سرمایه اجتماعی به ارزشها و هنجارهایی مربوط است که از پیوندها و روابط متقابل گروهی و اجتماعی تفاهم شده مردم نشأت گرفته و به نوبه خود پدیدآورنده آن پیوندها و روابط نیز محسوب میشوند (سجادی،۱۳۸۸: ۱۶). سرمایه اجتماعی شبکه هایی با هنجارهای اعتماد و عمل متقابل است که با ساختار روابط اجتماعی خاص بین کنشگران مشخص می شود. بنابراین کیفیت خاصی به روابط اجتماعی می بخشد و همبستگی جمعی را تقویت می کند. سرمایه اجتماعی بین افراد و گروه های مختلف جامعه نوعی همکاری و اعتماد اجتماعی ایجاد می کند و در افراد نوعی احساس تعلق و وابستگی به گروه و جامعه به وجود می آورد. هم چنین سرمایه اجتماعی کیفیت خاصی از ساختار روابط اجتماعی افراد است که کنش افراد را در موقعیت های مختلف تسهیل می کند. سرمایه اجتماعی می تواند نگرشها و طرز تلقی افراد نسبت به اقوام موجود در جامعه و ملیت خود را تحت تاثیر قرار دهد.اصولاً شرط برقراری ارتباط با دیگران در جوامع مدرن این است که افراد پیوندهای خود را ورای اجتماعات محلی گسترش دهند و این منوط به آن استکه بر خلاف آن چه در جوامع سنتی رایج است افراد کسانی را که دوست نیستند، دشمن نبینند و غریبه،دشمن تلقی نگردد و افراد یکدیگر را به عنوان یک شخص منحصر به فرد که دارای قابلیت های خاص خود است ببینند و خاص گرایی در روابط جای خود را به عام گرایی دهد (انعام ، ۶:۱۳۸۱). رابرت پاتنام که یکی از برجسته ترین نظریه پردازان سرمایه اجتماعی معتقد است که واژه سرمایه اجتماعی و نظریهسرمایه اجتماعی درواقع چارچوبی برای تفکر بسیار دقیق و حتی ریاضیوار درباره روابط اجتماعی را ایجادمیکند(پاتنام،۱۳۸۴: ۱۱۸). این مفهوم به افراد وگروه ها این توانایی را می دهد تا شبکه ای از روابط اجتماعی را نسبت به یکدیگر حفظ و تداوم بخشند.

مطالعات مردم شناسان و جامعه شناسان بیانگر اثرات منفی مدرنیزم و ارتباط آن در تضعیف و تغییر اخلاق و سرمایه اجتماعی در خانواده های ایرانی است . علایم این بحران را می توان در سست شدن روابط متقابل میان خانواده هایی که تحت عنوان یک شبکه خویشاوندی قرار داشتند و به وجود آمدن فرد گرایی منفی و غیر عقلانی و رشد انواع آسیب های اجتماعی در جامعه ایران دریافت. کاهش مبادلات اجتماعی میان خانواده ها و ضعف روابط خانوادگی خود آسیب های اجتماعی روانی فراوانی خواهد داشت. تحقیقاتی که در زمینه سنجش و مطالعه سرمایه اجتماعی در ایران صورت گرفته ، نیز وضعیت سرمایه اجتماعی را نامطلوب ارزیابی می کنند که حا کی از فضای بی اعتمادی گسترده درسطح جامعه است(تاجبخش و همکاران، ۱۳۸۲؛ شارع پور، ۱۳۸۰).
در این بین نقش رسانه های جمعی در ترویج سرمایه اجتماعی و سوق دادن آحاد جامعه به سمت مشارکت اجتماعی اهمیت فراوانی می باشند. رسانه عبارت است از وسیله انتقال پیام، معلومات و اطلاعات به توده های مردم(اساس، ۱۳۸۵). به طور کلی، منظور آن دسته از وسایل ارتباطی است که در تمدنهای جدید به وجود آمده و مورد استفاد ه اند و ویژگی اصلی آن ها قدرت و توانایی زیاد و شعاع عمل وسیع است. می توان رادیو ، تلویزیون، سینما، کاست، اینترنت و تلفن را در ردیف رسانه های الکترونیک و روزنامه، مجله و کتاب را در ردیف رسانه های چاپی قرار دارد(کازنو، ۱۳۶۷).
رسانه های جمعی با توجه به گستردگی و نفوذ خود در جامعه نقش خاصی در سرمایه اجتماعی دارند، کارکرد رسانه ها در اطلاع رسانی و آگاه کردن افراد از واقعیت های محیط، آموزش هنجارها و ارزشها رایج و اجتماعی کردن افراد، ایجاد همدلی و انسجام اجتماعی در بین افراد را میتوان از عوامل اصلی فرایند جامعه پذیری دانست. رویکردها و رهیافت های متعدد نشان دهنده توانایی تاثیر بسیار فراوان رسانه ها در فرایند زندگی افراد در جامعه می باشند، علاوه بر آن، رسانه ها به اشکال متفاوت موجب شکل گیری سرمایه اجتماعی-افزایش یا کاهش- شده و به تصورات افراد از محیط شکل می دهند. رسانه ها می توانند با ارائه تصویری زشت یا زیبا از جامعه به شکل گیری الگوهای کنش در بین مخاطبان کمک کنند- این الگوهای کنش به افراد کمک می کنند- تا در موقعیتهای متفاوت کنشهای گوناگونی را که باعث شکل گیری اعتماد یا مشارکت مدنی می شود را از خود بروز دهند(حسین پور و معتمدنژاد، ۱۳۹۰: ۱۳۱).
با توجه به اینکه تقویت سرمایه اجتماعی در هرخانواده و جامعه ای می تواند موجب ایجاد و استحکام پیوندهای اجتماعی شده و حس مشارکت و اعتماد اجتماعی را افزایش دهد، بررسی علل تقویت سرمایه اجتماعی از مسائل مهم در جوامع می باشد. با عنایت به نقش قابل ملاحظه رسانه ها بر مولفه های سرمایه اجتماعی، در این پژوهش ما برآنیم تا نقش رسانه های جمعی در وضعیت سرمایه اجتماعی خانواده های ساکن بندرعباس را مورد بررسی قرار دهیم.
۱-۳-اهمیت و ضرورت پژوهش
سرمایه اجتماعی اصولاً یک مبحث اجتماعی است که به حوزه علوم اقتصادی و سیاسی نیز کشیده شده است . جای پای این مبحث را در تمامی روابط و گروه های اجتماعی می توان مشاهده کرد.گروه های اجتماعی از قبیل گروه های مذهبی( مسجد ،کلیسا)، ورزشی (باشگاه ها) ، مدنی ( انجمن ها ، اتحادیه ها ، احزاب و مطبوعات ) ، آموزشی و تربیتی ( انجمن او لیاء و مربیان) با مفهوم سرمایه اجتماعی و کاربرد آن ارتباط دارند . لذا این مفهوم در روابط همسایگی ، دوستانه ، شغلی و خانوادگی دیده می شود .. اساس بحث این است که روابط اجتماعی دارای ارزش برای افراد است . یعنی در جامعه گنجی وجود دارد که افراد در اثر تعامل با یکدیگر از این گنج بهره برداری می کنند. پیامدهای مثبت افزایش سرمایه اجتماعی از سوی نظریه پردازان مورد تأکید بوده و از جانب پژوهشگران در حوزه های مختلف به اثبات رسیده است « در گزارشی که سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه او. ای. سی. دی در سال ۲۰۰۱ منتشر کرد ارتباط میان سرمایه اجتماعی با مفاهیمی مانند : بهبود سلامت ، خشنودی بیشتر، مراقبت بهتر از کودکان، جرایم کمتر و برخورداری از حکومتی بهتر را مورد تاکید قرار داده است» (فاتحی و دیگران،۱۵:۱۳۸۳). بعلاوه سرمایه اجتماعی، به دلیل قابلیت تبدیل به دیگر سرمایه ها و نقشی که در افزایش کارایی آن ها دارد و نیز قابلیتی که در توضیح پیامدهای متنوع اقتصادی، سیاسی در ساخت های مشابه دارد، در تدوین شاخص های توسعه پایدار مورد توجه سازمان های بین المللی قرار گرفته است(ذکایی و روشن فکر، ۱۳۸۵: ۸). افزون براین«پذیرش و محبوبیت سرمایه اجتماعی، به جهت کاربرد آن در سطوح مختلف(خرد، میانه و کلان) در حوزه های مختلف زندگی اجتماعی و اقتصادی است. دولت ها با آگاهی از کاربرد سرمایه اجتماعی در فقرزدایی، به استفاده از آن در برنامه ها و سیاستهای اجتماعی خود می پردازند»(شارع پور، ۱۳۸۶: ۱۵۰). بنابراین مطالعه سرمایه اجتماعی در سطوح مختلف فردی، ساختاری(اجتماعی) و فرهنگی جامعه و عوامل موثر بر آن می تواند به شناخت تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه و شرایط حفظ و تداوم ارزشهای آن کمک شایانی بنماید.
۱-۴- هدف کلی
بررسی رابطه بین رسانه های ارتباط جمعی وسرمایه اجتماعی خانواده های ساکن شهر بندرعباس
۱-۴-۱-اهداف جزیی
شناسایی میزان سرمایه اجتماعی خانواده ها ی ساکن بندرعباس
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون داخلی و اعتماد اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون خارج از کشور(ماهواره) و اعتماد اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از اینترنت و اعتماد اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون داخلی و مشارکت اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون خارج از کشور(ماهواره) و مشارکت اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از اینترنت و مشارکت اجتماعی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون داخلی و شبکه روابط و پیوندهای خانوادگی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از تلویزیون خارج از کشور(ماهواره) و شبکه روابط و پیوندهای خانوادگی
بررسی رابطه بین میزان استفاده از اینترنت و شبکه روابط و پیوندهای خانوادگی
فصل دوم
مروری بر تحقیقات انجام شده
(ادبیات و مستندات ، چارچوب ها و مبنای ، سابقه و پیشینه تحقیق)
۲-۱-بخش اول: رسانه های جمعی
رسانه ها مهمترین و موثرترین ابزار انتقال اطلاعات و آگاهی ها در تحقق فرایند ارتباطات هستند. در فرهنگ فارسی «عمید» مقابل کلمه«رسانه» آمده است: « هر وسیله که مطلب یا خبری را به اطلاع مردم برساند، مانند رادیو و تلویزیون و روزنامه». امروزه به مدد تکنولوژی جدید و رشد ابزارهای انتقال اطلاعات و مبادله افکار و عقاید از طریق مطبوعات، رادیو و تلویزیون ساختار رسانه های سنتی برهم خورده و جهان ارتباطات وارد مرحله جدیدی از حیات خود شده است.
رسانه ها(رادیو، تلویزیون، مطبوعات، سینما و …) وسایل شگرفی هستند که مظهر ارتقای تکنولوژیک انسانند و پرتاب جوامع را به سوی آینده موجب شده اند. این مسایل در چرایی عادات تازه، تکوین فرهنگ های جدید جهانی، تغییر در رفتار و خلق و خوی انسان ها و روش های زندگی و بالاخره کوچک شدن کره زمین و همسایگی ملل دوردست سهمی شگرف بر عهده گرفته اند. چنانکه برخی عصر حاضر را «عصر ارتباطات» خوانده و میزان پیوند یک جامعه را با افق شگرف تغییرات نوین و میزان تحرک آن در زمینه ارتباطات می دانند( سیدمحسنی،۱۳۸۹: ۹-۱۰).
۲-۱-۱-انواع ارتباط
ارتباطات سه شکل اساسی دارد:
۱-ارتباطات رودرو یا کنش متقابل رودرو که مشخصه آن تعویض جای مخاطب و گوینده و تحقق آن در یک چارچوب مرجع فرهنگی واحد است یعنی با یک بروز ناگفته و نانوشته ای ما مشترکاتی داریم که کلمات و پیامهای همدیگر را می فهمیم و آنچه که رد و بدل می گردد صرفا کلمات نیست بلکه حرکات و چهره ها و ژستها و تن صدا و تعداد کلمات و جملات به کار گرفته شده است. که در فهم پیامها به افراد جامعه کمک می کند. و فهم پیامها به افراد جامعه کمک می کند. و همه این مجموعه مستلزم داشتن یک چارچوپ مرجع فرهنگی واحد است، این شکل مسلط در ارتباط گروه های کوچک نظیر خانواده بیشتر به چشم می آید. در آنجا ما از نظر زمان و مکان ارتباط، مشترک هستیم یا مقید به زمان و مکان مشترکی می باشیم(جهانبین، ۱۳۸۲: ۹۷).
۲- شکل دیگر، تعامل با واسطه است یعنی ما به واسطه یک رسانه ارتباط برقرار می کنیم. در اینجا اگر چه مکان مشترک نیست و حتی زمان هم می توان مشترک نباشد ولی با زبان واحد و مشترک صحبت می شود. از اینرو ما یک چارچوپ مرجع مشترک خواهیم داشت، بنابراین در این حالت گاهی بین کسی که پیام می فرستد و کسی که پیام را دریافت می کند، ما شاهد چارچوپ فرهنگی مشترکی نیز می باشیم. نوع ترکیب ارتباطات شامل طرق حرکات دست و صورت، ژستها و بالا و پایین آمدن تن صداهاست(همان).
۳-شکل غالب ارتباط در دوران نوین شبه تعامل با واسطه است یعنی ارتباط از طریق وسایل ارتباط جمعی بخصوص تلویزیون می باشد که در آن جای گوینده و مخاطب عوض نمی شود. ارتباط عمده به این شکل است که یک طرف صحبت می کند طرف دیگر پیام را دریافت می نماید و مقید به زمان و مکان مشترک هم نیست و چارچوب مرجع واحد فرهنگی هم در این نوع ارتباط وجود ندارد. نظیر دریافت محصولات رسانه ای و ماهواره ای و غیر ماهواره ای بدون آن که ما دخیل در فرهنگ فرستنده پیام باشیم. فقدان چارچوب فرهنگی مشترک، ورود نهادها و مفاهیم فرهنگهای دیگر را به فرهنگ خود و تغییر در فهم مخاطبین و تجربه ارتباطی نوین را در پی خواهد شد، که به تبع آن تغییر در هویت فردی و گروهی، تکثیر منابع هویتی و تجربیات زیستی متنوع را شاهد خواهیم بود و این از پیامدهای رسانه ها در عصر جهانی شدن^[۱] و ورود به مرحله نوین است(رضایی، ۱۳۸۰: ۱۶۷).
۲-۱-۲-رسانه های گروهی
رسانه های گروهی تمامی وسایل و ابزارهای ارتباطی را شامل می شود که در اختیار گروه های کثیری از مردم قرار دارد و در سطح گسترده به انتشارات اطلاعات و اخبار و عقاید و نظرها می پردازند. و مصادیق آن عبارتند از: تلویزیون، سینما، مطبوعات، رادیو، نشریات ادورای، شبکه های رایانه ای، رسانه ها نقش ویژه ای در فرایند جامعه پذیری و آموزش و یادگیری هنجارهای فرهنگی و اجتماعی و سیاسی دارند و به عنوان ابزارهای کنترلی و نظارتی و ناقل ارزشهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی یک جامعه، محورهای ارزشی و قانونی را از یک نسل به نسل دیگر انتقال داده و به بقای سیستم و جلوگیری از انقطاع نسلی و طی نمودن مراحل جامعه پذیری کمک می نمایند. رسانه های گروهی در شکل دهی به گرایشها و ارزشهای متداول در یک جامعه و تعلیم رفتارهای اجتماعی مطلوب و نامطلوب نقش مهمی ایفا می نمایند، با افزایش نقش رسانه های ارتباط جمعی در چند دهه اخیر از نقش پرورشی خانواده و مدرسه کاسته شده و این نهادها بخشی از کارکرد و نقشهای خود را به رسانه ها واگذار نموده اند(جهانبین، ۱۳۸۲: ۹۸). به باور بِنِت« رسانه های عامه پسند، یعنی وسایل ارتباطی مانند تلویزیون، روزنامه و مجله ها از وجوه اصلی زندگی روزمره در مدرنیته اخیر به شمار می آیند. به مدت بیش از نیم قرن، رسانه های عامه پسند نه فقط منبع اصلی اطلاعات بوده اند بلکه نقش خطیری در شکل دادن به پندارهای افراد درباره جهان پیرامونشان داشته اند(بِنِت، ۱۳۸۶: ۱۱۹).
۲-۱-۳-پیدایش رسانه ها
۲-۱-۳-۱-رسانه های چاپی
کتاب. تاریخ رسانه های مدرن با کتابهای چاپی آغاز می شود که هرچند در آغاز فقط یک ابزار فنی برای تکثیر متونی بود که پیش تر هم در سطحی وسیع نسخه برداری می شدند، اما مطمئنا باید آن را انقلابی به شمار آورد که اندک اندک به تغییر در محتوا هم انجامید(اجلالی،۱۳۸۸: ۲۹). محتوائی که غالبا دارای مطالب غیر مذهبی، عملگرا و عامه پسند بود، بویژه زمانی که کتابها، جزوه ها و اعلامیه ها در زمینه های مختلف به زبان بومی منتشر شدند. این واقعه نقش مهمی در تحولات و دگرگونی قرون وسطی ایفا کرد. بدین ترتیب با ظهور چاپ، انقلابی در جامعه انسانی بوقوع پیوست که کتاب در آن تاثیر عمده ای را بر جای نهاد. به طور خلاصه می توان گفت که رسانه کتاب:
نوعی تکنولوژی قابل حمل شد که به اسانی جابجا می شود
به اسانی از ان نسخه های متعدد تکثیر می شد
به صورت کالای قابل عرضه، آسان مبادله می شد.
دارای محتوای متغیر و متعدد غیر مذهبی شد
در استفاده شکل فردی پیدا کرد
از آزادی بیشتری نسبت به گذشته در انتشار برخوردار شد(مهرداد، ۱۳۸۰: ۱۵).
روزنامه. تقریبا پس از دویست سال که از اختراع چاپ می گذشت تدریجا امکان تشخیص روزنامه از پدیده هائی چون اعلامیه، جزوه و دفترچه های خبری که از مشخصات اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم بود فراهم شد. روزنامه های اولیه، که از طریق خدمات جدید التاسیس پستی توزیع می شدند، عمدتا به انتقال اخبار وقایع که مربوط به تجارت بین المللی و امور بازرگانی بود میپرداختند. ورود روزنامه به جریانات تجارت بین المللی را می توان ادامه فعالیتهای دیپلماتیک و موسسات تجاری بزرگ در نظر گرفت(همان،۱۶).
روزنامه تجاری قرن ۱۷ را به اسانی نمی توان به یک منبع مشخصی ربط داد و ظاهرا تمام امور مرتبط به گردآوری مطالب توسط چاپ کننده و ناشر صورت می گرفته است. نوع بدیل روزنامه تجاری که توسط دولت(در انگلستان) منتشر می شد دارای مشخصات مشابهی بود، با این تفاوت که صداری اقتدار و ابزار دولت محسوب می شد. روزنامه تجاری قرن هفدهم بیشترین خدمت را به رشد و پیشرفت نهاد روزنامه انجام داد و نقطه عطفی در تاریخ ارتباطات در نظر گرفته شده است(معتمدنژاد، ۱۳۷۱). به عبارت دیگر می توان گفت که اهمیت نوآوری روزنامه به مراتب بیش از کتاب بوده است. این نوآوری به صورت ادبیات جدیدی که شکل اجتماعی و فرهنگی داشت متجلی شد. مشخصات برجسته روزنامه، در مقایسه با دیگر اشکال ارتباطات فرهنگی عبارت بودند از: فردگرائی، واقع گرائی، خدماتی بودن، غیرمذهبی بودن و کاملا هماهنگ با نیازهای طبقه جدید-طبقه تجار و بازرگان که در شهرها می زیستند، به علاوه گروه های متخصص و حرفه ای جدید. بدین ترتیب، تازگی و نوبودن روزنامه به خاطر تکنولوژی متفاوت و یا چگونگی توزیع آن نبود، بلکه اهمیت ان بیشتر به دلیل کارکردهائی بود که برای طبقات ممتاز و متوسط در جوامع آن عصر اروپا که متاثر از فضای لیبرال اقتصادی و اجتماعی بود، در برداشت(مهرداد، ۱۳۸۰: ۱۶).
مرحله اوج تاریخ مطبوعات بورژوازی، که از تاریخ ۱۸۵۰ شروع شد تا آغاز قرن بیستم ادامه یافت، محصول وقایع و شرایط خاصی بود که به اختصار به آنها اشاره می شود:
پیروزی لیبرالیسم و پایان سانسور مستقیم و فشارهای مالی در بیش تر نقاط اروپا
تثبیت نسبی طبقه سرمایه دار و پیشرو و ظهور بسیاری از حرفه ها و تخصص ها که بعدها سبب ادغام و همزیستی آن دو گردید(سرمایه و تخصص).
وقوع بسیاری تغییرات تکنولوژیک و تغییرات اجتماعی که شرایط مناسبی را برای ظهور مطبوعات در سطح ملی و محلی با کیفیت بالائی از اطلاع رسانی فراهم ساخت(همان، ۱۹).
مشخصات عمده اینگونه مطبوعات نخبه که در این دوره تثبیت شده بود عبارتند از: