‌سازی انسان، کنترل اقلام ورودی و خروجی، نانوفناوری و بسیاری از فناوری‌های دیگر تأثیر بیشتری بر زندگی انسان خواهند گذاشت (Mowery 1992) .
کشورهای اروپایی و آمریکایی با داشتن سابقۀ طولانی در ایجاد و انتشار فناوری، بسترهای جلب ایده‌ها و خلاقیت‌های نو را فراهم آورده، به‌طوری که آمریکا بیشترین آمار اختراعات را در خود گنجانده است در این کشورها سازمان‌ها و افراد بسیاری مترصد یافتن فناوری سودآور هستند. در کشورهای شرقی نیز دولت‌ها اغلب زیرساخت‌های تعامل و ارتباط نزدیک دارندگان و خواهندگان فناوری را فراهم می‌آورند. روشن است که پاسخ به تقاضای فناوری و پویاکردن دانشگاه‌ها و متخصصین، در گرو ارتباط نزدیک و تنگاتنگ ایشان با کاربران فناوری است. یکی از ارکان توسعۀ فناوری در کشور، تبادلات و تعاملات فناوری و رفع نیاز هر یک از طرفین مبادله است. در ایران مبادلات و انتقال فناوری از نظام و ساختار منسجم و هدفمندی برخوردار نیست. همین مسئله باعث بروز مشکلات بسیاری برای عرضه‌کنندگان فناوری (شامل نخبگان، دانشگاه‌ها، مراکز تحقیق و توسعه و…) و متقاضیان فناوری (مانند دولت، صنایع مختلف به ویژه صنایع کوچک و متوسط، سرمایه‌گذاران و …) شده است (حسینی و سهرابی، ۱۳۸۹).
کشورهای مختلف در سراسر دنیا با توجه به عوامل و واقعیات مختلفی که با آن روبرو هستند، ابزارها و روش‏های مختلفی را برای حرکت به سمت اقتصاد مبتنی بر دانش مورد استفاده قرار داده‌اند. سابقۀ تاریخی، زمینه‌‌‌های فرهنگی، شاخص‌‌‌های اقتصادی و به‌طورکلی، میزان توسعه‌یافتگی، تعیین‌کنندۀ آن است که چه کشوری در کدام برهه از زمان، جهت نیل به اولویت‌ها و برنامه‌‌‌های مذکور باید از چه روش و سازوکاری استفاده نماید. (Gibson & Smilor, 1991)
یکی از سازوکار‏هایی که استفاده از آن با هدف تسهیل در امر پیاده‌سازی سیاست‌‌‌های فوق، نزدیک به سه دهه قدمت دارد، به‌کارگیری” فن‏بازار‏” است به‌عنوان سامانه‏ای برای هدایت و نظارت بر مبادلات فناوری است. در سال‌های اخیر، استفاده از سازوکار مذکور به‌ خصوص در کشورهای در حال توسعه با استقبال مواجه شده است (موحدی و طباطبایی، ۱۳۸۹).
فن‏بازار به‌عنوان بازار تخصصی مبادلات فناوری، نظامی برای سامان‏دهی، هدایت و رونق بخشی به معاملات انتقال فناوری چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی است. به‌عبارت‌دیگر، فن‏بازار یک بازار است که در آن عرضه‌کنندگان و متقاضیان فناوری و خدمات مرتبط با آن در سطوح ملی، سازمانی و شرکتی به‌منظور تأمین نیازهای فناورانه خود فعالیت دارند (صمدی،کلاهدوزان و حسینی، ۱۳۸۵).
فن‏بازار در واقع سازوکاری برای مبادلۀ فناوری است که نقش آن کاهش موانع موجود بر سر راه معاملات فناوری و نیز گردآوری و توزیع اطلاعات واقع بینانه و بی طرفانه پیرامون قیمت از طریق معاملات تجارت آزاد است. در جوامع مختلف، صنعت به‌عنوان زیرسیستم تولید، و دانشگاه به‌عنوان زیرسیستم تحصیل و آموزش و دست‌کم به‌عنوان بخشی از زیرسیستم علم و فناوری پذیرفته‌شده است. از سوی دیگر ارتقای نوآوری فناورانه و به‌طورکلی خلق، توسعه، تجاری‌سازی و اشاعۀ فناوری در جامعه به کارکرد و رابطۀ این زیرسیستم‏ها بستگی دارد. بنابراین جهت ارتقای نوآوری فناورانه باید عملکرد صنعت به عنوان نهاد تولید و عملکرد دانشگاه به عنوان نهاد علم و فناوری از یک طرف، و ارتباط این دو نهاد از طرف دیگر بهبود یابد. دقیقاً در همین جا‏ست که نقش فن‏بازاربه عنوان یک نهاد واسط آشکار می‏شود. به عبارت دیگر، فن‏بازارمحل تلاقی این دو نهاد است. البته باید توجه داشت که ایجاد فن‏بازاربه معنای بهبود قطعی ارتباط صنعت با دانشگاه نیست و این ارتباط تحت تأثیر عوامل دیگری همچون فضای رقابتی حاکم بر صنعت نیز قرار دارد (Sung, 2009).
توسعه فن‌بازارها به کشورهای شرق آسیا برمی‌گردد. کشورهایی چون “ژاپن"، “چین” و"هنگ‌کنگ” که خود تولیدکننده فناوری نبودند و بیشتر از استراتژی انتقال فناوری استفاده می‌کردند، برای سامان‌دهی به جریان انتقال فناوری در کشورشان دست به ایجاد ساختارهایی زدند که بعداً به نامTechnomarket یا Technomart معروف شدند. نمونه‌ای از مهم‌ترین فن‌بازارها در حال حاضر عبارت‌اند از :
فن‌بازار آسیا و اقیانوسیه ^[۳۷]APCTT؛ مستقر در دهلی‌نو
فن‌بازار Yet2؛ در آمریکا
فن‌بازار هنگ‌کنگ.
به‌عنوان آخرین نکته در مورد ضرورت فن‏بازارمی‌توان گفت که ظرایف موجود در انتقال فناوری لزوم ایجاد سیستم اطلاع‌رسانی صحیح، مشاوره و استانداردسازی مبادلات را بوجود آورده که این نقش توسط فن‌بازارها ایفا می‌شود. در اصل فن‌بازار در نقش یک واسطه حرفه‌ای در سطوح مختلف در کنار عرضه‌کنندگان (دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و واحدهای تحقیق و توسعه صنایع) و متقاضیان فناوری (صنایع بزرگ، بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط، سرمایه‌گذاران و حتی دانشگاه‌ها) است. با این تعریف می‌توان گفت فن‌بازار در اصل یک بنگاه تخصصی معاملات فناوری است (Kokko, 1994).
۲-۶-۲٫ مفهوم فن‏بازار
نتایج تحقیقات زیادی نشان‌دهنده میزان اهمیت بازار فناوری است. در اکثر موارد، در نظر گرفتن بازار فناوری کم اهمیت‏تر از خود فناوری نیست. به عبارت دیگر، باید فناوری را با بازار آن در نظر بگیریم. برای فناوری دو جریان تجاری و غیر تجاری تعریف کرده‏اند:
الف) جریان غیرتجاری فناوری:
قسمت اصلی جریان فناوری، خارج از بازار انتقال فناوری رخ می‌دهد. به عبارت دیگر، دانش فنی به‌صورت بین‏المللی از طریق شکل‌‌‌های غیرتجاری گسترش می‌یابد و ممکن است حتی بدون هیچ هزینه‌‌ای منتقل شود. برخی از شیوه‌‌‌های جریان غیرتجاری فناوری عبارتند از:
افرادی که دروس مهندسی و علمی در دانشگاه‌‌‌های خارج کشور خوانده‌اند و به وطنشان برمی‌گردند؛
رقیبانی که از مهندسی مجدد استفاده می‌کنند؛
شعبه‌‌‌های شرکت‌‌‌های چندملیتی.
ب) جریان تجاری فناوری:
بخش دیگر جریان فناوری، بخش تجاری آن می‌باشد. در این حالت، مبادله بین دو طرف به‌صورت مشهود انجام شده و نتایج مبادله در اسناد منعکس می‏گردد. شاید بیشتر جریان فناوری به‌صورت غیرتجاری باشد، اما سهم تجاری آن‌هم قابل‌توجه بوده است. بنابراین سیاست‌گذاران برای حمایت از عرضه‌کنندگان فناوری و تلاش توسعه اقتصادی بایستی زمینۀ لازم جهت حرکت افراد و سازمان‌ها در راستای تجارت فناوری را فراهم آورند.
به‌عنوان مثال، در ۲۰ سال گذشته، درآمد ناشی از فروش فناوری (فقط در حیطۀ فروش ، حق امتیاز و مجوز) در آمریکا روند رو به رشدی را داشته است. این کشور در سال ۲۰۰۰ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار از فروش فناوری، حق امتیاز و مجوز کسب کرده است.
در این بازار، فروشندگان فناوری فرصت می‌یابند تا ایده‌ها و فناوری‌های خود را به معرض نمایش گذاشته و برای آن‌ها اقدام به بازاریابی نمایند. از طرفی این امکان نیز وجود دارد که متقاضیان فناوری نیز تقاضاهای خود را مطرح نموده و به این صورت قدرت انتخاب بالاتری در بین گزینه‌ها داشته باشد.
فن‌بازار در واقع سازمان و سازوکاری برای مبادله فناوری است که نقش آن کاهش موانع موجود بر سر راه معاملات فناوری و نیز گردآوری و توزیع اطلاعات واقع‌بینانه و بی‌طرفانه پیرامون قیمت از طریق معاملات تجارت آزاد است (سالاری و همکاران، ۱۳۸۲).
‌‌‌فن‌بازار به معنای بازار فناوری و مرکزی برای انجام مبادلات فناوری است. همان‌طور که بازار مسکن محل مبادله مسکن است و بنگاه‌‌‌های معاملات مسکن واسطه‌‌‌های اطلاعاتی و حقوقی معاملۀ مسکن هستند، در بازار فناوری نیز ‌‌‌فن‌بازارها نقش واسطه‌‌ای برای رساندن اطلاعات فناوری به سرمایه‌گذاران و کارآفرینان ، متقاضیان، عرضه‌کنندگان را دارند. در ضمن ‌‌‌فن‌بازارها در دنیا معمولاً به ارائۀ مشاوره در خصوص مراحل انتقال فناوری نیز می‌پردازند. فن‌بازار عبارت است از سیستم انتقال فناوری جامع و یکپارچه که مبادله فناوری بین تأمین‌کننده و متقاضی فناوری را به صورت سیستماتیک و از طریق تمامی فرآیندهای مبادلات داخلی وخارجی تسهیل می‌کند. در این نمونه، سیستم کامل شده انتقال فناوری دو نوع سیستم بازار دارد. سیستم فیزیکی بازار که مکان فیزیکی به همراه تسهیلات عینی در آن وجود دارد و دیگری بازار مجازی که از اینترنت و اینترانت استفاده می کند. به عبارت دیگر ‌‌‌فن‌بازار عبارت است از بازار نظام‏مند معاملات فناوری که خدمات تخصصی و فنی نظیر مشاوره فناوری، خدمات اطلاعات، کمک به پروژه‌ها با حمایت دولت، کمک در مطالعات امکان‌سنجی از فناوری‌ها و محصولات، ارزیابی بازارسازان،R&D توسعه قابلیت فناوری و … را ارائه می کند. (Philips, 2002)
۳-۶-۲ .وظایف و کارکردهای فن‏بازار
در صورتی که از منظر انتقال فناوری به موضوع نگاه کنیم، فن‏بازارها چهار کارکرد اصلی دارند. این کارکردها عبارتند از (صمدی و همکاران، ۱۳۸۵):
گردآوری و توزیع مجموعه‏ای از اطلاعات پیرامون فناوری
پیمایش و پژوهش در زمینه اطلاعات فناوری
اشاعه تفسیرهای اطلاعات فناوری
برگزاری همایش‏ها و ارائه مشاوره در حوزه فناوری
فعالیت‌های فن‌بازار شامل دو نوع فعالیت کلی است (ملکی فر، ۱۳۸۲):
فعالیت‌های اصلی (مربوط به مبادلات فناوری)؛ و
فعالیت‌های پشتیبان (تهیه اطلاعات و خدمات گسترش مبادلات).
مبادله، واسطه‌گری، مشاوره فناوری، و ارزیابی فناوری و همچنین خدمات تجاری‌سازی فناوری‌های قابل تجارت (بازاریابی و خدمات فروش)، بخش‌های مختلف فعالیت‌های اصلی فن‌بازار محسوب می‌شوند. فعالیت‌های نوع دوم یعنی فعالیت‌های پشتیبانی به چهار دسته تقسیم می‌شوند: زیرساخت، مدیریت منابع انسانی، مدیریت فناوری و خرید و تملک. فن‌بازار می‌تواند به‌وسیله این فعالیت‌ها چند وظیفه مهم را به انجام رساند. اول اینکه بهره‌برداری از فناوری‌ها و پتنت‌های استفاده نشده را محقق سازد. دوم اینکه، یک سری خدمات مشاوره‌ای، خدمات واسطه‌گری و مبادلاتی را از طریق شبکه‌های تخصصی فناوری ارائه ‌دهد. سومین وظیفه، ارائۀ اطلاعات مرتبط با فناوری، پتنت و شیوه‌های تجارت به سازمان‌های خطرپذیر و اعضا است. وظیفۀ چهارم فن‌بازار، ارائۀ خدمات پشتیبانی مانند جستجوی “تأمین‌کننده” و “متقاضی” فناوری، ارزیابی و مشاوره دربارۀ فناوری‌های قابل تجارت، بررسی بازار برای کسب‌وکارهای خطرپذیر، خدمات تأمین مالی، و خدمات تأسیس کارخانه به اعضا است (سالاری و همکاران، ۱۳۸۲).
با توجه به فعالیت‌ها و وظایفی که برای فن‌بازار برشمردیم می‌توان نتیجه گرفت که فن‌بازار به محلی برای معاملات فناوری خلاصه نمی‌شود و نقش‌ها و کارکردهای آن شامل ترغیب طرف‌های عرضه و تقاضا و تسهیل تصمیم‌گیری‌های طرفین و ارتباط آن‌ها نیز می‌باشد (ملکی فر، ۱۳۸۲).
چنانکه اشاره شد، فعالیت‌‌‌های ‌‌‌فن‌بازار متشکل از فعالیت‌‌‌های اصلی مرتبط با مبادلات فناوری و فعالیت‏های پشتیبانی جهت ارائۀ اطلاعات و خدمات کامل برای گسترش مبادلات می‌باشد. این فعالیت‏ها بر اساس مدل مفهوم زنجیره ارزش پورتر در جدول زیر خلاصه شده‌اند (موحدی و طباطبایی، ۱۳۸۹).
جدول ۳-۲٫ فعالیت‌های فن‏بازار (موحدی، طباطبایی، ۱۳۸۹)
۴-۶-۲٫ انواع فن‏بازار
‌‌‌فن‌بازار عبارتست از سامانه‏ای که با بهره گرفتن از سیاست‌ها و راهکارهای مختلف، موانع موجود سر راه معاملات فناوری را از میان برداشته و بازاری شفاف و باز از تراکنش‌‌‌های فناورانه را بوجود آورد. در این صورت، می‌توان به شبکه عرضه‌کنندگان، متقاضیان و مراکز ارائه‌دهنده خدمات فناوری و نیز مجموعه سیاست‌ها و روال‌‌‌های مدیریت این شبکه، را اطلاق کرد.
‌‌‌فن‌بازارها بر اساس شاخص‌‌‌های مختلف به صورت‌‌‌های متفاوتی دسته‌بندی می‌شوند. ‌‌‌فن‌بازارها بر اساس وظیفه اصلی، به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
۱. ‌‌‌فن‌بازار اطلاعات فناوری؛
۲. ‌‌‌فن‌بازار مبادلات و انتقال فناوری؛
۳. نوع ترکیبی آن‌ها.