احساس بی انصافی

طرد اجتماعی

ـ احساس شادمانی

۲-۱-۵. فرضیه ­های پژوهش:
با الهام از نظریه چلبی و مصاحبه های انجام گرفته می­توان این­گونه گمانه­سازی کرد که در بین زنان سرپرست خانوار عدم­پاسخگویی مؤثر به نیازها به کاهش احساس شادمانی منجر می­ شود و همچنین به نظر می­رسد عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها با ایجاد احساس نابرابری منجر به طرد اجتماعی شده است و طرد اجتماعی هم از طریق شکل دادن به احساس بی­انصافی بر شادمانی زنان سرپرست خانوار تأثیر منفی گذاشته است. اما در نهایت با توجه به شرایط و وضعیت جمعیت نمونه این پژوهش و با تمرکز به دستگاه چارچوب نظری پژوهش حاضر که بر گرفته از ادبیات نظری شادمانی و طرد اجتماعی و در رأس آن نظریه چلبی در مورد ربط دادن این دو متغیر به همدیگر است و همچنین تجربه زیسته زنان سرپرست خانوار از مطرودیت، می­توان گفت که طرد اجتماعی با ساز و کارهای منفی خود احساس شادمانی این قشر از زنان را کاهش می­دهد.
بنابراین با توجه به مدل نظری تحقیق، فرضیات زیر قابل استنتاج می­باشند که در بین زنان سرپرست خانوار:

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، احساس نابرابری را افزایش می­دهد.

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، طرد اجتماعی را افزایش می­دهد.

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• احساس نابرابری، طرد اجتماعی را افزایش می­دهد.

• احساس نابرابری، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• طرد اجتماعی، احساس بی­انصافی را افزایش می­دهد.

• احساس بی­انصافی، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• طرد اجتماعی، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

۳-۱. مقدمه
چگونگی سنجش میزان احساس شادمانی و یا خوشبختی ذهنی افراد نیز یکی از مباحثی است که طی سال­ها، مورد جدال صاحب­نظران این حوزه قرار گرفته است، ولی اکنون پس از چند دهه پژوهش­های معتبر، می­توان بیان کرد که شادمانی می ­تواند با گزارش خود افراد اندازه ­گیری شود(گالاتزر، ۲۰۰۰: ۵۰۲). دورکیم نیز پیش از این در کتاب تقسیم کار اجتماعی بیان کرده بود: « تنها خود فرد برای داوری درباره خوشبختی­اش شایستگی دارد؛ فرد اگر خودش را خوشبخت احساس کند، بی­گمان خوشبخت است »(دورکیم، ۱۳۶۹: ۲۶۲ ).
در فصل گذشته به طرح دیدگاه­ های نظری، تجربی، چارچوب نظری، مدل تحلیلی و فرضیات تحقیق پرداخته شد. در این فصل به بیان روش تحقیق، جامعۀ آماری، روش نمونه گیری و حجم آن، عملیاتی کردن مدل تحلیلی و سرانجام اعتبار و پایائی پرسشنامۀ ساخته شده، پرداخته می­ شود. برای رسیدن به این منظور مراحل زیر در این پژوهش طی شده است:
۳-۱-۱. روش تحقیق
مطالعه حاضر از نوع کمی(پیمایش) بوده است از آنجا که هر تحقیق کمی هم دارای مقدمات و بررسی­های کیفی البته در معنای خودش شامل مصاحبه با گروه ­های مختلف و از جمله جمعیت مورد بررسی می­باشد بنابراین پژوهش حاضر هم برای انتخاب بهترین تئوری و درک مفهوم شادمانی و عوامل ایجاد کنندۀ آن از منظر خود زنان سرپرست خانوار، مصاحبه­ای نیمه­ساختاریافته با تعدادی از این زنان انجام داده است و معنا و مفهوم متغیرها و مفاهیم را از زبان و ذهنیت خود جمعیت هدف شناسایی کرده است و سپس با روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه جهت جمع­آوری اطلاعات در مرحلۀ کمی استفاده نموده است. زمان جمع­آوری اطلاعات با بهره گرفتن از مصاحبه، از اواخر بهمن تا اواخر اسفند ۹۳ و با بهره گرفتن از پرسشنامه، از اوایل اردیبهشت تا آخر تیر ۹۴ طول کشیده است. پیمایش^[۱۷۶] یکی از روش‌های تحقیق اجتماعی است که در آن اعضای جامعه آماری به پرسش‌هایی در مورد موضوع مورد مطالعه محقق، پاسخ می‌دهند. آن‌ها این کار را یا از طریق پرکردن “پرسشنامه‌ای” که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد و یا شفاهاً از طریق “مصاحبه” انجام می‌دهند(عضدانلو، ۱۳۸۸: ۱۶۵). همچنین روش کیفی هر گونه واکاوی و تعمق در زندگی، تجربیات زیسته یا سپری شده، رفتارها، هیجانات، احساسات مردم و همین طور عملکرد سازمانی، نهضت­های اجتماعی پدیده ­های فرهنگی و تعامل­های میان ملت­ها را در برمی­گیرد (اشتراوس و کربین^[۱۷۷]، ۱۹۹۸: ۱۰-۱۱). بنا بر آنچه که ذکر شد در این پژوهش ابتدا با بهره گرفتن از مصاحبه­ نیمه ساختاریافته، تجربه زیسته جمعیت هدف نسبت به موضوع پژوهش برای محقق به نحو آشکاری باز شده و در بخش کمی از مفاهیم و مقولات استخراج شده از این مصاحبه­ ها، برای تدوین مدل تحلیلی و عملیاتی کردن بعضی از متغیرها استفاده شده است. اما روش پیمایش در این پژوهش بعد از عملیاتی کردن متغیرها و مفاهیم­ها و تعیین شاخص ­ها مربوط و ساختن گویه با بهره گرفتن از تکنیک پرسشنامه اجر گردیده است. سوألات مورد نظر در این پژوهش به صورت سوألات بسته با بهره گرفتن از طیف لیکرت و تعدادی سوأل باز بوده است.
۳-۱-۲. جامعه آماری
جامعه آماری عبارت از مجموعۀ اشیاء یا نمودهایی که یک یا چند صفت مشترک داشته و یکجا در نظر گرفته می­ شود و آن را با نماد N نشان می­ دهند(منصورفر، ۱۳۸۴: ۲). تعیین جامعۀ آماری هر تحقیقی با توجه به ضرورت موضوع و محدودیت­های علمی و امکاناتی که برای انجام تحقیق در دسترس محقق قرار دارد مشخص می­ شود بر این اساس جامعۀ آماری این پژوهش، زنان سرپرست خانوار تهران است. از جمله شرایط انتخاب جامعۀ آماری از این قبیل بوده است: ۱- جمعیت هدف در تهران ساکن بوده یعنی شهرستان­ها و شهرهای کوچک اطراف تهران مدنظر نبوده است ۲- علت سرپرستی این زنان طلاق و فوت، اعتیاد، متواری بودن، از کارافتادگی، بیماری و زندانی بودن همسر بوده است ۳- محدودیت سنی در انتخاب جمعیت هدف مدنظر نبوده است ۴- شاغلین و غیر شاغلین جزء جامعۀ آماری بوده است.
۳-۱-۳. شیوه نمونه گیری و حجم نمونه
نمونه گیری در پژوهش­های کیفی و کمی تفاوت بسیار دارد انتخاب مشارکت­کنندگان در پژوهش کیفی با هدف دستیابی به بیشترین اطلاعات در مورد پدیده مورد بررسی انجام می­ شود. در پژوهش کمی تأکید بسیار زیادی بر انتخاب تصادفی(شانس برابر برای انتخاب همه اعضای جامعه پژوهش) وجود دارد و نمونه گیری به صورت احتمالی انجام می­گیرد اما در پژوهش کیفی نمونه پژوهش یا مشارکت­کنندگان، انتخاب یا دعوت می­شوند و نمونه گیری غیراحتمالی است که عناصر با شانس شناخته شده یا از پیش تعیین شده ای به عنوان آزمودنی انتخاب نمی­شوند (رنجبر،۱۳۹۱: ۲۳۸-۲۴۴). در پژوهش­های کیفی به طور معمول تعداد نمونه کمتری احتیاج است علت آن فرض متفاوت در مورد دانش در پژوهش­های کیفی به نسبت پژوهش کمی می­باشد در پژوهش­های کمی به دلیل اعتبار خارجی نیاز به نمونه گیری تصادفی و تعداد نمونه بیشتری وجود دارد(جلالی،۱۳۹۱: ۳۱۱). همان­طور که ذکر شد جمعیت مورد مطالعه این پژوهش زنان سرپرست خانوار تهران است که از دو روش نمونه گیری گلوله­برفی^[۱۷۸] و نمونه گیری در دسترس^[۱۷۹] برای انتخاب نمونه از میان آن­ها استفاده شده است. این پژوهش در قسمت مصاحبه های صورت گرفته با جمعیت هدف از روش نمونه گیری گلوله­برفی استفاده کرده است. ­یکی از رویکردهای متداول در نمونه گیری متوالی یا متواتر، نمونه گیری گلوله برفی است. این نوع نمونه گیری یک روش غیراحتمالی است که حالت انتخاب تصادفی نیز دارد. این روش زمانی مناسب است که اعضای یک گروه یا جامعه به راحتی قابل مشخص شدن نباشند در این روش پژوهشگر ابتدا افرادی را شناسایی می­ کند و پس از دریافت اطلاعات از آنها می­خواهد که فرد یا افراد دیگری را به وی معرفی کنند(ببی^[۱۸۰]، ۱۳۸۴). استفاده از روش اشباع داده در پژوهش­های کیفی به عنوان استاندارد طلایی پایان­نمونه گیری در نظر گرفته می­ شود این پژوهش در طی مصاحبۀ با ۳۰ نفر از زنان سرپرست خانوار تهران به اشباع نظری رسیده است.
اما در بخش کمی از نمونه گیری در دسترس استفاده شده است این نوع نمونه گیری غیر احتمالی رایج است که باید آن را با احتیاط و فقط برای مقاصد خاص به کار برد. احتمال معرف بودن نمونه در این تکنیک کمتر از هر تکنیک دیگری است. در این شیوه با هر کسی که مایل به پاسخگویی است مصاحبه می­ شود. این نوع نمونه گیری برای آزمون­های مقدماتی پرسشنامه یا تحقیقات اکتشافی برای اطلاع از دیدگاه­ های مختلف و طبقه ­بندی انواع آنها استفاده می­ شود ولی نمی­ توان با آن مدعی معرف بودن چیزی جز خود نمونه بود(دواس، ۱۳۹۲: ۸۵-۸۶). در بخش کمی این پژوهش، برای انتخاب نمونه مورد نظر به یکی از مراکز حمایت کننده از زنان سرپرست خانوار مراجعه شد^[۱۸۱] علت انتخاب این مرکز مراجعه زنان سرپرست خانوار از تمام نقاط تهران به آنجا بود است. از آنجا که لیستی از جمعیت هدف در اختیار پژوهشگر قرار داده نشد بنابراین از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد و برای اینکه انتخاب نمونه به صورت تصادفی باشد به مدت سه ماه در روزهای متفاوت هفته به این مرکز مراجعه و پرسشنامه ­ها در اختیار پاسخگویان قرار داده شد. اما حجم نمونه بخش کمی با مراجعه به کتاب دواس انتخاب شد. در این زمینه دواس می­گوید در جمعیتی که اکثر افراد یا فقط معدودی از افراد به گونه خاصی به پرسش پاسخ می­ دهند حجم نمونه کوچکتر خواهد بود. فی­المثال در جمعیتی که در آن ۵۰ درصد مایل به انتخاب حزب کارگر و ۵۰ درصد بقیه مایل به انتخاب حزب دیگرند مستلزم نمونه بزرگتری است تا در جایی که ۸۰ درصد(یا فقط ۲۰ درصد) مایل به انتخاب حزب کارگرند(دواس، ۱۳۹۲: ۷۹). در نتیجه پژوهش حاضر نیز با توجه به عدم در اختیار داشتن لیستی از جمعیت هدف در مرحله پیش آزمون با ۳۰ پرسشنامه شاخص متغیر اصلی، شادمانی را ساخته و به دو گروه شاد و ناشاد تقسیم نموده است. بر اساس فراوانی گرفته شده از این شاخص میزان ناشاد بودن جامعه آماری ۸۰ درصد بوده است و بر این اساس حجم ۱۸۰ نمونه در این تحقیق انتخاب شد.
۳-۱-۴. واحد تحلیل
در هر تحقیقی واحد تحلیل می ­تواند خرد، میانه و کلان در نظر گرفته شود. با توجه به موضوع پژوهش حاضر و فرضیه ­های آن، به بررسی متغیرهایی پرداخته­ایم که در سطح خرد مطرح می­باشند، بنابراین واحد تحلیل در این تحقیق فرد است.
۳-۱-۵. روش جمع­آوری اطلاعات
یکی از بخش­های اساسی هر کار پژوهشی را مرحله جمع­آوری اطلاعات تشکیل می­دهد و اطلاعات برای افراد مهم­ترین منبع تصمیم ­گیری می­باشد. چناچه کار جمع­آوری اطلاعات به شکل منظم و صحیح صورت پذیرد کار تجزیه، تحلیل و نتیجه ­گیری از داده ­ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. برای جمع­آوری اطلاعات در کارهای پژوهشی روش­های مختلفی را مورد استفاده قرار می­ دهند. مهم­ترین ابزارهای جمع­آوری داده ­ها مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه می­باشد که از طریق این ابزارها اطلاعات تفصیلی(کمی و کیفی) مناسبی در اختیار پژوهشگران قرار می­گیرد(موسوی و مرادی، ۱۳۸۴: ۴). در پژوهش حاضر از دو تکنیک اطلاعات مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا در مرحلۀ اکتشافی از مصاحبۀ نیمه ساختاریافته استفاده شده است. مصاحبه نیمه ساختار یافته مصاحبه­ای است که در آن سؤالات مصاحبه از قبل مشخص می­ شود و از تمام پاسخ ­دهندگان، پرسش­های مشابه پرسیده می­ شود؛ اما آن­ها آزادند که پاسخ خود را به هر طریقی که می­خواهند پاسخ دهند. البته در راهنمای مصاحبه جزئیات مصاحبه، شیوه بیان و ترتیب آن­ها ذکر نمی­ شود. این موارد در طی فرایند مصاحبه تعیین می شوند (دلاور، ۱۳۸۳: ۱۵۷- ۱۵۸؛ ببی، ۱۳۸۴: ۶۰۰). اما جمع­آوری اطلاعات در پژوهش­هایی با روش پیمایش غالباً پرسشنامه می­باشد که پژوهش حاضر نیز از این امر مستثنی نبوده است. در واقع پرسشنامه تکنیک بسیار ساختمندی برای گردآوری داده­هاست که در آن از هر پاسخگویی مجموعه یکسانی از پرسش­ها پرسیده می­ شود. به همین دلیل پرسشنامه شیوه بس کارآمدی برای تشکیل ماتریس متغیر بر حسب مورد برای نمونه­ها بزرگ فراهم می ­آورد(دواس، ۱۳۹۲: ۸۷).

«ان تجعل اوقاتی بین اللیل و النهار بذکرک معموره و بخدمتک موصوله…: قرار ده اوقاتم در شب و روز به یاد خودت معمور و آباد گردانی و همواره در خدمتت مستدام…»^[۷۳۶]؛ «قو علی خدمتک جوارحی: و اعضای مرا برای انجام خدمتت نیرو ده.»^[۷۳۷]

امامان بندگی و خدمت را از خداوند خود خواستاراند، زیرا خداوند انسان را برای عبودیت خلق کرد و همین عبودیت و بندگی انسان را از دیگر موجودات و حیوانات متمایز کرد و او را به تکاپو و سیروسلوک وداشت تا به هدف غایی آفرینش که منظور نظر حضرت حق است، نایل شود، پس هدف سلوک شهود جمال، معرفت، حکمت یا وحدت وجود نیست، زیرا شیطان به شهود حق رسیده بود، ولی چون بندگی نمی‌کرد و عبد نبود از درگاه خداوند رانده شد و از اعلی علیین به نازل‌ترین مرتبه نزول کرد.
پس سالک اگر به مرحله کشف و شهود رسید یا پرده‌ها از جلوی چشمانش کنار رفت و حقیقت اشیاء را دید، این نهایت هدف نیست، زیرا هر لحظه احتمال آن دارد که از این مراحل نزول کند و در پایین‌ترین مرحله از مراحل سلوک قرار گیرد. نتیجه آنکه «فوز سالک، لحظه‌ای است که به عبودیت می‌رسد.»^[۷۳۸] و بنده تا بندگی نکند و به درجه خالص بندگی نایل نشود به مقصود نرسیده، زیرا «ان الانسان لفی خسر: به‌درستی انسان در خسران است.»^[۷۳۹] و این خسران، گناهان، فتنه‌ها، وساوس شیطان و نفس، انسان را به فراموشی از ذکر حق وا می‌دارد و مطرود درگاه حق می‌کند.
۵-۲-۲-۵-۱٫ مفهوم عبودیت
کلمه عبد به‌معنای عبادت‌کردن است، ولی هنگامی که با مفعولش می‌آید، مثل «فاعبدلله واعبد ربک» در این ترکیب معنای آن عبودیت می‌شود.^[۷۴۰]
عبودیت یعنی هر عملی که برای خدا باشد و چیزهای دیگر و جوانب در عمل دخیل نباشد، زیرا هر عملی که خالص نباشد برای خدا نیست، پس عملی عبودیت محسوب می‌شود که اولاً نیت الهی داشته باشد و تنها برای خدا انجام شود، برای مثال برای رسیدن به بهشت یا دوری از عذاب جهنم نباشد، یا جلب توجه و رضایت دیگران در آن نهفته نباشد، پس نیت و هدف از انجام کار، قرب و رضای حق است و تمام اعمالش برای خدابودن، عبودیت است:
«ان صلاتی و نسکی و حیاتی و مماتی لله رب العالمین: نماز و تمام عبادت من و زندگی و مرگ من همه برای خداوندی است که پروردگار جهانیان است.»^[۷۴۱]
عبد تمام اختیارش را به دست حق می‌دهد و هیچ انگیزه‌ای جز امر و تکلیف حق او را به کاری بر نمی‌انگیزاند و این نیت الهی و پس از آن عمل باید در چارچوب سنت الهی باشد و مطابق با احکام و آداب سنت باشد.
«افزون بر کنترل محرک‌ها، باید حرکت‌ها را نیز کنترل کرد. اعمالی که حق از سالک می‌خواهد، می‌باید گذشته از امر و اخلاص، مطابق امر او هم باشد و به همان اندازه باشد که او را به آن خوانده‌اند نه بیشتر و نه کمتر.»^[۷۴۲]
برای انجام این حرکت‌ها، نیات و تکالیف باید معیاری داشت و بر اساس اهمیت به آنها عمل کرد. اهمیت یعنی:
«یعنی اینکه زمانی که به دو کار برخورد می‌کنیم، نگاه می‌کنیم کدام را خدا بهتر می‌پسندد و کدام یک اهمیت بیشتری دارد، در این میان: ۱. ظرفیت؛ ۲. حاجت؛ ۳. فایده؛ ۴. جبران نداشتن: الف. از جهت بدل؛ ب. از جهت زمان می‌توانند اهمیت‌ها را نشان دهند.»^[۷۴۳]
همچنین باید برای انتخاب عمل به این موضوع توجه کرد: دو عمل هم‌طراز از لحاظ اهمیت، کدام یک سخت‌تر و درجه مخالفتش با نفس بیشتر است، زیرا هر عملی که درجه مخالفتش با نفس بیشتر باشد سخت‌تر و با اهمیت است، پس عمل نباید مطابق با میل سالک باشد. «افضل الاعمال احمزها».^[۷۴۴] زیرا هرچه عمل صعوبت بیشتری داشته باشد و از مخالفت بیشتری با نفس سالک برخوردار باشد به سالک قدرت بیشتری می‌بخشد و به درجات بالاتری از مقام نایل می‌شود.
اگر عمل خالص و برای خداوند باشد، خداوند نیز سالک را یاری می‌کند و او را در مسیر رها نخواهد کرد و سالک با موفقیت کار را به سرانجام خواهد رسانید. «من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین: هر کس تقوا پیشه کند و شکیبایی و استقامت کند (سرانجام پیروز می شود) زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.»^[۷۴۵]
پس کسی که تقوا پیشه کند و برای خداوند قدم بردارد و حکومت الله را بپذیرد، خداوند کفایتش می‌کند و حق برای او کافی خواهد بود. «الیس الله بکاف عبده: آیا خداوند برای (دفاع و نجات از) بنده‌اش کافی نیست؟!»^[۷۴۶]
پس تنها از او هدایت و یاری می‌جوید و در پرتو لطف و رحمت و مهربانی‌اش به بالندگی می‌رسد.
۵-۳٫ مراحل عبودیت و سلوک
انسان وقتی قدم در راه خدا گذارد و محرک و انگیزه‌اش تنها خدا و هدفش نیز رضای حق باشد، خداوند نیز با جذبه محبت خود او را هدایت می‌کند، پس از این او نیست که حرکت می‌کند، بلکه آنچه او را می‌کشد، جذبه محبت اوست، سرانجام به جایی می‌رسد که خداوند با او ارتباط برقرار می‌کند و به مناجات او گوش فرا می‌دهد. او هرچه در این مسیر بیشتر گام بر می‌دارد، خلوصش بیشتر می‌شود و به مراحل بالاتری از عبودیت دست می‌یابد و دیگر عبد خالص رب می‌شود و خدا را بر همه چیز ترجیح می دهد؛ اما باز هم نفس، شیطان و دنیا و خلق او را رها نمی‌کنند و در طول مسیر او را وسوسه کرده و از راه مستقیم باز می‌دارند، پس باید سالک با شکر، صبر و استعانت از هدایت حق، این مسیر پر فراز و نشیب را بگذراند و از گردنه‌های صعب‌العبور آن با یاری و هدایت پروردگار به سلامت عبور کند؛ پس سلوک الی‌الله مراحلی دارد که از دو زاویه می‌توان آنها را طبقه‌بندی کرد. به نظر استاد علی صفایی حائری مراحل سلوک عبارت است از:
الف. نگاه اول: ۱. خلوت و توجه؛ ۲. فکر و شناخت معبودها؛ ۳. عقل و سنجش؛ ۴. انتخاب و عشق و ایمان؛ ۵. جهاد و مبارزه؛ ۶. بلا و ضربه‌ها؛ ۷. عجز و اضطرار؛ ۸. اعتصام و استعانت.
ب. نگاه دوم: ۱. اسلام؛ ۲. ایمان؛ ۳. تقوی؛ ۴. احسان؛ ۵. واجبات؛ ۶. سبقت؛ ۷. قرب؛ ۸. لقا؛ ۹. رضا؛ ۱۰. رضوان تقسیم‌بندی کرد.
۵-۳-۱٫ خلوت و توجه
اولین مرحله از مراحل سلوک خلوت و توجه است. انسان وقتی در خلوت تنهایی خویش می‌نشیند و به فکر فرو می‌رود و در می‌یابد چه استعدادها و توانایی‌هایی را از دست داده، چه عمری هدر رفته و چه نیروهایی که تلف شده و از آنها هیچ بهره‌ای نبرده است؛ وقتی به خود می‌آید که دچار چه خسران و تباهی شده است، پس به فکر چاره می‌افتد تا آینده‌ای که در پیش رو دارد، تباه نکند و از تمام نیروها و ظرفیت‌هایش بهره‌برداری کند و آنها را در راه رضای حق صرف کند تا به مقصد نهایی که عبودیت محض است نایل شود، زیرا عمر انسان محدود است و آن‌قدر زمان ندارد که بتواند تمام از دست رفته‌ها و لحظه‌های نابود شده‌اش را جبران کند، پس باید زمانش را مدیریت کند و در مسیر درست گام بردارد و تمام معبودها و محبوب‌ها را کنار بگذارد.
۲-۳-۲٫ شناخت معبودها
انسان فطرتاً عاشق آفریده شده است و به واسطه عشق هست که به جریان و تکاپو می‌افتد و در برخورد با محرک‌های مختلف در هر برهه از زندگی‌اش می‌تواند عاشق چیزی یا کسی شود، پس انسان باید متوجه باشد چه کسی یا چه چیزی را به عنوان معشوق بر می‌گزیند و با مقایسه معشوق‌هایش در دوران‌های مختلف، یا حتی در یک زمان عشق‌هایش را رهبری کند و به انتخاب بهترین‌ها نایل شود، پس در مرحله اول شناختن معبود بسیار مهم و با ارزش است؛ بدین معنا که چه چیزی ما را به حرکت و شور وا می‌دارد و برده و اسیر چه چیزی هستیم؟ ثروت،‌ قدرت، پاداش، تعریف و تمجید، نفس، هوی و هوس، دنیا و … است که ما را مغلوب خود کرده‌اند.
بنابراین باید بدانیم که مطیع هوای نفس هستیم؟ (قرآن کریم می‌فرماید: «ارایت من اتخذ الهه هواه: آیا دیدی کسی که هوای نفسش را معبود خود برگزیده است؟»^[۷۴۷])
یا زیبایی‌های دنیا ما را مقهور خود کرده است: «زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه: محبت امور مادی از قبیل زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسب‌های ممتاز و چهارپایان و زراعت در نظر مردم جلوه داده شده است.»^[۷۴۸]
گاهی قدرت‌ها، طاغوت‌ها و مردمانی هستند که انسان را به خویش می‌خوانند: «عبد والطاغوت»^[۷۴۹] و «ان کان آباؤکم وابناؤکم»^[۷۵۰] شیطان نیز از عوامل دیگری است که آدمی را وسوسه کرده و نفس را تحریک می‌کند و دنیا را زیبا جلوه می‌دهد و او را بنده خویش قرار می‌دهد. «الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبد الشیطان.»^[۷۵۱]
در نتیجه معبودها را می‌توان: نفس، خلق، دنیا و شیطان نام برد؛ اما انسان سالک برای رسیدن به مقصود باید بر تمام آنها پشت کند و از بند آنها رها شود، زیرا از یک سو عمری در بند این معبودها بوده «و از سویی خدا را دید که با تمامی استغنای خویش با دست مهربان و آغوش همیشه گشاده‌اش در انتظار این گریزپای عصیانگر مانده است و او را عاشقانه به خویش می‌خواند، به سنجش می‌ایستد: ۱. سنجش میان قدر و اندازه‌های خویش و این معبودهای ریز و درشت و حضرت دوست؛ ۲. سنجش میان معبودهای گوناگون: نفس، خلق، دنیا، شیطان و خدا.»^[۷۵۲]
امام علی در فرازی از دعای کمیل معبودها را این‌گونه معرفی می‌فرماید: «و قعدت بی اغلالی، و حبسنی عن نفعی بعد املی، و خدعتنی الدنیا بغرورها، و نفسی بجنایتها، و مطالی: و زنجیرهای علایق مرا خانه‌نشین کرده و آرزوهای دور و دراز مرا از رسیدن به منافعم بازداشته، دنیا با ظاهر فریبنده‌اش مرا فریب داده است و نفس اماره‌ام مرا به خیانت کشانده و به مسامحه گذراندم.»^[۷۵۳]
۵-۳-۳٫ ایمان و انتخاب
سالک پس از اینکه در خلوت، سکوت، مراقبه، تفکر و تعقل معیار انتخاب را به دست ‌آورد و چهار تکبیر بر دنیا، نفس، شیطان و خلق ‌زد، به یگانگی حق شهادت می‌دهد، عاشق حق می‌شود، به راه می‌افتد و در این راه خداوند برایش کافی است. او دریافته که خداوند خیر است و منبع تمامی خیرهاست، پس خود را تسلیم حق می‌کند و بی‌چون و چرا مطیع اوامر حق می‌شود و به جهاد و مبارزه با شهوات و نفسانیات و طاغوت‌ها می‌پردازد. عشق سرتاسر وجودش را فرا می‌گیرد و اعضا و جوارحش یکی‌یکی به خدا ایمان آورده و عاشق می‌شوند. البته سرعت یا توقف این بالندگی و تعالی به خود انسان بستگی دارد.
«سرعت و شتاب یا کندی و حتی خشکیدن این گیاه عشق به تو بستگی دارد که چگونه سیرابش کنی و بارورش سازی، هرچه بیشتر شکر کنی و بیشتر گام برداری زودتر می‌رسی، بیشتر بار می‌گیری. ایمان عمل را می‌زاید و عمل ایمان را بارور می‌سازد. آنها که پرش‌های آهویی دارند و همراه مقایسه‌ها و ذکرها مدام با خودشان کار می‌کنند و به خودشان نهیب می‌زنند، زودتر می‌رسند. بارها گفته شده که بذر فکر و گیاه عشق، اگر همراه ذکر و یادآوری تو نباشد، هیچ‌گاه از زیر خاک سر بر نمی‌آورد.»^[۷۵۴]
پس هرچه سالک شکرگزاریش بیشتر باشد نعمتش بیشتر شده و هدایتش افزون می‌شود و در این راه جلوتر می‌افتد. «لئن شکرتم لازیدنکم.»^[۷۵۵]
در اینجا صحبت از شکر و شکرگزاری شد، پس لازم است درباره شکر وشکرگزاری نیز توضیحی داده شود.
۵-۳-۳-۱٫ شکر و شکرگزاری
شکر یعنی آنچه سالک فهمید و یاد گرفت، به کار بندد و در راه حق مصرف کند. شکر به این معنا نیست که فرد بگوید: «الحمدلله»، نه، بلکه آن جرقه‌هایی که برایتان زده شده، آن جلوه‌هایی که برایتان پدیدار شده، آن هدایت‌هایی که برایتان آمده، اگر آنها را با دل بپذیرید که «والذین اهتدوا» او هم بیشتر می‌دهد: «زادهم هدی»، پس اگر آدمی آنچه را در زندگی فهمید وآموخت به کار بست، خداوند نیز آنچه را او نمی‌توانست بیاموزد و بفمد، به او یاد می‌دهد و به میزانی از آگاهی می‌رسد که در تمام سلوکش به آنها نمی‌رسید؛ بنابراین معنای شکرگزاری این است که سالک هر روز به خدا نزدیک‌تر شود، اعمالش خالص برای او شود، از فرمان الهی و تذکرهای حق رویگردان نباشد، به واسطه نماز و روزه و عبادتی که می‌کند، مغرور نشود و از خود و منیت بگذرد، در راه خدا از خویش بگذرد و با هر سختی و ضربه‌ و تذکرهایی که می‌بیند، از دیگران فارغ شود و در برابر نعمت‌ها و شناختی که به حق پیدا می‌کند دست خداوند را ببیند و در برابر هر عطا یا بلا رضای حق را بخواهد و مصیبت‌ها را هم عنایت حق ببیند. علی صفایی حائری می‌گوید: «آنجاکه تو نعمت‌ها را گسترش می‌دادی، حتی مصیبت‌ها جزء نعمت‌ها می‌شد، پس شکر تو زیادتر می‌شود و با این نگاه و توجه به وسعت نعمت تو در مصیبت‌ها، نه تنها صابر که شاکر بودی.»^[۷۵۶]
«و ان الذین اهتدوا زادهم هدی و ءاتهم تقویهم: کسانی که هدایت یافته‌اند خداوند بر هدایتشان می‌افزاید و روح تقوا به آن می‌بخشد.»^[۷۵۷]سالک پس از سنجش میان معبودها و انتخاب معبود حقیقی و روی‌آوردن به درگاه باری‌تعالی به ذلت و فقر خود پی می‌برد و دست طلب به نزد خدا می‌آورد و صدا می‌زند: «و اتیتک طامعا فی احسانک راغبا فی امتنانک مستسقیا وابل طولک مستمطرا غمام فضلک طالبا مرضاتک قاصدا جنابک واردا شریعه رفدک ملتمسا سنّی الخیرات من عندک: و به درگاه تو آمدم به طمع درباره احسان تو و رأفت در بخشش تو و طلب باران رحمتت و از ابر بخشش ابر و فضلت، خواستار رضایت و عازم آستانت هستم، وارد بر آبگیری پذیراییت در جویبار عطایت و خواهشمند خیرات درخشانت از نزد خودت.»^[۷۵۸]
زیرا سالک به‌خوبی واقف است بدون احسان، فضل و رحمت باری‌تعالی راه به جایی نخواهد برد و بدون عنایت حق در راه و بی‌راه خواهد ماند. مؤمن سالک در این مرحله که ایمان در او شکل گرفت، به آرامش و امنی دست می‌یابد که نه حزن و اندوهی، نه نگرانی و ترس، نه حیرت و حتی ذلت نیز در او راهی ندارد و با قدرت ایمان به عزت می‌رسد و در برابر تمامی حوادث سربلند بیرون می‌آید و آماده پذیرش همه چیز می‌شود. او نه تنها مسئول خود، بلکه مسئول دیگر انسان‌ها و همه موجودات و اموری می‌شود که او را احاطه کرده‌اند و با آنها تعامل دارد.
«این مسئولیت در برابر آدم‌ها هم هست. او در برابر ناس- مردم- مسئول هدایت است و در برابر کسانی که این هدایت را پذیرفتند و ایمان آوردند؛ مسئول نصر و یاری است و اگر هجرت کردند و راه افتادند، مسئول ولایت آنهاست و عهده‌دار در برابر آنهاست.»^[۷۵۹] پس هرچه وجود سالک گسترده‌تر شود، مسئولیت بیشتری بر عهده او خواهد بود.
۵-۳-۴٫ جهاد و مبارزه
سالک با تولد «من» جدید عهده‌دار وظایف جدیدی می‌شود، زیرا من قدیم اسیر نفس و جلوه‌های دنیا، وسوسه‌های شیطان و معبودهایش است و اما من جدید باید رشد کند و از خاک به افلاک برسد، پس بین من قدیم و جدید و بین ماندن و رفتن، کشمکش و درگیری به وجود می‌آید. از یک طرف شیطان وسوسه می‌کند و دنیا را با تمام زیبایی‌هایش جلوه‌گر می‌سازد و از طرف دیگر عشق به بی‌نهایت، دنیا را در نظرش خوار و ذلیل می‌کند. استاد علی صفایی می‌گوید: «همان غریزه‌ها، همان حب‌الخیر در تو شکل جدیدی بگیرد و از همان بدی‌ها، تو خوبی‌ها را به دست بیاوری که با ترکیب می‌توان به تبدیل رسید. یبدل الله سیئاتهم حسنات: خداوند بدی‌ها را به خوبی‌ها تبدیل می‌کند.»^{[۷۶۰] [۷۶۱]}
و هرچه سالک پیش‌تر می‌رود این جهاد و مبارزه سخت‌تر می‌شود، پس باید سبکبارتر گام بردارد تا جایی که حتی خواب، خوراک و خون رگ‌هایش را بریزد، تا راحت‌تر گام بردارد و توشه‌ای که تا دیروز او را در راه کمک می‌کرد، امروز دست و پاگیر است و مانع پیشرفت، دیگر عقل، فکر و حتی عشق هم مانع هستند و جلوی حرکت را می‌گیرند، پس باید آنها را رها کند.
۵-۳-۵٫ بلاها و ضربه‌ها
«در کشاکش همین مبارزه و جهاد است که سالک می‌کوشد بر نقاط ضعف خود چیره شود و زنجیرهای وابستگی و علایق و تعلقات را از دست و پای خویش باز کند. سالک می‌کوشد و می‌کوشد و نمی‌تواند و نمی‌تواند. در هنگامه همین کوشیدن و نتوانستن است که بلا و ضربه‌های خدا، فتنه‌ها و امتحانات درست چون باران رحمتی بر او می‌بارد.»^[۷۶۲]
خداوند با این بلاها و ضربه‌ها هم ضعف را به انسان نشان می‌دهد و هم او را از وابستگی‌ها آزاد می‌کند. این بلاها می‌تواند ترس، گرسنگی و از دست‌دادن مال و عزیزان است. این بلایا آن‌قدر ادامه می‌یابد تا سالک به عجز برسد؛ بنابراین بلا و فتنه دو خاصیت دارد: هم ضعف‌های او را نمایان می‌سازد و هم او را از وابستگی‌ها و دلبستگی‌ها آزاد می‌کند. «امتحان و بلا و فتنه همان‌طور که از اسمشان پیداست، محنت‌پذیرفتن وگرتاری دیدن و در کوره نشستن است.»^[۷۶۳]
سالک در این کوره پخته می‌شود و از خامی به در می‌آید و کسانی که تنها ادعای ایمان دارند، باید زیر فشار ضربه‌ها و بلاها بروند تا ظرفیت خود را بشناشند. خداوند در قرآن از بندگان خود می‌پرسد: «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا امنّا وهم لایفتنون.»^[۷۶۴]
بنابراین تا آدمی در کوره بلا و امتحان قرار نگیرد خالص نمی‌شود. خداوند هرکسی را به‌نوعی آزمایش می‌کند، یکی را با نعمت و دیگری را با گرفتن نعمت. «این بلا یک چهره ندارد که، تمامی داده‌های او بلا هستند؛ ندادن‌های او بلاست و گرفتن و بخشیدن، محرومیت و دارایی، همه‌اش ابتلاست.»^[۷۶۵] این بلاها نشان‌دهنده عمق، ظرفیت، ایمان، صدق، کذب و نفاق آدمی است تا سالک بداند چه هست و به کجا خواهد رفت. خداوند درباره ابتلا و آزمایش می‌فرماید: «و لنبلونکم بشئ من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات: به‌یقین همه شما را با اموری همچون ترس و گرسنگی و کاهش در مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها آزمایش می‌کنیم.»^[۷۶۶]
و این‌گونه خداوند سالک را محک می‌زند و خالص می‌کند و به هرچه غیر از خدا دلبستگی دارد، از او می‌ستاند تا بت‌هایش شکسته شود و ایمان، ظرفیت، صدق و کذب او را به او نمایان کند.
۵-۳-۶٫ عجز و اضطرار
در اینجاست که سالک با همه تلاش‌ها و بلاها و ضربه‌هایی که خداوند به او وارد کرده، او را خالص می‌کند، در می‌یابد که نمی‌تواند این راه بی‌نهایت را به آخر برساند. در این مرحله سالک به عجز و اضطرار خود واقف می‌شود و می‌شکند تا آنجاکه علی مرد راه می‌گوید: «آه من قله الزاد و طول الطریق: وای از توشه کم و راه دور.»^[۷۶۷]

. گردیزی، صص ۱۸۶- ۱۸۷٫ ↑
. طبری، جلد ۵، ص ۵۰۸٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳٫ ↑
. گروهی از پیروان محمدبنحنفیه که پیروان ابوکرب الضریر و السید الحمیری بودند و کربیه نام داشتند، با عدم پذیرش مرگ محمدبنحنفیه، معتقد بودند که وی زنده است، در کوههای رضوی مخفی شده و پنهانی به حیات خود ادامه میدهد. علاوه بر این، شیر و پلنگی در دو طرف راست و چپ از او در مقابل خطرات احتمالی محافظت مینمایند و خداوند هر روز ملائکهای را مأمور مینماید که با وی سخن بگویند و میوه های بهشتی برای او آماده نمایند. از نظر آنان، وی مهدی است و روزی ظهور خواهد کرد (ر.ک. نشوان حمیری، ابوسعید، حورالعین، تحقیق کمال مصطفی، مکتبه الخانجی بمصر و مکتبه المثنی ببغداد، ۱۹۴۸م، ص ۱۵۹). ↑

. مقدسی، جلد ۶، ص ۸۶؛ ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۱۰۶؛ ابنتغری، جلد ۲، ص۱۲٫ ↑
. یکی از شهرهای خراسان که دارای چندین روستا بوده است. گویا اصل آن بادخیز بوده که به دلیل وزش باد زیاد، به این نام موسوم گشته است (ر.ک. اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، مرآهالبلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۶، جلد ۱، صص ۲۴۸-۲۴۹). ↑
. مقدسی، جلد ۸، ص ۸۶؛ ابناثیر، جلد ۵، ص ۵۹۱؛ ابنکثیر، جلد۱۰، ص ۱۰۶؛ ابنخلدون، جلد ۳، ص ۴۲۱٫ ↑
. استادسیس (مقدسی، همانجا؛ ابناثیر، همانجا؛ ابنکثیر، همانجا)، استاذسیس (طبری، جلد ۸، ص ۲۱؛ گردیزی، ص ۱۲۳)، استاسیس (مجمل التواریخ و القصص، ص ۳۳۲)، اسبادیس (ابنتغری، جلد ۲، ص ۱۲)، اشناسیس (خلیفهبنخیاط، تاریخ خلیفه، تصحیح سهیل زکار، بیجا، دارالفکر، ۱۴۲۱ق، ص ۳۴۴) و اشناسبس (جهشیاری، ص۲۲۴). ↑
. گردیزی، ص ۱۸۸؛ ابناثیر، جلد ۵، ص ۵۹۳؛ ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۱۰۶؛ ابنخلدون، جلد ۳، ص ۴۲۱٫ ↑
. گردیزی، ص ۱۸۸؛ حبیبی، جلد ۱، ص ۳۱۸٫ ↑
. ابنخلدون، جلد ۳، ص ۴۲۱٫ ↑
. ابناثیر، جلد ۵، ص ۵۹۳٫ ↑
. طبری، جلد ۸، ص ۳۱؛ ابناثیر، جلد ۵، ص ۵۹۲؛ ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۱۰۶٫ ↑
. مقدسی، جلد ۸، ص ۸۶٫ ↑
. ابناثیر، جلد ۵، ص ۵۹۳٫ ↑
. ابنحزم، جلد ۲، ص ۱۱۵؛ زرینکوب، عبدالحسین، دنباله روزگاران ایران، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۷۵، جلد ۲، ص ۳۵؛ همو، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۴۵۶٫ ↑
. ابنحزم، همانجا. ↑
. زرینکوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۴۵۶٫ ↑
. فرمانده سپاهی که مروان به جنگ ابومسلم فرستاده بود، پس از شکست به اسارت سیاهجامگان درآمد. وی در مدت اسارتش شاهد بود که سیاهجامگان اذان گفته و نماز میخوانند. علاوه بر این، به ذکر خدا مشغول میشوند و به تلاوت قرآن میپردازند (ر.ک. ابنخلدون، جلد ۳، صص ۲۵۲-۲۵۳). ↑
. آیه ۳۹ سوره حج: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیر» «به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است؛ چرا که مورد ظلم قرار گرفته‌اند و البته خدا بر پیروزى آنان سخت تواناست» (ر.ک. طبری، جلد ۷، ص ۳۵۶؛ ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۳۰). ↑
. مقدسی، بدء و التاریخ، جلد ۶، ص ۹۲، ۹۴، ۹۵٫ ↑
. ابنعبد ربّه، عقدالفرید، تحقیق عبدالمجید الترمینی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق./۱۹۸۳م، جلد ۴، ص ۳۰۱٫ ↑
. این مسجد که به دستور ابومسلم در نیشابور ساخته شد، حدود شش هزار نفر ظرفیت داشت (ر.ک. تاریخ نیشابور، به سعی بهمن کریمی، تهران، کتابخانه ابنسینا، بیتا، ص ۱۴۱). ↑
. ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۳۱٫ ↑
. ابنندیم، ص ۴۸۳٫ ↑
. آذرنوش، ص ۵۲٫ ↑
. همو، جلد ۱۰، صص ۶۸-۶۹٫ شایان ذکر است که آذرنوش این روایت را با وجود تمام شهرتش غیر قابل باور میداند (آذرنوش، ص ۴۹). ↑
. ابومسلم معتقد بود خداوند هنگامی که انسان را آفرید، میدانست چه کسی از او اطاعت میکند و چه کسی به او کفر میورزد، در نتیجه، برای عذاب گناهکاران آنان را به اندازه گناهانی که مرتکب شدهاند، با نسخ و مسخ در قالبهای مختلف مجازات خواهد کرد (ر.ک. بغدادی، ص ۲۷۶). منظور از نسخ، حلول روح پس از مرگ در قالب یک انسان است و منظور از مسخ، حلول روح پس از مرگ در قالب حیوانات است؛ اعم از حیوانات وحشی، اهلی، چهارپایان و پرندگان (ابوالمعالی، ص ۴۶). ↑
. ابنکثیر، جلد ۱۰، ص ۷۱٫ ↑
. Van Vloten, Recherches Sur la Domination Arab, P 68.
به نقل از براون، ص ۳۵۹٫ ↑
. کلیما، ص ۴۹، ۸۰٫ ↑
.Yūsofī, G. H,”Abū Moslem Korāsānī” The Encyclopaedia of Islam, B. Lewis and Ch Pellat, Leiden…, ۱۹۸۶, V 1, p 343. ↑
. حبیبی، جلد ۱، ص ۲۷۹٫ ↑
. کلیما، تاریخچه مکتب مزدک، ص ۵۹؛ بارتولد، ص ۴۲۸؛ پطروشفسکی، اسلام در ایران، ص ۶۹٫ ↑
. فرقه راوندیه به وی منسوب است. در مورد شخصیت وی در فصل راوندیه صحبت خواهد شد. ↑
. میرخواند، جلد ۳، ص ۴۰۶٫ ↑
. ابنقتیبه، عبداللهبنمسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، مطبعه دارالکتب، بیجا، ۱۹۶۰م، ص ۳۰۷٫ ↑
. اشعری، جلد ۱، ص ۶۷؛ اسفراینی، ص ۱۱۴٫ ↑
. به عنوان نمونهای دیگر در تأیید مطالب فوق میتوان به این مورد اشاره کرد: ابومسلم در اقدامی قیام عبداللهبنعلی را سرکوب نمود. عبدالله در ۱۳۷ ه.ق. از بیعت با منصور خودداری کرد و خود ادعای خلافت نمود و ابومسلم به پیشنهاد خلیفه منصور راهی دفع شورش او شد. اگر کمی به عقب بازگردیم و رفتار ابومسلم نسبت به منصور را مورد بررسی قرار دهیم، میبینیم که ارادت ابومسلم به خلیفه منصور تا حدی نبوده است که وی جان خود را به خطر اندازد و پیشنهاد خلیفه را برای جنگ با عبدالله بپذیرد. برعکس، رفتار ابومسلم نشان دهنده سرپیچی از دستورات خلیفه و رفتاری متکبرانه و قدرتمندانه در قبال وی بوده است. چیزی که خاطر ابومسلم را مشوش کرده بود و باعث شد از دستور خلیفه اطاعت کند، این بود که عبدالله نیز همانند سفّاح و منصور از خاندان عباسی بود و همین مسئله ممکن بود موجب گرایش مردم به او شود. علّت جنگ ابومسلم با عبدالله را نیز باید در بیمناک شدن وی از قدرت عبدالله دانست. ابومسلم که با توجه به میزان هواداران و سپاهیانی که داشت و با توجه به قدرت روزافزون خود، خود را تنها قدرت بزرگ میدانست و اعتباری برای خلیفه قائل نبود، چطور میتوانست در برابر ادعای خلافت کس دیگری ساکت بماند. اگر قرار بود کس دیگری غیر از خلیفه منصور ادعای خلافت کند، او ابومسلم بود نه عبدالله. ابومسلم خشمگین از ادعای خلافت عبدالله که قدرت سیاسی او را در خطر قرار میداد، راهی جنگ با وی شد. ↑
. یوسفی، ص ۱۵۹، ۱۶۱٫ ↑
. ابناثیر، جلد ۵، ص ۱۷۹٫ ↑
. خوافی، روضه خلد، ص ۱۰۳٫ ↑
. واژه دیو در اوستا به صورت دَئو (Daeva) و در پهلوی به صورت دِو (dev) آمده است. در اسطوره آفرینش دین زردشتی آمده که پس از آنکه اهورهمزدا دست به آفرینش جهان مینوی و مادی زد، اهریمن نیز دست به آفرینش زد و در برابر ایزدان، دیوان را پدید آورد. از جمله این دیوان میتوان به دیو دروغ، دیو خشم، دیو آز و دیو مرگ اشاره کرد (ر.ک. عفیفی، صص ۵۲۲-۵۲۳). ↑
. Aéšma/ Xēšm: دیوخشم نام دیو بدکار و شروری است که در اوستا و نوشته های پهلوی از آن بسیار سخن رفته است. صفتی که برای این دیو آمده خردِروش؛ به معنی خونین سلاح است (ر.ک. همو، ص ۵۰۱). ↑
. دریایی، تاریخ و فرهنگ ساسانی، صص ۱۳۲-۱۳۶٫ ↑
. زردشت بهرام پژدو، زراتشت نامه، مصحح فردریک رونبرگ، حواشی و فهارس: محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۳۸، ص ۸۸٫ ↑
. کسی که به سختی میبخشد (ر.ک. زردشت بهرام پژدو، ص ۴۴). ↑
. دریایی، ص ۱۳۷٫ ↑
. کلیما، ص ۸۰؛ اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، جلد ۱، صص ۶۸-۶۹٫ ↑
. یوسفی، ص ۱۵۷٫ ↑
. این گروه مرگ ابومسلم را نپذیرفتند و به امامت و زنده بودن وی معتقد شدند. علاوه بر این، مقام او را از مقام جبرئیل، میکائیل و سایر ملائکه برتر دانسته، واجبات دینی را ترک کرده و محرمات را حلال دانستند. از نظر آنان ایمان عبارت بود از معرفت و شناخت امام (ر.ک. اشعری، سعدبنعبدالله، المقالات و الفرق، مصحح محمدجواد مشکور، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱، ص ۶۴؛ نوبختی، ص ۴۲؛ بغدادی، ص ۲۵۷؛ ابنندیم، ص ۴۸۳). ↑

بر اساس پیش بینی های رسمی سازمان جهانی گردشگری، درآمد حاصل از گردشگری در سطح جهان تا سال ۲۰۲۰ به ارزش تقریبی دو تریلیون دلار در هر سال خواهد رسید(یاوری و همکاران،۱۳۸۹).
اثرغیرمستقیم:
گردشگری به صورت غیر مستقیم نیز بر رشد اقتصادی تأثیر می گذارد و نشان دهنده اثر پویایی بر کل اقتصاد به شکل اثرات سرریز و یا دیگر آثار خارجی است. به این صورت که اگر گردشگری به دلیل تعامل زیاد با دیگر فعالیت های اقتصادی، دچار رونق شود، آن دسته از فعالیت هایی که به آن کالا یا خدمت می دهند و یا محصول آن را مصرف می کنند، همراه با آن حرکت خواهند کرد. یعنی گردشگری می تواند به عنوان موتوری برای رشد اقتصادی عمل کند و سایر فعالیتها را نیز به دنبال خود رو به جلو هدایت کند(همان منبع).

از سوی دیگر، رشد اقتصادی نیز بر توسعه گردشگری مؤثر است. رشد اقتصادی، با توسعه تسهیلات و زیربناهای گردشگری از جمله توسعه حمل و نقل و راه ها، گسترش پول الکترونیک، توسعه فناوری اطلاعات وارتباطات^[۳۴]، توسعه مکانهای اقامتی، رستوران ها و هتل ها، توسعه بهداشت عمومی و همچنین توسعه تسهیلات تفریحی و امور رفاهی، موجب توسعه صنعت گردشگری می شود(یاوری و همکاران،۱۳۸۹).
۲-۶- پیشینه تحقیق
۲-۶-۱-پژوهش های داخلی
- شفیعی و شفیعی^[۳۵](۲۰۱۴) در مقاله ای با عنوان “مطالعه عوامل موثر بر اعتماد گردشگران داخلی در ارائه خدمات الکترونیکی در گردشگری الکترونیک- مطالعه موردی ایران” به بررسی اثر عواملی مانند اعتماد، وفاداری و رضایت گردشگران الکترونیکی در ارائه خدمات الکترونیک در ایران پرداختند. برای این منظور، یک مدل مورد استفاده قرار گرفت که به بررسی رابطه بین متغیرهایی مانند امنیت درک شده، حفظ حریم خصوصی، روش های پرداخت ساده، قابلیت انتخاب و هزینه معامله با متغیرهای میانی )اعتماد و رضایت (و وفاداری به عنوان متغیر وابسته پرداخت. نوع مطالعه در رابطه با جمع آوری داده ها آن توصیفی است و با جمع آوری داده ها به بررسی عوامل موثر بر اعتماد گردشگران داخلی از خدمات الکترونیکی در گردشگری الکترونیکی در ایران می پردازد. جامعه آماری در این پژوهش، تمام گردشگران ایرانی است که حداقل یک بار از خدمات الکترونیکی در صنعت گردشگری الکترونیکی استفاده کرده اند. ۲۰۰ پرسشنامه، توزیع شد که از این میان ۱۹۳ پرسشنامه عودت داده شد. و به دلیل تکمیل نبودن، ۱۸۰ پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که امنیت درک شده دارای بالاترین اثر و هزینه معامله کمترین اثر بر اعتماد کاربران آنلاین در استفاده از خدمات گردشگری الکترونیکی دارد. نتایج نشان داد که رضایت یک اثر مثبت بر اعتماد مشتری و وفاداری دارد و نقش کلیدی درخدمات انلاین محصولات و خدمات گردشگری ایفا می کند.
- خالوزاده و رضایی^[۳۶](۲۰۱۴) در مقاله ای تحت عنوان ” عوامل موثر و مطالعه اثرات آن بر پذیرش مشتریان گردشگری الکترونیک ایران” به شناسایی عوامل اساسی موثر بر پذیرش مشتریان وب سایت های گردشگری در گردشگری الکترونیک ایران پرداختند. پس زمینه های نظری این مطالعه بر اساس مدل پذیرش فناوری است. آنها به بررسی اثر فناوری مناسب، سرگرمی، اعتماد و خودکارآمدی، به عنوان عامل موثر، در پذیرش کاربر از وب سایت های گردشگری پرداختند. تحقیق حاظر دارای ۱۳ فرضیه می باشد که بررسی فرضیه ها در زمینه وب سایت های گردشگری الکترونیک انجام شد. برای بررسی فاکتورهای اثربخش بیان شده برقصد استفاده از وب سایت گردشگری از پرسشنامه استفاده شد. جمعیت این مطالعه مسافران بالقوه در ایران بودند ۳۰۰ پرسشنامه توزیع شد و ۲۵۵ پرسشنامه معتبر و کامل عودت داده شد. برای تجزیه و تحلیل داده از روش مدل معادلات ساختاری و نرم افزار آموس استفاده شد. نتایج نشان داد که قصد مشتریان به استفاده از وب سایت های گردشگری به نگرش و اعتماد بستگی دارد، بین این دو نگرش دارای اثر عمیق تر است. آنها بررسی کردند که فاکتورهای اعتماد، خودکارآمدی، فناوری مناسب و سرگرمی فاکتورهای موثر بر پذیرش گردشگری الکترونیک می باشند. نتیجه این مطالعه موجب افزایش دانش درحوزه عوامل حیاتی موفقیت درپذیرش کاربر گردشگری الکترونیک می شود.
- سیدنقوی و جمال آبادی(۱۳۹۲) درپژوهشی باعنوان ” مولفه های موثر بر اعتماد گردشگران در حوزه گردشگری الکترونیک” مدلی را ارائه دادند و فرایند اعتماد الکترونیک را با توجه به مبانی نظری تحقیق به سه مرحله آغاز، شکل گیری و تثبیت تقسیم کردند. هدف این تحقیق ارائه مدل مفهومی جهت تبیین عوامل تاثیرگذار بر اعتماد گردشگران به هنگام استفاده از وب سایت های فعال در حوزه گردشگری بوده است. این پژوهش به صورت پیمایشی و با بهره گرفتن از پرسشنامه و نمونه ای به حجم ۱۳۱ نفر انجام شده است جامعه آماری شامل گردشگرانی است که به انجام امور سفر همچون رزرو هتل، رزرو و خرید بلیط و کسب اطلاعات در مورد سفر به صورت الکترونیکی پرداخته اند پس از برازش مدل پژوهش، بررسی فرضیه ها با بهره گرفتن از نرم افزار لیزرل انجام گردید و نتیجه نشان داد که عوامل رضایت، شهرت و کیفیت الکترونیک به عنوان مولفه های تاثیرگذار بر اعتماد الکترونیک شناسایی شدند.
- شیخی و همکاران(۱۳۹۲) در مطالعه ای تحت عنوان بررسی عوامل موثر بر افزایش اعتماد مشتریان در خرید کالا و خدمات اینترنتی با مطرح کردن ۶ فرضیه تاثیر هر یک از عوامل اعتبار درک شده از سازمانها و شرکتهای ارائه دهنده کالا و خدمات، عوامل زمینه ای و زیر ساختهای الکترونیکی کشور، عوامل فردی، دانش مشتریان، زمینه تجربی، ریسک پذیری، بر اعتبار مشتریان با روش توصیفی مورد مطالعه قرار دادند. در این پژوهش از روش نمونه گیری طبقه بندی شده استفاده شد. جهت تعیین حجم نمونه پژوهش، از روش برآورد حجم نمونه کوکران استفاده شد. پرسشنامه ها بر اساس طیف لیکرت طراحی و بین نمونه ای متشکل از ۳۸۴ نفر توزیع شد. یافته های پژوهش هر ۶ فرضیه را تایید می کند.
- رحیم نیا و همکاران(۱۳۹۰) در پژوهشی تحت عنوان کنکاشی بر عوامل اعتماد زای وب سایت ها در بستر تجارت الکترونیک به منظور ارائه مدل مفهومی دسته بندی دیگری از عوامل تاثیر گذار بر اعتماد ارائه دادند: ۱- ویژگی های مشتری(میل به اعتماد، آشنایی با وب سایت، تجربه خرید، تمایل به جست و جو در سایت) ۲- عوامل مرتبط با کیفیت وب سایت(کیفیت خدمات ،کیفیت اطلاعات ، کیفیت وب سایت، طراحی گرافیک، ساختار، محتوا واجتماعی) ۳- عوامل مرتبط با ویژگی های فروشنده(کنترل های امنیتی، کنترل حریم خصوصی، صداقت و شایستگی، خیر خواهی ، شهرت برند، پشتیبانی) ۴- عوامل مرتبط با فناوری (فناوری های مدرن، کانال های ارتباطی متنوع، عملکرد فناوری، مقایس پذیری و سازگاری فناوری). و در نتیجه بیان کردند این عوامل در قالب چهار بعد کلی: عوامل مرتبط با فناوری، عوامل مرتبط با ویژگی های فروشنده، عوامل مرتبط با کیفیت وب سایت و ویژگی های مشتری ارائه شده است که در صورت در نظر گرفتن این عوامل، میزان اعتماد مشتریان به سایت های تجارت الکترونیک افزایش خواهد یافت و منجر به توسعه تجارت الکترونیک خواهد گردید.
- خداد حسینی و همکاران(۱۳۸۸) در مطالعه ای تحت عنوان عوامل مؤثر بر اعتماد مشتری در تجارت الکترونیک، عوامل موثر بر اعتماد را در چارچوب عوامل فردی، شرکتی، و زیر ساختی مطرح و بررسی کردند. جامعه آماری این تحقیق مشتریانی هستند که از فروشگاه های الکترونیکی موجود در جامعه مجازی ایرانیان به صورت الکترونیکی خرید کرده، از میان آنان تعداد ۷۸ نمونه تصادفی انتخاب شد. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که به جز فرضیه مربوط به عوامل فردی، سایر فرضیه های تحقیق تایید می شود.
- مومن کاشانی(۱۳۸۷) بر مبنای مطالعه ای عوامل موثر بر ایجاد اعتماد به تجارت الکترونیکی را در مشتریان ایرانی به ترتیب اهمیت شامل مواردی از قبیل: حریم خصوصی، قوانین و امنیت، انجام کامل سفارش، کیفیت محتوا، خدمات ویژه و سهولت کاربری، راحتی پیمایش و ویژگی های ظاهری وب سایت، نشان اعتماد، مشاوره و امکان تعامل برخط عاری از خطا، ریسک درک شده، ذکر مشخصات کامل شرکت، لینک از و به سایتهای دیگر، شهرت فروشنده اینترنتی، نام تجاری، میل باطنی نسبت به اعتماد و تجربیات خریدهای قبلی می داند. در میان متغیرهای یاد شده بخشی مربوط به دولت بوده که شامل تنظیم قوانین و مقررات و اعطای نشان دولتی اعتماد است. بخش دیگری از این متغیرهای موثر بر ایجاد اعتماد مربوط به فروشنده بوده و مربوط به شهرت فروشنده و نام تجاری می باشد. همچنین متغیرهای نظیر میل باطنی به اعتماد، تجربیات خرید اینترنتی قبلی از جمله متغیرهایی هستند که بر مشتری موثرند. سرانجام متغیرهای دیگر موثر بر ایجاد اعتماد مربوط به مشخصه های وب سایت است. در این میان متغیرهایی نظیر حریم خصوصی و امنیت، راحتی پیمایش و ویژگیهای ظاهری وب سایت، انجام کامل سفارش و نشان اعتماد قرار می گیرند.
۲-۶-۲- پژوهش های خارجی
- پونته و همکاران(۲۰۱۵) در مقاله ای با عنوان “تاثیر اعتماد و ارزش درک شده بر روی قصد خرید سفر های آنلاین” یک مدل برای ایجاد قصد خرید آنلاین بر اساس ارزش ادراک شده، اعتماد، سوابق امنیتی درک شده و حفظ حریم خصوصی پیشنهاد می شود. از مدل ارائه شده توسط ری آی و کیم (۲۰۱۱) استفاده شده و مدل توسعه داده شده و مهر و موم تضمین شخص ثالث و سازه های مرتبط با آن را پوشش می دهد و به بررسی تاثیر کیفیت اطلاعات درک شده، حفظ حریم خصوصی و امنیت کاربران بر اعتماد می پردازد. جامعه آماری این تحقیق ۴۵۱ نفر می باشد و از روش حداقل مربعات جزئی استفاده شد. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استفاده شد. نتیجه نشان داد که قصد خرید آنلاین به ارزش ادراک شده و اعتماد بستگی دارد. پیش بینی اصلی اعتماد درک شده، کیفیت اطلاعات درک شده و امنیت درک شده است. امنیت درک شده مصرف کننده به شهرت فروشنده، سرمایه گذاری سایت، مهروموم تضمین شده شخص ثالث، درک درست از مهرو موم های شخص ثالث، حریم خصوصی، سیاست های امنیت، آشنایی با وب سایت بستگی دارد.
- آناماریا و دوبرسکو^[۳۷](۲۰۱۴) در مقاله ای با عنوان” مدل ارزیابی رضایت گردشگران از اطلاعات موجود در محیط آنلاین” به اعتماد به عنوان یکی از فاکتورهای موثر بر رضایت گردشگران توجه کردند و سعی در ایجاد یک مدل مفهومی برای تعیین سطح رضایت تجربه شده توسط گردشگران در محیط آنلاین داشتند. هدف از این پژوهش شناسایی تاثیر عوامل مانند: اعتماد، مزایای/ معایب موجود در محیط دیجیتالی و امنیت داده ها در میزان رضایت فعلی کاربران است. تجزیه و تحلیل چند متغیره انجام شد تست داده های با نرم افزار۲۰SPSS انجام شد. این تحقیق با یک نمونه ۱۵۷ نفری که در سن ۱۸ تا ۳۵ قرار داشتند و در تاریخ ۱۲ تا ۲۵ آگوست از آژانس گردشگری محصول و خدمات کسب کردند انجام شد و برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه استفاده گردید و نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که اعتماد گردشگران با توجه به فعالیت در محیط آنلاین اهمیت زیادی در میزان رضایت دارد. مزایای که این محیط ارائه می دهد، و نیز ایمنی اطلاعات شخصی به طور مستقیم سطح رضایت از کاربران را تحت تاثیر قرار می دهد. از سوی دیگر، نگرش منفی درک شده مصرف کننده نسبت به محیط آنلاین، مانع در جهت دستیابی به محصولات گردشگری آنلاین می شود.
- عبدالرزاق^[۳۸] و همکاران(۲۰۱۴) در پژوهشی تحت عنوان"اعتماد و قصد خرید مجدد در خدمات گردشگری آنلاین در میان مشتریان مالزیایی” به بررسی عواملی که به خرید آنلاین کمک می کند پرداختند. به عنوان یک مقاله مفهومی، این پژوهش به بررسی عوامل خرید آنلاین بوسیله ارزیابی اعتماد آنلاین به عنوان پیش بینی کننده ای که قصد خرید مجدد آنلاین را در خدمات گردشگری آنلاین تحت تاثیر قرار می دهد می پردازد. این مطالعه تحقیقات کمی را پوشش می دهد همه پاسخ دهندگان به طور داوطلبانه به خدمت گرفته شدند. پاسخ دهندگان هدف این مطالعه، مصرف کنندگان مالزی بودند که خرید از طریق وب سایت های گردشگری را تجربه کرده اند. پایین ترین پاسخ دهندگان از کاربران شخصی اینترنت می باشد که کمتر از ۴۰۰ نفر پیش بینی شد و از طریق پرسشنامه ایمیلی داده ها جمع آوری شد. تجزیه و تحلیل رگرسیون چندگانه جهت نشان دادن رابطه بین متغیرها به کار گرفته شد تا معادله ی بدست آمده بهترین پیش بینی کننده متغیر وابسته از متغیر مستقل باشد. با توجه به ماهیت این مطالعه، پیچیدگی مدل تحقیق و نمونه نسبتا کوچک اندازه، حداقل مربعات جزئی^[۳۹]، به عنوان ابزار آماری برای تجزیه و تحلیل داده های کمی انتخاب شد. نتیجه می توان گرفت که این مطالعه به شکل گیری بهتر و درک و توضیح از اعتماد آنلاین و قصد خرید مجدد در خدمات گردشگری آنلاین در میان مصرف کنندگان مالزی کمک می کند این مطالعه عوامل موثر بر قصد خرید مجدد آنلاین را شناسایی می کند. علاوه بر این، این مطالعه به روشن شدن سه بعد خیرخواهی، یکپارچگی، توانایی بر اساس اعتماد در یک چهارچوب که در تحقیقات اعتماد آنلاین بررسی شده کمک می کند.
- فوتلا و دسگوپتا(۲۰۱۴) پژوهشی با عنوان “مطالعه عوامل موثر بر اعتماد مصرف کننده برای شرکت های گردشگری الکترونیک در هند” انجام دادند. و بیان داشتند که اعتماد عنصر مهمی است که تصمیم خرید مصرف کنندگان را تحت تاثیر قرار می دهد و از آنجا که عدم اطمینان وحشتناک ترین مانع در ایجاد روابط با مشتریان آنلاین است هدف این تحقیق تلاش برای شناسایی عوامل مهمی است که در ایجاد اعتماد مصرف کنندگان در یک شرکت آنلاین با توجه خاص به صنعت گردشگری کمک می کند. طرح پژوهش، ترکیبی انتخابی از تحقیق توصیفی و علی طبیعی است. جامعه این مطالعه اشاره به مشتریان هندی دارد که در رزرو تور، از شرکت های گردشگری آنلاین استفاده کردند. از ۴۰۰ پرسشنامه، ۳۶۷ پرسشنامه کامل در تمام جهات بود. ۷ فاکتور برای اعتماد در این تحقیق شناسایی شد که شامل(۱-خصوصیات وب سایت ۲-شخصی سازی ۳-اطلاعات وب سایت ۴-تخفیف تبلیغاتی ۵-دسترسی ۶-قیمت رقابتی ۷-سیاست های استرداد) می باشد. می توان نتیجه گرفت که هفت عامل بیان شده به عنوان عوامل بسیار مهم ایجاد اعتماد در شرکت های گردشگری آنلاین در هند می باشند. اگر از این عوامل توسط شرکت های گردشگری محافظت گردد، اعتماد مصرف کنندگان هند میتواند تقویت گردد از این رو، شرکت با جذب مشتریان راضی سود بدست خواهد آورد و قادر خواهد بود تا آنها را برای مدت زمان طولانی حفظ کند.
- فوتلا و دسگوپتا(۲۰۱۳) در تحقیق دیگری تحت عنوان “عوامل مسئول اعتماد سازی در شرکت های گردشگری آنلاین” تلاش برای کشف عوامل ایجاد اعتماد مصرف کننده در محیط آنلاین در زمینه صنعت گردشگری داشتند. این مقاله که علمی ترویجی می باشد بعد از مقدمه شروع به بیان فاکتورها و ابعاد اعتماد می کند. و ویژگی های اعتماد را این گونه بر می شمارند(۱-قابلیت اعتماد و اطمینان ۲- قابلیت اطمینان اطلاعات ۳- مسئولیت در استفاده از اطلاعات ۴- قابلیت ۵- صداقت ۶- بخشش). سپس بحث اعتماد به شرکت های گردشگری الکترونیک مطرح می گردد و ابعاد عملیاتی در نظر گرفته شده توسط پژوهشگران مختلف بیان می گردد. سرانجام نتیجه گیری به این شکل بیان گردید: درک ماهیت ساختار اعتماد برای تعدادی از دلایل مهم است، به ویژه برای ایجاد ارزش بیشتر برای مشتریان. تجزیه و تحلیل عمیق از این صنعت به شما کمک خواهد کرد که:
شناسایی دلایل انتخاب گردشگری الکترونیک توسط مصرف کنندگان (گردشگران).
از بین بردن شک و تردید که مانع اعضای آنلاین در خرید آنلاین است.
تشخیص انتظارات گردشگران از وب سایت های گردشگری
- الیوت^[۴۰] و همکاران(۲۰۱۳) در پژوهشی با عنوان “درک کیفیت خدمات در یک محیط جامعه سفر مجازی ” بیان داشتند که با توجه به اینکه نوآوری های فن آوری در صنعت گردشگری به طور قابل توجهی کانال های ارتباطی بین ارائه دهندگان خدمات و مسافران بالقوه را تحت تاثیر قرار داده است. جوامع سفر مجازی^[۴۱] در حال حاظر برای به اشتراک گذاری اطلاعات گردشگری محبوب است. بنابر این هدف از این مطالعه آزمون یک مدل جدید اعتقادات، نگرش و رفتار جوامع سفر مجازی با بهره گرفتن از معادلات ساختاری مدل سازی است. این مدل اندازه گیری های اثبات شده در تئوری رفتار مشتریان را مانند رضایت/ اعتماد و گرایش به برند با اقدامات رفتاری منحصر به فرد به دامنه مجازی مانند جذابیت وب سایت یکپارچه می کند. سی تریپ^[۴۲] یک آژانس مسافرتی چینی است که بلیط های هواپیما و اقامتگاه را می فروشد و یک وب سایت مسافرتی بزررگ را اداره می کند. ابزار پژوهش پرسشنامه ساختار یافته بود برای اندازه گیری کیفیت، اعتماد، رضایت و نگرش نام تجاری از مقیاس دوقطبی استفاده شد و برای اندازه گیری جذابیت وب سایت و قصد معامله از طیف لیکرت استفاده شد پرسشنامه با یک نمونه کوچک از دانشجویان چینی قبل از اجرا پیش آزمون شد. پرسشنامه آنلاین بر روی وب سایت^[۴۳] آپلود شد و دعوت نامه به انجمن سی تریپ ارسال گردید. در مجموع ۲۴۳ پرسشنامه جمع آوری شد از طریق فرایند تجربی فیلتر کردن داده ها به ۲۰۴ پرسشنامه قابل استفاده کاهش یافت. تجزیه و تحلیل با نرم افزار آموس^[۴۴] انجام گردید. نتایج نظرسنجی از اعضای سی تریپ نشان می دهد که کیفیت جامعه به طور قابل توجهی رضایت عضو و اعتماد را تحت تاثیر قرار می دهد. با این حال، اعتماد به طور مستقیم تحت تاثیر جذابیت سایت و یا قصد معامله قرار نمی گیرد. رضایت کاربران به طور قابل توجهی تحت تاثیر جذابیت سایت قرار می گیرد. در حالی که اعتماد، گرایش به برند را و گرایش به برند قصد معامله را تحت تاثیر قرار می دهد.
- یاکیم و همکاران(۲۰۱۱) در مقاله ای تحت عنوان “اثر اعتماد درک شده در تجارت الکترونیک: خرید آنلاین برای محصولات و خدمات گردشگری در کره جنوبی” به بررسی عوامل موثر بر اعتماد، رضایت و وفاداری پرداختند. روش مدل سازی معادلات ساختاری برای بررسی روابط بین متغیرهای بیرونی (قابلیت حرکت از یک صفحه به صفحه دیگر، امنیتی، تهدید و هزینه معامله) و متغییر واسطه (اعتماد و رضایت)، با وفاداری به عنوان یک متغیر وابسته به کار گرفته شد. برای این منظور، در مجموع ۳۴۰ پرسشنامه از پاسخ دهندگان پانل آنلاین توسط یک شرکت تحقیقاتی اینترنت جمع آوری شد. نتایج حاصل از مطالعه نشان داد که قابلیت حرکت و امنیت ادراک شده به طور قابل توجهی اثر مثبت بر اعتماد دارد. با این حال، هزینه معامله هیچ تاثیری بر اعتماد ندارد. پیدا شد که رضایت تاثیر مثبت بر اعتماد دارد که به نوبه خود، موثر بر وفاداری مشتری است. یافته ها حاکی از این است که اعتماد تحت تاثیر رضایت مشتری است که نقش کلیدی به عنوان تجربه وفاداری مشتری درخرید آنلاین برای محصولات و خدمات گردشگری بازی می کند.
- سانچزفرانکو^[۴۵] و همکاران(۲۰۱۰) در مقاله ای تحت عنوان “انجمن های سفر مجازی و وفاداری مشتری: مشارکت مشتریان در خرید و طراحی وب سایت” به بررسی تاثیر متغیرهای مشارکت خرید و طراحی و اثر آن در پذیرش خدمات آنلاین، به ویژه، جوامع مجازی سفر پرداختند. مطالعات کمی به طور مستقیم در متغیرهای طراحی، زیبایی شناسی بصری و قابلیت استفاده، و عواقب رضایت با اتخاذ دیدگاه کاربر محور تمرکز کرده اند یک مدل یکپارچه از کیفیت رابطه با ارائه توضیح رضایت کلی از طریق نفوذ قابلیت ها و زیبایی شناسی بصری پیشنهاد شد. نمونه گیری غیراحتمالی انجام شد و برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه آنلاین استفاده گردید فرایند جمع آوری داده ها نیز برنامه ریزی شده بود لیست سوالات به صورت تصادفی برای هر شرکت کننده، به دور از تعصبات سیستماتیک بالقوه در داده ها و دیگر الگوهای سازگاری شناختی فرستاده شد. این نظر سنجی بر روی سرور وب در آزمایشگاه تحقیقاتی رفتار مصرف کننده از یک دانشگاه اسپانیایی منتشر شد. پاسخ دهندگان این مطالعه شامل پاسخ دهندگان ازجوامع سفر مجازی است جایی که اعضای آن به فعالیت هایی مانند پیدا کردن شرکت های سفر، ارائه راهنمایی سفر و پیشنهادات و… می پردازند. جامعه آماری شامل دونمونه بود. نمونه اول با خرید بالا (۱۵۹) نفر و نمونه دوم با خرید پایین(۱۶۹) نفربودند. این پژوهش از یک مدل معادلات ساختاری^[۴۶] با مشتقات حداقل مربعات جزئی برای برآورد ارزیابی روابط بین سازه ها استفاده کرد آنها نشان دادند که مشارکت خرید، متغیر میانجی قوی بین متغیرهای طراحی و اجرا است. متغیرهای طراحی، رضایت و اعتماد منجر به توسعه بالای وفاداری مشتریان می شود. و مشارکت خرید مهم ترین متغیر میانجی بکار گرفته شده در روابط خدمات آنلاین است.
یانگ^[۴۷] و همکاران(۲۰۰۹) نیز متغیرهای اخلاقی شامل سیاست های حفظ اسرار و حریم خصوصی، دقت، صداقت، مالکیت، احترام به مصرف کننده، تاکید بر ارزش مصرف کننده و شفافیت اطلاعات را در ایجاد اعتماد(خیرخواهی، صداقت و شایستگی) موثر می دانند. شهرت فروشنده، کیفیت وب سایت، ضمانت های ساختاری، کیفیت اطلاعات، قابلیت فهم و مرتبط بودن اطلاعات، سهولت استفاده از وب سایت و تعامل با آن، ویژگی های خدمت/ محصول، مکانیسم های بازخور، اندازه شرکت، تجربیات قبلی و آشنایی با وب سایت نیز از سایر عواملی هستند که در القای اعتماد به مشتریان نقش به سزایی دارند.
جدول (۲-۱) خلاصه پژوهش های گذشته

ماشین های اصلی و ثانویه به طور مداوم سیگنال های ضربانی را با یکدیگر تبادل می نمایند. تبادل سیگنال به این جفت ماشین مجازی امکان می دهد که وضعیت یکدیگر را مانیتور کرده و از اجرای دقیق سرویس FT مطمئن شوند. در صورتی که ماشین مجازی اصلی به هر دلیل از کار بیفتد یا از مدار خارج شود یک فرایند رفع اشکال به صورت پنهان از دید بقیه اجزای سیستم و نیز کاربران انجام خواهد شد^[۱۷۰]. به این معنی که به صورت آنی ماشین ثانویه جای ماشین اولیه را گرفته و به جای آن وظایف محوله را انجام و به درخواست ها پاسخ می دهد. همانطور که پیشتر گفته شد، کاربران هیچ تاخیر یا وقفه ای را در دریافت سرویس از ماشین مربوطه حس نخواهند کرد.
همانطور که می توان حدس زد، ماشین مجازی انتخاب شده برای اعمال سرویس FT و نیز کپی ثانویه آن نمی توانند بر روی یک میزبان واحد اجرا شوند. زیرا در صورت بروز اختلال در میزبان مذکور، هر دو عضو این جفت FT از کار خواهند افتاد. به همین دلیل سرویس FT قوانین جلوگیری از اجتماع همبستگان^[۱۷۱] را در مورد جفت های FT اجرا می کند تا از اجرای ماشین های مجازی عضو یک جفت روی میزبانان جداگانه مطمئن شود.

در این میان احتمال بروز یک خطر سرور مذکور را تهدید می کند و آن احتمال بروز پدیده “دو مغزی”^[۱۷۲] در مورد سرور است. با این توضیح که اگر پس از انتقال کنترل اجرا و سرویس دهی از ماشین اصلی به ماشین ثانویه، ماشین اصلی رفع اشکال شده و دوباره به مدار برگردد و شروع به سرویس دهی نماید، در این حالت ما دو کپی از یک ماشین را خواهیم داشت که هر دو در حال پاسخگویی به یک نوع درخواست هستند. برای جلوگیری از این حالت از قفل کردن فایل مربوط به ماشین اصلی بر روی منبع ذخیره سازی مشترک استفاده می شود تا رفع ایراد ماشین را با اجرای ماشین فعلی هماهنگ کرده و تنها اجازه اجرای یک ماشین را به عنوان ماشین اصلی در یک جفت FT بدهد. بنابراین پس از انتقال کنترل اجرا از ماشین اصلی از کار افتاده به ماشین ثانویه در حال کار، این ماشین به عنوان عضو اصلی ثبت شده و یک ماشین مجازی دیگر به عنوان ماشین ثانویه جدید کپی می شود.
موارد کاربرد سرویس Fault Tolerance
استفاده از سرویس FT در چند حالت می تواند برای ایجاد پایداری و دسترس پذیری ماشین های مجازی پر اهمیت و مفید باشد.
با توجه به اینکه سرویس FT سطح بالاتری از از پیوستگی اجرایی^[۱۷۳] را نسبت به سرویس HA در اختیار سیستم قرار می دهد، می تواند برای اطمینان از فعال بودن دائمی سرویس های بسیار ضروری سازمان مورد استفاده قرار گیرد. وقتی که از ماشین ثانویه خواسته می شود که جای ماشین اصلی را بگیرد، این ماشین به سرعت در وضعیت ماشین اصلی قرار گرفته و تمام وظایف وی را انجام می دهد. برنامه های اجرایی و سرویس ها در این لحظه بر روی ماشین ثانویه در حال اجرا هستند و داده های لازم بر روی حافظه کاری این ماشین وجود دارد زیرا در واقع حافظه ماشین ثانویه آینه ای از حافظه ماشین اولیه بوده است.
این شیوه، تفاوت اساسی را در مقایسه با روش سرویس HA در رفع اشکال ماشین ها ایجاد می کند. زیرا در مکانیزم HA نیاز به زمان بیشتری برای راه اندازی دوباره ماشین ها بر روی یک میزبان جدید وجود دارد که بخش زیادی از این زمان نیز به مدت زمان لازم برای بوت شدن سیستم عامل ماشین بستگی دارد. همچنین در صورت ایزوله شدن یک میزبان، باید زمان لازم برای خاموش شدن ماشین های مجازی بر روی میزبان ایزوله شده برای آزاد شدن قفل مربوط به فایل ماشین مذکور را نیز به زمان تاخیر اضافه نمود. این در حالی است که مدت زمان تاخیر برای سرویس FT در صورت بروز خرابی، صفر خواهد بود.
در مقابل باید توجه داشت که این سطح از دسترس پذیری و امنیت اجرایی سرویس ها، مستلزم نگهداری و اجرا کردن دو نسخه از یک ماشن مجازی است که هر یک منابع کافی را برای اجرا طلب می کنند. بنابراین تعریف جفت های FT باید طبق یک برنامه مدون و با توجه به منابع موجود سخت افزاری صورت پذیرد.
سرویس FT در مورد سناریوهای زیر می تواند بسیار سودمند باشد.
برنامه های کاربردی که لازم است همیشه در دسترس باشند. به خصوص آنهایی که اتصالات طولانی مدت با سیستم کاربران برقرار می کنند و اختلال در سرویس می تواند باعث ایجاد قطعی کامل سرویس دهی به کاربر شود.
نرم افزارهای کاربردی که روش دیگری برای ایجاد کلاستر در مورد آنها وجود ندارد.
حالت هایی که امکان high availability باید از طریق شیوه های اختصاصی خود نرم افزار انجام شود و پیکر بندی کردن با این شیوه ها بسیار پیچیده و هزینه بر است.
ارائه سرویس Fault Tolerance بر حسب مورد^[۱۷۴]
یکی دیگر از موارد مورد نیاز در استفاده از سرویس FT مواردی است که یک ماشین مجازی در بازه های زمانی خاصی در حال ارائه سرویس ضروری می باشد ولی در مواقع دیگر سرویس این ماشین چندان حیاتی نیست. در چنین حالاتی احتمالا ماشین مذکور به طور عادی توسط یک کلاستر HA محافظت می شود ولی در این مواقع حساس نیاز به مراقبت و دسترس پذیری بیشتری دارد.
به عنوان مثال وقتی مدیر سیستم تصمیم دارد یک اخبار تلویزیونی را در ساعت پربیننده پخش کند، سرویس ماشین مربوطه باید در طی چند دقیقه پخش اخبار به شدن محافظت شده و از کار نیافتد. اما در ساعات دیگر این سرویس مورد نیاز نیست. به کمک یک امکان در سرویس FT، مدیر می تواند در زمان پخش اخبار ماشین مجازی مربوط به این سرور را با سطح بالاتری از دسترس پذیری حفاظت نماید و پس از پایان برنامه سرویس FT را بر روی این ماشین غیر فعال کرده و آن را به وضعیت عادی مراقبتی بازگرداند.

ارائه مدل فرمال از نحوه کار سرویس Fault Tolerance
در این بخش به ارائه مدلی فرمال برای تحلیل رفتار سرویس Fault Tolerant خواهیم پرداخت.
این مدل شبکه پتری در شکل شماره ۴٫۱۴ دیده می شود.
شکل ۴٫۱۴٫ مدل پتری نحوه کار سرویس Fault Tolerance
در ادامه به شرح گزارها و مراحل تغییر حالت در سیستم فوق می پردازیم.
T0: سرویس vLockstep ورودی ها و وقایع ماشین مجازی اصلی را ثبت می کند
T1: سرویس vLockstep وضعیت ثبت شده را برای سرویس مشابه در ماشین مجازی ثانویه ارسال می کند
T2: ماشین ثانویه بر اساس صورت وضعیت رسیده، فرمان های مشابه را عینا اجرا می کند
T3: بر اساس سیگنال ضربانی تبادل شده، هر دو ماشین اصلی و ثانویه سالم و در حال کار هستند.
T4: ماشین اصلی دچار اختلال شده و سیگنال ضربانی را برای ماشین ثانویه ارسال نمی کند.
T5: ماشین ثانویه جایگزین ماشین اصلی شده و به جای آن شروع به سرویس دهی می نماید
T6: فایل مربوط به ماشین اولیه توسط VMFS قفل می شود تا از پدیده دو مغزی در ماشین مجازی جلوگیری شود.
T7: ماشین ثانویه که در حال سرویس دهی می باشد به عنوان ماشین اصلی معین می شود و یک ماشین ثانویه جدید به صورت کپی از آن ایجاد شده و شروع به کار می کند.
باید توجه داشت که مدل فوق، در واقع نحوه انتقال کنترل در حین اجرای نرمال سرویس FT می باشد. بنابراین پروسه های مربوط به پیکربندی سرویس نیاز به طراحی مدل های جداگانه دارد. بنابراین مدل های دیگری برای ایجاد جفت FT در مرحله شروع کار دیتا سنتر، ایجاد جفت FT جدید در حین کار دیتا سنتر و نیز راه اندازی سرویس FT بر حسب مورد، باید طراحی شود.
همچنین در این مدل، در موقیعت P4 سیستم با انجام همزمان دو مسئولیت به طور موازی رو بروست. این دو وظیفه شامل انتقال کنترل سرویس دهی از ماشین اصلی به ماشین ثانویه و نیز قفل کردن ماشین اولیه برای جلوگیری از سروس دهی مجدد، همزمان با ماشین ثانویه می باشد. برای مدل سازی این همزمانی در اجرای پروسه لازم است وزن لبه ارتباطی از T4 به P4 برابر ۲ باشد به این معنی که T4 پس از fire شدن دو توکن را در P4 قرار دهد تا به این ترتیب هر دو گزار T5 و T6 فعال شده و امکان fire شدن داشته باشند.
همچنین پس از قرار گرفتن سیستم در موقعیت P5 و اجرای دو وظیفه فوق، برای جلوگیری از بروز سرریز در این موقعیت، لازم است با fire شدن گزار T7 هر دو توکن موجود در این موقعیت مصرف شوند. بنابراین وزن لبه ارتباطی بین P5 و T7 برابر ۲ می باشد.

تحلیل و ارزیابی مدل
در این بخش با تحلیل خصوصیات رفتاری مدل، میزان انعطاف پذیری و پایداری آن و در نهایت خوش رفتاری سیستم را بررسی خواهیم کرد. به همین منظور خصوصیات Liveness، Safeness و Reversibility را بر روی آن بررسی می نمائیم.
در بررسی خصوصیات این شبکه باید توجه داشت که شبکه از نوع عادی نمی باشد زیرا در لبه های T4-P4 و نیز P5-T7، وزن لبه ها بیش از ۱ می باشد. بنابراین این شبکه در زیر کلاس های شبکه های پتری، مطرح در فصل ۲، قرار نمی گیرد.
۴٫۴٫۳٫۱٫ Liveness
با توجه به عدم امکان استفاده از قضایای مربوط به زیرکلاس های شبکه های پتری، تنها راه ممکن برای تشخیص سطح liveness این شبکه بررسی سطح liveness تک تک گزارهای سیستم است.
T0، T1، T2: L4-live، برای اجرا شدن هر دنباله ای از وضعیت ها (M₁ تا M_n) این گزارها باید اجرا شوند.
T3، T4: L3-live، در M₃ (S3 در گراف پوشای شکل ۴٫۱۶) یکی از این دو گزار قطعا اجرا می شود. بنابراین این گزارها به دفعات نامحدود می توانند اجرا شوند.
T5، T6: L3-live، در صورت قرارگیری سیستم در M₄، حتما هر دو گزار اجرا خواهند شد. بنابراین آنها می توانند به دفعات دلخواه اجرا شوند. البته زمان اجرای آنها و ترتیب تمام شدن پروسه داخلی آنها لزوما برابر نیست.
T7: L3-live، در صورت اجرا شدن T5 و T6 و قرار گیری سیستم در وضعیت M₆، این گزار قطعا اجرا می شود. اما به دلیل اینکه ممکن است سیستم با اجرای دنباله M₀، M₁، M₂، M₃ و M₀ اصلا به سراغ اجرای گزارهای T4 به بعد نرود، این گزار نیز فقط به دفعات دلخواه (و نه همیشه) می تواند اجرا شود.
وضعیت قرارگیری توکن ها در M₃ و M₄ در شکل ۴٫۱۵ دیده می شوند.