ب– مدل­هایی که سرمایه فکری را بصورت پولی و مالی ارزیابی می­ کنند.
۲-۲-۶-۱) مدل­های سنجش غیرمالی سرمایه فکری
۱- ترازنامه نامرئی (ناملموس): این روش به منظور نشان دادن دارایی­ های شرکت­های مبتنی بر دانش طراحی شده است. این روش در واقع توسعه­ای در حسابداری منابع انسانی به شمار می ­آید. در این نگرش، سرمایه فکری شرکت به دو دسته سرمایه فردی و سرمایه ساختاری تقسیم می شود. شاخص اصلی سرمایه فردی همان شایستگی­های حرفه­ای کارکنان کلیدی که استراتژی یک شرکت را تشریح می­ کنند، می­باشد. سرمایه ساختاری نیز شامل مزیت رقابتی یک شرکت و توانایی­های کارکنان آن مانند شهرت، تجربه و روش­های خاص تولیدی می­باشد. این مدل، مبتنی بر معیارهای کیفی است و توانایی ارزیابی کمی ارزش سرمایه فکری را ندارد.(آنل، ۱۹۸۹)^[۱۰۸]
۲- کنترل دارایی­ های ناملموس: این روش در پی اندازه ­گیری دارایی­ های ناملموس شرکت به روشی ساده می باشد. در این راستا معیارهای مناسب متعددی را معرفی نموده و هدف از آن، ایجاد بینش و دیدگاهی جامع از موقعیت سرمایه فکری شرکت می­باشد. در این روش ضروری است تا معیارها با واقعیت­های هر شرکت مطابقت داده شده و تعدیل شوند. اشکال عمده این روش در آن است که با تمامی شرکت­ها و موقعیت­ها قابل انطباق نمی ­باشد. از این روش همچنین برای طراحی سیستم­های اطلاعاتی و یا انجام ممیزی­ها استفاده می­ شود.(سوئیبی^[۱۰۹]،۱۹۹۷)

۳- کارت امتیاز دهی متوازن (BSC): این روش، ابزاری را جهت ایجاد ثبات در استراتژی های آینده بدست می­دهد. این روش، شرکت­ها را قادر می­سازد تا نتایج مالی را همزمان با نظارت و کنترل در ایجاد ظرفیت­ها و اکتساب دارایی­ های ناملموسی که به آنها برای رشد در آینده نیاز دارند، دنبال کنند. این شیوه بیانگر نوعی کمبود جدی در سیستم­های مدیریت سنتی و ناتوانی آنها در مرتبط نمودن استراتژی بلندمدت شرکت با فعالیت­های کوتاه­مدت آن می­باشد. این روش گذشته و حال شرکت را با آینده­اش مرتبط می­نماید و ابزاری در اختیار مدیریت شرکت قرار می­دهد تا استراتژی­ های گوناگونی را برای شرکت تعریف و آنها را کنترل نماید. این روش همچنین شرکت را قادر می­سازد تا نتایج مالی­اش را تحلیل نموده و استراتژی شرکت را اجرا نماید.
کاپلان و نورتون معتقدند که این شیوه نوعی سیستم اندازه ­گیری است که با بهره گرفتن از معیارهای کیفی، میزان استراتژی به اجرا درآمده شرکت را نشان می­دهد. این معیارها عبارتند از دیدگاه مالی، دیدگاه مشتری، دیدگاه فرآیندهای داخلی و دیدگاه نوآوری و یادگیری، این روش تا حدی ایستا بوده و برای هر شرکت، خاص می­باشد.(کاپلان و نورتون،۱۹۹۶) استفاده از کارت امتیازی متوازن (BSC)، یادگیری حاصل از مدیریت دانش را مستقیماً به عملکرد سازمان ارتباط می­دهد که به نوبه خود با عملکرد کلی سازمان ارتباط دارد. روش کارت متوازن، استراتژی کل واحد را به اهداف کمی تبدیل نموده و بر عوامل موفقیت ناملموس نیز تأکید می­ کند که عمدتاً شامل سه جزء سرمایه فکری، سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری است.
۴- شاخص سرمایه فکری : در جایی­که فعالیت­های نسل اول، اطلاعاتی را در خصوص اجزای مجرد سرمایه فکری به دست می­ دهند، این شاخص فعالیت­های نسل دوم را مطرح می­نماید. (شاخص­ هایی که بر تصویر کلی از فرایند ایجاد ارزش در شرکت تمرکز می نماید)(روس و همکاران، ۱۹۹۷). این روش در تلاش است تا شاخص­ های پراکنده را در مجموعه ­ای واحد ارائه نماید و میان تغییرات حاصله در سرمایه فکری و تغییرات در ارزش بازاری شرکت­ها همبستگی ایجاد نماید. این معیار جنبه­ های مختلفی را در برمی­گیرد. مزایای این روش در آن است که معیاری غیر متعارف را ارائه می­نماید، بر نظارتی پویا در خصوص سرمایه فکری متمرکز می باشد، توان احتساب عملکرد دوره­ های قبلی را داشته و نگرشی واحد، کلی و جامع از شرکت ارائه می­نماید. این معیار گامی به پیش تلقی می­ شود چرا که به مدیران این اجازه را می­دهد تا تأثیراتی که یک استراتژی بخصوص در سرمایه فکری شرکت­شان دارد را درک نمایند و گزینه­ های متعدد را با هم مقایسه نمایند تا مشخص شود کدامیک از آنها از حیث سرمایه فکری مرجح می باشند. شاخص سرمایه فکری همچنین موجب الگوبرداری منظم از فعالیت­های مبتنی بر آینده می­گردد. این اقدام موجب مقایسه­هایی در سطوح واحد تجاری و شرکت می­گردد.(روس و همکاران،۱۹۹۸)
۵- کارگزار تکنولوژی ^[۱۱۰]۱: این نگرش نوعی پیشرفت در امر سنجش و اندازه ­گیری سرمایه فکری به شمار می ­آید، چرا که شرکت­ها را قادر می­سازد تا ارزش پولی سرمایه فکری شان را محاسبه نمایند. بروکینگ سرمایه فکری را ترکیبی از ۴ جزء دارایی­ های بازار، دارایی­ های مبتنی بر انسان، دارایی­ های مالکیت معنوی و دارایی­ های زیربنایی می­داند. (بروکینگ، ۱۹۹۷) دارایی­ های بازار، مزایای بالقوه­ای که یک سازمان از دارایی­ های غیرملموس مرتبط با بازار کسب می­ کند را متعادل می نماید. دارایی­ های مبتنی بر انسان به تخصص­ها و توانایی­های تخصصی موجود، ظرفیت خلاقیت و حل مسأله، رهبری و مهارت­ های مدیریتی که در شکل کارکنان سازمان ارائه می­گردند مرتبط می باشند. دارایی­ های مالکیت معنوی به مکانیزم­ های قانونی لازم جهت حفظ شرکت و دارایی­ های زیربنایی آن نظیر دانش فنی، حقوق تکثیر، حقوق طراحی و نشانه­ های تجاری و خدماتی مربوط می­باشد. در نهایت دارایی­ های زیر بنایی شامل آن دسته از تکنولوژی­ها، متدولوژی ها و فرآیندهایی است که سازمان را قادر می­سازد تا به وظایف خود عمل کند و در برگیرنده فرهنگ شرکت، روش­های ارزیابی ریسک، روش­های مدیریت نیروهای فروش، ساختار مالی، پایگاه­های اطلاعاتی بازار و یا مشتریان و سیستم­های ارتباطی می­باشد.
۶- روش جهت یابی (مرورگر) تجاری اسکاندیا: این روش بر اساس منطق و مفهوم ارائه شده در روش ترازنامه نامرئی بنا نهاده شده است. این مرورگر توسط شرکت اسکاندیا که یک موسسه خدمات مالی در سوئد می­باشد، طراحی شده و بخوبی توانسته است در اندازه ­گیری دانش پیشگام شود. این روش با اغلب ابزارها و روش­های اندازه ­گیری سرمایه فکری متناسب بوده و ابزار خاصی را در این رابطه طراحی نموده است و ابزاری است برای ارزیابی دارایی­ های نرم­افزاری سازمان و دارایی­ های نامشهود. این مرورگر سرمایه فکری را بر حسب ۱۶۴ شاخص، ۹۱ مورد فکری و ۷۳ مورد مالی اندازه ­گیری می­ کند. این روش علاوه بر زمینه سنتی مالی، به مشتریان، فرایند، منابع انسانی، توسعه و بازار آفرینی نیز توجه فراوانی می­نماید. در این روش شاخص­ های مشتری محوری عبارتند از: تعداد حساب­های مشتریان، تعداد واسطه­ها و تعداد مشتریان از دست رفته. شاخص­ های فرایند محوری در آن عبارتند از: تعداد حساب­های مشتریان به ازای خالص تعداد کارکنان و هزینه­ های مدیریتی به خالص کارکنان و شاخص­ های انسان محوری در آن عبارتند از : میزان گردش پرسنل، نسبت مدیران، نسبت زنان مدیر و نسبت هزینه­ های آموزش به کارکنان. در نهایت شاخص­ های مبتنی بر توسعه و بازار آفرینی در آن عبارتند از : شاخص رضایت کارکنان، هزینه­ های بازاریابی به خالص مشتریان و سهم ساعت­های آموزش. این روش در دنیای امروز روشی آرمانی و مطلوب به شمار می ­آید. این روش علی­رغم کامل­تر بودن در زمینه تشریح بهتر عملکرد تجاری، قادر به کمی­سازی سرمایه فکری نمی ­باشد. (آی بید، ۹^[۱۱۱]۱) در مرورگر اسکاندیا، شاخص­ های سرمایه فکری طراحی شده که به مدیران در ترسیم افق رشد سازمان کمک می­ کند. شرکت­های بزرگ متعددی مانند داوکمیکال ^[۱۱۲]۲ از این مرورگر برای تعیین ارزش سازمان خود استفاده می­ کنند.
۷- مدل مدیریت سرمایه فکری: زمانی که از سنجش و اندازه ­گیری صحبت می­کنیم ابتدا ضروری است تا منابع غیرملموس و حیاتی شرکت (که نیازمند نظارت و مدیریت هستند) را به منظور نیل به اهداف استراتژیک یا برای ارتقای مزیت اصلی آنها شناسایی نموده و سپس باید اشخاص ثابتی که دارای اطلاعات مفیدی درباره ارزش واقعی شرکت هستند را شناسایی کنیم. فرایند مدیریت سرمایه فکری دارای سه مرحله اساسی، شناسایی، اندازه ­گیری و مدیریت این منابع می­باشد.(ای بید، ۸^[۱۱۳]۳)
۸- روش جویا^[۱۱۴]: ادومالون عنوان کرد که سرمایه فکری، پس از محاسبه اجزای آن، محاسبه خواهد شد. آنها معتقدند که سرمایه فکری شامل اجزای زیر است : (ادوینسون و مالون^[۱۱۵]، ۱۹۹۷)
۱- سرمایه انسانی ۲- سرمایه نوآوری ۳- سرمایه فرآیندی ۴- سرمایه ارتباطی
که با قرار دادن این اجزاء در یک فرمول مالی، می­توان گفت :
MV = BV + IC
که در آن :
MV = ارزش بازاری
BV = ارزش دفتری = (PC + MC)
MC = سرمایه مالی (پولی)
PC = سرمایه فیزیکی
IC = سرمایه فکری = (HC+IVC+RC+SC)
HC = سرمایه انسانی
IVC = سرمایه نوآوری
RC = سرمایه مشتری / سرمایه ارتباطی
SC = سرمایه فرآیندی / سرمایه ساختاری
که این محاسبات پیشرفته، توسط اصول حسابداری (GAAP) پذیرفته شده است و منطبق بر ترازنامه شرکت می باشد.
۹- مدل محاسبه بر مبنای متغیرهای زبانی فازی: این مدل در سال ۲۰۰۸ توسط چن تانگ و وی شن ابداع شد. بر اساس این مدل ابتدا باید اقلام و شاخص­ های سرمایه فکری را تعیین نمود و با بهره گرفتن از پرسشنامه، اطلاعات این شاخص ­ها را که بر اساس خیلی ضعیف تا خیلی خوب و نیز خیلی بی اهمیت تا خیلی با اهمیت می­باشد بدست آورد و با بهره گرفتن از مدل­ها و برنامه­ ریزی­های فازی، مقدار هر یک از این شاخص ­ها و وزن هر یک محاسبه می­ شود که این مقادیر، مقادیر اقلام سرمایه فکری می­باشند. این مدل از آن جهت با اهمیت می­باشد که در محاسبات آن به علت استفاده از مدل فازی اقلام تأثیرگذار دیگری که ذکر نشده­اند را نیز پوشش می­دهد و تأثیرات آنها را نیز تا حدود زیادی پوشش خواهد داد.
۲-۲-۶-۲) مدل­های سنجش پولی و مالی سرمایه فکری
ارزش افزوده اقتصادی (EVA): در دهه ۱۹۹۰، EVA که توسط شرکت ” استرن استوارت و کمپانی ” یک موسسه مشاوره در نیویورک مطرح گشت از شهرت زیادی برخوردار شد. این روش بر حداکثر کردن ارزش ثروت سهامداران تأکید دارد (بیدل و همکاران، ۱۹۹۷). سپس در مقاله­ای که در سال ۱۹۹۳ در مجله فورچون چاپ شد به تشریح جزئیات مفهوم EVA پرداخته شده و توسط شرکت­های مادر در آمریکا بکار برده می­شوند. در این روش، از معیارهایی نظیر بودجه­بندی سرمایه­ای، برنامه­ ریزی مالی، تعیین هدف، اندازه ­گیری عملکرد، ارتباط با سهامداران و جبران خدمات تشویقی برای تعیین راه ­هایی که از طریق آنها ارزش شرکت افزوده یا کم می­ شود، استفاده می­ شود. نقطه قوت این روش، همبستگی آن با قیمت سهام است. از آنجایی­که این روش بطور گسترده­ در مجامع مالی پذیرفته شده و از مقبولیت برخوردار است، می ­تواند مشروعیت شرکت را در بازارهای مالی افزایش دهد. عیب عمده این روش پیچیدگی آن است. از آنجایی­که این روش از دارایی­ های دفتری با اتکاء به هزینه­ های تاریخی بهره می­گیرد و ارزش دفتری نیز با ارزش بازار فعلی مطابقت چندانی ندارد، ممکن است جهت بیان ارزش دارایی­ های غیرملموس، چندان مطلوب نباشد. رویکرد مبتنی بر EVA مدیران را در سرمایه ­گذاری بهتر در مدیریت سرمایه فکری یاری می­دهد. EVA همچنین معیاری اثر بخش برای کیفیت تصمیمات مدیریتی است و شاخصی مناسب برای رشد ارزش شرکت در آینده می­باشد.
به هر حال EVA بصورت کمی و مالی بیان می­ شود و شامل پنج مرحله است :
بررسی داده ­های مالی شرکت
شناسایی و تعیین نوع سرمایه ­های شرکت
تعیین نرخ هزینه سرمایه شرکت
محاسبه سود خالص شرکت
محاسبه ارزش افزوده اقتصادی از طریق کسر هزینه سرمایه از سود خالص
در حقیقت EVA ، اختلاف بین سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات و بهره از جمع حقوق صاحبان سهام و بدهی­ها می باشد (چن و دد^[۱۱۶]۱، ۲۰۰۱). ارزش افزوده اقتصادی (EVA) کاربردهای بسیار مختلفی دارد، به عنوان مثال برای اندازه ­گیری عملکرد بازار برای تعیین جایگاه رقابتی که توسط گروه مشاورین بوستون مطرح شد از بازده جریان نقدی بر سرمایه ­گذاری (CEROI) استفاده می­ شود.
برای سیستم گزارش عملکرد شرکت از ارزش افزوده سهامداران (SVA) استفاده می­ شود. ارزش افزوده تنظیمی اقتصادی (WEVA) توسط دویلرز مطرح شد. همچنین ارزش افزوده اقتصادی تصفیه شده (REVA) توسط باس و دیگران، عنوان شد.( باس^[۱۱۷]، ۲۰۰۴)سود اقتصادی تنظیم شده (EP) نیز توسط ماراکون مطرح شد. همچنین مدیریت ارزش اقتصادی (EVM) توسط KPMG مطرح شد.(مک للین و سایرین^[۱۱۸]، ۱۹۹۸)
البته محاسبه سود اقتصادی از درآمد حسابداری آسان نمی ­باشد و احتیاج به صدها تطبیق و تغییر دارد. بعنوان مثال حسابداری سنتی، وجه نقدی که برای تحقیقات و توسعه (R&D) خرج می­ شود را جزء هزینه­ها تلقی می­ کند، اما این در حالی است که بعد از ورود به سود اقتصادی تبدیل به سرمایه خواهد شد تا جایی که آن سود اقتصادی آینده را فراهم می­ کند که فرمول محاسباتی EVA به صورت زیر می باشد.(منبع قبلی)
EVA_t = NOPAT_t – WACC (Capital_t-1)
که در آن :
NOPAT_t = سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات در انتهای دوره t
WACC = میانگین موزون هزینه سرمایه
Capital_t-1 = مجموع سرمایه به ارزش دفتری در ابتدای دوره t (انتهای دوره t-1)
۲- نرخ بازده دارایی ها (ROA): نرخ بازده دارایی­ های شرکت، نرخی است که می­توان آن را با متوسط صنعت مقایسه نمود تا اختلاف آن با متوسط صنعت بدست آید. اگر اختلاف مذکور صفر یا منفی باشد، شرکت از سرمایه فکری اضافی برخوردار نیست. اگر این اختلاف مثبت باشد، فرض می­ شود که شرکت در صنعت خود از سرمایه فکری اضافی برخوردار است. در صورت وجود مازاد بازده نسبت به صنعت، این بازده دارایی­ های اضافی در متوسط دارایی­ های ملموس شرکت ضرب می­ شود تا متوسط عایدات اضافی سالیانه شرکت محاسبه شود. تقسیم این عایدات اضافی بر هزینه سرمایه شرکت، ارزش سرمایه فکری شرکت را به دست می­دهد. مزیت عمده این روش فرمول ساده آن و قابل دسترس بودن تمامی اطلاعات مورد نیاز در صورت­های مالی تاریخی شرکت می باشد. عیب عمده این روش در فقدان ارائه اطلاعاتی است که مدیران برای مدیریت موثر سرمایه فکری شان به آنها نیازمند می باشند (رادوف و للیارت^[۱۱۹]، ۲۰۰۲).
۳- روش تشکیل سرمایه بازار : این روش معیاری بازاری از سرمایه فکری شرکت را ارائه می­نماید. در این روش فرض بر آن است که تشکیل سرمایه اضافی یک شرکت نسبت به حقوق صاحبان سهام آن، همانا بیانگر سرمایه فکری موجود درآن می­باشد. این روش مبتنی بر عرف بازارهای سرمایه و برآورد قیمت سهام است. در این روش، جهت سنجش و اندازه ­گیری سرمایه فکری لازم است تا صورت­های مالی تاریخی در مقابل اثرات تورم یا هزینه­ های جایگزینی آنها تعدیل شود. گرچه یکی از اهداف اندازه ­گیری سرمایه فکری، تشریح میان اختلاف ارزش بازار و ارزش دفتری شرکت­ها است، اما این نوع تشریح و تفسیر قادر به بیان این حقیقت نمی ­باشد که دارایی­ های ناملموس شرکت تنها پدیدآورنده این اختلاف بوده ­اند.
بر اساس روش یاد شده، سرمایه فکری در شرکت­های تکنولوژی اطلاعات، تمامی ارزش شرکت را تشکیل خواهد داد چرا که تفاوت فاحشی میان ارزش بازار و ارزش دفتری پایین اینگونه شرکت­ها وجود دارد.( آی بید^[۱۲۰] ۱۲)
۴- روش سرمایه فکری مستقیم: تأکید این روش اندازه ­گیری ارزش سرمایه فکری ابتدا بر شناسایی اجزای مختلف آن و سپس ارزیابی هر یک از اجزاء قرار گرفته است. با تعیین اجزاء سرمایه فکری شرکت (سرمایه مشتری، نظیر وفاداری مشتریان، مالکیت فکری نظیر حقوق اختراعات، دارایی­ های فنی نظیر دانش فنی، دارایی­ های انسانی نظیر آموزش و دارایی­ های ساختاری نظیر سیستم­های اطلاعاتی و تعیین ارزش هر یک از این اجزاء، می­توان ارزش کلی فکری سرمایه شرکت را محاسبه نمود. این روش پیچیده­ترین اما دقیقترین ابزار اندازه ­گیری سرمایه ­های فکری است. عیب اصلی این روش در ضرورت شناسایی تعداد زیادی از اجزاء، اندازه ­گیری و یا ارزشگذاری هر یک از آنها می­باشد که موجب پرهزینه و پیچیده شدن این روش می­گردد (ای بید، ۱۳^[۱۲۱]).
۵- روش­های اندازه گیری مالی سرمایه فکری: بر اساس این روش، سرمایه فکری یک شرکت متشکل از سرمایه انسانی، سرمایه ارتباطی (مشتری) و سرمایه ساختاری است و نقاط تلاقی آنها با هم ترکیبی از سرمایه فکری را نشان می­دهد.(استوارت، ۱۹۹۷) ترکیب سرمایه انسانی و ارتباطی منجر به روابط افراد و نزدیکی آنها با مشتریان و به کارگیری خلاقیت­های آنها جهت پاسخ­گویی به نیازهای خاص مشتریان می­گردد. ترکیب سرمایه ساختاری و ارتباطی منعکس­کننده توانایی شرکت در انتقال نام­های تجاری به مشتریان است و به کیفیت ارزشی که مشتریان به نام تجاری شرکت می­ دهند مرتبط می­باشد. ترکیب سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری در فرایند دانش نهفته است. به عنوان مثال می­توان به اشتراک در بهره­ گیری از دانش موجود و یا انتشار آن اشاره نمود. این روش قادر به اندازه ­گیری پولی سه جزء یاد شده بوده و ابزار مناسبی را جهت ارزیابی، مدیریت و مقایسه عملکرد شرکت­ها، در طول زمان به مدیران ارائه می نماید. جهت سنجش و ارزشگذاری مالی سرمایه فکری مراحل زیر پیشنهاد می­گردد.
گام اول – تعیین سرمایه فکری مشهود
ارزش بازار = ارزش ملموس + ارزش ناملموس

با توجه به اینکه موضوع پژوهش برای حل یکی از مسائل جامعه سرمایه گذاری است از نوع کاربردی می باشد و از طرف دیگر نوع روش پژوهش از نظر هدف در این پژوهش توصیفی بوده که از روش پیمایشی بهره گرفته است و با بهره گرفتن از روش رگرسیون که در پژوهش همبستگی مطرح است به کشف رابطه بین پدیده ها و متغییر ها و آزمون مدل ها ی طراحی شده کمک می نماید.

از آنجایکه پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های پیمایشی از نوع مقطعی می باشد. باید دقت داشت که در روش مقطعی به منظور گردآوری داده ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع از زمان (یک روز، یک هفته، یک ماه، یکسال) از طریق نمونه گیری از جامعه انجام خواهد شد. اینگونه پژوهش ها به توصیف جامعه بر اساس یک یا چند متغیر می پردازد .
همچنین از آنجایی که این پژوهش درباره یک موضوع واقعی، عینی، زنده (پویا) صورت می پذیرد از نتایج آن می توان بطور علمی استفاده کرد، بنابراین یک پژوهش کاربردی نیز می باشد.
۳-۳- فرایند اجرای پژوهش
گام های لازم برای انجام این پژوهش را می توان به صورت زیر خلاصه نمود:

1. 1. اطلاعات مورد نیاز شرکتهای مورد مطالعه جهت اندازه گیری سرمایه فکری و تنگدستی مالی جمع آوری خواهد شد.

1. 1. مقادیر کارایی سرمایه ساختاری، کارایی سرمایه انسانی، کارایی سرمایه به کارگرفته شده، محاسبه خواهد گردید.

1. 1. رابطه بین هر یک از اجزای مدل ضریب ارزش افزوده فکری با متغیرهای پژوهش از طریق تحلیل رگرسیون به دست خواهیم آورد.

1. 1. در نهایت فرضیه های پژوهش مورد بررسی قرار خواهند گرفت و قبول یا رد خواهند شد.

در ادامه هر یک از مراحل فوق تشریح می شود.
در گام اول کلیه اطلاعات جهت محاسبه متغیرهای مستقل و وابسته مورد نیاز از گزارشات سالانه شرکت ها و یادداشت های همراه قابل استخراج می باشند.
در گام دوم کارایی سرمایه انسانی نشان دهنده میزان ارزش افزوده بدست آمده توسط هر واحد سرمایه گذاری بر روی نیروی انسانی است . ارزش افزوده، حاصل تفاضل خروجی ها و ورودی های یک شرکت می باشد.
در این مدل، هزینه حقوق و دستمزد به دلیل نقش فعال نیروی انسانی در فرایند ایجاد ارزش در ورودی گنجانده نمی شود. بنابراین هزینه های مربوط به کارکنان به عنوان هزینه در نظر گرفته نمی شود بلکه به عنوان سرمایه گذاری تلقی می گردد. ارزش افزوده را می توان با بهره گرفتن از اطلاعات موجود در گزارش های سالانه به صورت حاصل جمع سود عملیاتی، هزینه های نیروی انسانی و استهلاک دارایی های مشهود و نامشهود محاسبه کرد.
در نهایت کارایی سرمایه انسانی، بر اساس نظر پالیک ،از نسبت ارزش افزوده شرکت به هزینه های نیروی انسانی حاصل می گردد. به همین ترتیب کارایی سرمایه ساختاری به صورت میزان ارزش افزوده­ای تعریف می گردد که از هر واحد سرمایه گذاری بر روی سرمایه ساختاری حاصل می شود و مقدار آن از نسبت سرمایه ساختاری شرکت به ارزش افزوده آن حاصل می شود .
سرمایه ساختاری شرکت برابر با تفاضل مقدار ارزش افزوده و هزینه های نیروی انسانی است. کارایی سرمایه به کار گرفته شده نیز میزان ارزش افزوده ایجاد شده از هر واحد سرمایه گذاری بر روی سرمایه های مالی و فیزیکی را نشان می دهد و مقدار آن از نسبت ارزش افزوده به سرمایه به کار گرفته شده حاصل خواهد شد.
در گام سوم با توجه به ماهیت پژوهش حاضر که دو بعد( مقطع و زمان ) را توامان در نظر دارد، از الگوی پانل بهره گرفته شده است و سپس با بهره گرفتن از برآوردگر حداقل مربعات تعمیم یافته به بررسی ارتباط بین سازه های سرمایه فکری با سایر متغیرها پرداخته خواهد شد.
برای این منظور از نرم افزار اقتصاد سنجی EVIEWS نسخه ۵ استفاده خواهد شد.
در گام چهار با در نظر گرفتن ستون ۵ خروجی نرم افزار اقتصاد سنجی یعنی ستون احتمال (prob) و مقایسه آن با سطح معناداری به رد یا قبول فرضیات خواهیم پرداخت.
همچنین در پژوهش حاضر، جهت تجزیه و تحلیل داده ها و پیش بینی ورشکستکی توسط شبکه عصبی از نرم افزار Excel و Matlab استفاده شده است.
۳-۴- روش گردآوری داده های پژوهش
در این پژوهش با مراجعه به منابع کتابخانه ایی شامل کتب، مجلات هفتگی، ماهنامه، فصلنامه، پایان نامه های تحصیلی و رساله های پژوهشی مرتبط و با جستجو در پایگاه های الکترونیکی از قبیل SID،Elsevier ،Science direct و غیره ادبیات و بخش های تئوریک مرتبط با موضوع پژوهش مورد مطالعه و بررسی قرار خواهد گرفت.
سپس بخشی از داده ها به کمک نرم افزار تدبیر پرداز و بخشی با بهره گرفتن از اطلاعات مالی جمع آوری شده توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تهران در طی قلمرو زمانی مشخص استخراج گردیده و برای محاسبات لازم مورد استفاده قرار خواهند گرفت. بنابراین در مرحله آماده سازی اطلاعات، اقدام به محاسبه سازه های مدل ضریب ارزش افزوده فکری (که همان کارایی سرمایه انسانی، کارایی سرمایه و کارایی سرمایه به کار گرفته شده می باشند) در کلیه سال های و برای تک تک نمونه ها مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
با توجه به توضیحات فوق، بطور خلاصه می توان گفت در این پژوهش از ابزارهای کتابخانه ای و بررسی (مراجعه به اسناد و مدارک) در جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز بهره خواهیم برد.
۳-۵- قلمرو پژوهش
به منظور اینکه پژوهش، توانایی طی تمامی مراحل پژوهش را در یک چارچوب معین و مشخص داشته باشد؛ می بایست قلمرو و دامنه مشخصی را برای پژوهش خود در نظرگرفت. قلمرو یک پژوهش در ابعاد موضوعی، زمانی و مکانی بیان خواهد شد. در مجموع قلمرو پژوهش حاضر، بررسی تاثیر سرمایه فکری بر تنگدستی مالی در کلیه شرکت های بورس اوراق بهادار تهران در یک دوره زمانی ۷ ساله از ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰ است، بنابراین:
قلمرو موضوعی: بررسی رابطه بین سرمایه فکری وتنگدستی مالی
قلمرو مکانی: شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
قلمرو زمانی: از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۰
۳-۶- جامعه آماری پژوهش
جامعه آماری به کل گروه افراد، رویدادها و پدیده های مورد علاقه پژوهش که قصد بررسی آنها را داریم اشاره دارد. چارچوب جامعه آماری، فهرستی است از همه اعضاء جامعه که نمونه از آن استخراج می شود.جامعه آماری مورد استفاده در این پژوهش ، کلیه ی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است .
۳-۷- حجم نمونه و روش نمونه گیری
در این پژوهش ۵۵ شرکتی که حاض شرایط بودند انتخاب شد که شامل شرکت های سرمایه گذاری منتخبی است که به نام آنها در جدول ۳-۱- اشاره می شود .
برای انتخاب نمونه از حذف سیستماتیک و غربال زیر استفاده خواهد شد :

پایان سال مالی شرکت ها ۲۹ اسفند باشد.
اطلاعات کامل و یادداشت های همراه صورت های مالی شرکت ها در دسترس باشد.
این شرکت ها قبل از سال ۱۳۸۴ در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشند.
وقفه معاملاتی آنها بیش از ۲۷۰ روز (نه ماه) نباشد.
شرکت های واسطه گری یا بانک ها نباشد.
جدول ۳-۱- نام شرکت های مورد استفاده در پژوهش

تغییر کاملا تصادفی تخصیص خط­های یال­ها، ممکن است منجر به ایجاد یک گراف ناهمبند شود. برای کاهش احتمال وقوع چنین حالتی و با توجه به این که ایجاد یک گراف همبند به صورت کنترل شده از نظر محاسباتی بسیار مشکل است، تغییر تخصیص خط­ها به صورتی انجام می­ شود که در حداقل ممکن، یکی از شروط لازم همبندی برقرار بماند (مرحله اول، بررسی جواب­ها از نظر همبندی). برای این منظور، یک دامنه مجاز برای تغییرات تعداد خط­ها در دو طرف یال مورد نظر تعریف می­ شود. این دامنه کمترین و بیشترین تعداد خط مجاز در هر یک از کمان­های یک یال را مشخص می­ کند، به­گونه ­ای که تعداد خطهای ورودی و خروجی گره­های دو سر یال به صفر نرسد. دامنه مجاز برای کمان (i, j)، یال l تعریف می­ شود. برای این منظور، از یک مجموعه محدودیت­ها به صورت زیر بهره گرفته می­ شود:

که در آن، k’_ij، k’_ji، k’_ip، k’_pi، k’_jp و k’_pi مقادیر جاری تخصیص خط هستند و k_ij و k_ji متغیرهای تخصیص خط برای دو کمان متناظر یال l هستند، Φ_i و Φ_j به ترتیب مجموعه گره­های مجاور i و j هستند، نامساوی­های (۳-۲۴) و (۳-۲۵) تضمین می­ کنند که دست­کم یک خط ورودی و یک خط خروجی برای گره i وجود داشته باشد و نامساوی­های (۳-۲۶) و (۳-۲۷) همین محدودیت را برای گره j برقرار می­ کنند. عبارت­های دوم در (۳-۲۴) و (۳-۲۷) تعداد کل خط­های خروجی از گره­های i وj به غیر از خط­های کمان­های (i, j) و (j, i) را محاسبه می­ کنند. عبارات دوم در (۳-۲۵) و (۳-۲۶)، همین نقش را برای خط­های ورودی به گره­های iوj ایفا می­ کنند. معادله (۳-۲۸) محدودیت کلی تخصیص خطهای یال l است. به منظور محاسبه دامنه مجاز، کافیست که همه نامساوی­ها برحسب متغیرk_ij نوشته شوند و سپس بیشترین و کمترین مقادیر ممکن برای آن محاسبه شوند. از آن­جایی­که ممکن است مقادیر بیشترین و کمترین مقدار مجاز بدست آمده کمتر از ۰ و یا بیشتر از تعداد کل خط­های یال باشند، این مقادیر نیز در محاسبه دامنه مجاز منظور می­شوند. کران پایینی LB_ij و کران بالایی UB_ij برای مقدار k_ijبه صورت روابط (۳-۲۹) و (۳-۳۰) خواهند بود. با حذف مقدار جاری متغیر k_ij از دامنه و انتخاب یک مقدار تصادفی برای k_ij، مقدار k_ji به­راحتی قابل محاسبه است.

مکانیزم انتخاب

انتخاب تصادفی به وسیله چرخ رولت از جمله روش های انتخاب است که این روش انتخاب توسط هالند پیشنهاد شده است]۴۶[. ایده اصلی این روش تعیین احتمال انتخاب یا احتمال بقا برای هر کروموزوم، متناسب با مقدار برازش آن است. چرخ رولت به منظور نشان دادن این احتمالات است و فرایند انتخاب مبتنی بر چرخاندن هم زمان ارقام چرخ به تعداد اندازه­ جمعیت است. فرایند کلی به صورت زیر است:

• • محاسبه مقادیر برازندگی مربوط به هر کروموزم:

سواره‌رو: بخشی از راه است که به تردد وسایل نقلیه اختصاص یافته است.
پله: عنصری است که برای تغییر ارتفاع به کار می‌رود و شامل یک کف و یک خیز است.

پلکان: یک ردیف پله بدون پاگرد است که برای دسترسی عابرین پیاده از یک تراز به تراز دیگر به کار می‌رود.
راه‌پله: ترکیبی از دو یا چند پلکان همراه با پاگرد است که برای دسترسی عابرین پیاده از یک تراز به ترازدیگر مورداستفاده قرار می‌گیرد.
تجهزات خیابان: وسایل یا تجهیزات دائمی یا موقتی هستند که به منظور تسهیل پیاده‌روی یا تردد وسایل نقلیه یا فراهم نمودن برخی خدمات در محیط پیاده‌رو قرار می‌گیرند مانند: پایه‌های چراغهای راهنمایی، تابلوهای راهنما، پارکومترها، نیمکت‌ها، صندوق‌های پست و …
کم‌توان: به فردی اطلاق می‌شود که بنا به هر علت به طور موقت یا دائمی از نظر توانایی‌های جسمی دچار ضعف باشد.
معلولیت: عبارت است از عارضه‌ای که ایجاد ضعف یا اختلال در سیستم حسی و حرکتی انسان نموده و سبب اختلال در جابجایی و برقراری ارتباط فرد با محیط گردد.
معلول جسمی – حرکتی: به فردی اطلاق می‌شود که به هر علت دچار ضعف، اختلال و یا عدم توانایی در اندام‌های حرکتی شده و برای حرکت نیاز به استفاده از برخی وسایل کمکی داشته باشد.
عرض مؤثر پیاده‌رو: بخشی از مقطع پیاده‌رو است که معمولاً عابرین از آن برای تردد استفاده می‌کنند.
لوکس: واحد سنجش میزان روشنایی در یک سطح است که برابر یک لومن در یک فوت مربع است.
شار نوری: دسته اشعه نور را شار نوری نامند که برحسب لومن بیان می‌شود و بیانگر انرژی نورانی ساطع شده از یک منبع روشنایی است.
سطح خدمت: مجموعه مشخصاتی که کمیت و کیفیت خدمات در تسهیلات حمل و نقلی را نشان می‌دهد سطح خدمت می‌نامند. درمورد معابر پیاده، طبقه‌بندی بر اساس فضای حرکت عابرین، مشخصات طراحی تسهیلات پیاده‌روی را به سطح خدمت مربوط می‌سازد.
فاصله جانبی: فاصله‌ای است که معمولاً عابرین از موانع رعایت می‌کنند.
حاشیه: بخشی از کناره معبر که برای ایجاد فاصله بین سطح سواره‌رو و پیاده‌رو (یا دوچرخه‌رو) اختصاص می‌یابد.
خیابان شریانی: معبری است عموماً دوطرفه به صورت جدا شده یا نشده با تقاطع‌های همسطح. عملکرد اصلی آن ارتباط بین محورهای بزرگراهی و راه های جمع و پخش کننده و همچنین مراکز اصلی شهر است. تأمین دسترسی به کاربری های عمده از طریق راه شریانی امکان‌پذیر است.
خیابان جمع و پخش کننده: معبری است به منظور ارتباط بین خیابانهای محلی و شریانی، در این معابر تأمین دسترسی برای کاربریها امکان‌پذیر است.
خیابان محلی: معبری است برای ارتباط راه های دسترسی به خیابانهای جمع و پخش کننده و شریانی با اولویت دسترسی به کاربری های اطراف آن.
خیابان دسترسی: معبری است برای تأمین دسترسی مستقیم به کاربری های مسکونی و خدمات وابسته و ارتباط بین واحدهای همجوار.
وسایل کنترل (تنظیم) تردد پیاده: کلیه تابلوها، چراغهای راهنمایی، خط‌کشی‌ها و لوازمی که در روی یا کنار یک خیابان یا معبر بپیاده از طرف یک شخص یا سازمان دارای مسئولیت قانونی به منظور تنظیم، هشدار یا راهنمایی ترافیک نصب می‌شوند.
تابلو: وسیله‌ای است متکی بر یک یا چند پایه ثابت یا متحرک که پیام مشخصی را به کمک حروف یا علائم انتقال می‌دهد و قانوناً به منظور تنظیم، هشدار یا راهنمایی ترافیک نصب می‌شود.
جدول: به یک عضو قائم یا شیبدار در امتداد راه گفته می‌شود که معرف لبه معبر است.
چراغ راهنمایی: کلیه لوازم برقی کنترل ترافیک به استثناء چراغهای هشداردهنده موانع که ترافیک را در جهت انجام یک عمل خاص راهنمایی کرده و یا هشدار می‌دهند.
خط‌کشی: کلیه خطوط، اشکال، کلمات، رنگ‌آمیزی‌های ترسیمی در سطح و یا جدول‌ها و یا اشیاء واقع در کنار راه که قانوناً به منظور تنظیم، هشدار یا راهنمایی ترافیک بکار می‌آید.
علائم بساوایی: علائمی که بوسیله لمس کردن قابل شناسایی هستند.
شناسگر: وسیله‌ای است که به کمک آن وسایل نقلیه یا عابرین می‌توانند حضور خود را در یک وسیله کنترل ترافیک سازگار ثبت کنند.
منطقه کارگاهی: محدوده‌ای است که عملیات احداث، مرمت و نگهداری معابر، تأسیسات شهری، ساختمان‌سازی و غیره در جریان ترافیک سواره و پیاده و ایمنی آن مؤثر است.
محل پارکینگ: سطح روسازی‌شده‌ای است که به وسیله تابلو یا خط‌کشی برای توقف وسایل نقلیه اختصاص داده شده باشد. [۱و۳]
۱-۹- سازمان‌دهی پایان نامه
پایان نامه مطالعه و بررسی تطبیق روش های عبور عابرین پیاده شهر تهران از عرض معابر و ارائه مطمئن ترین الگو به ترتیب در ۵ فصل ارائه شده است. در فصل اول به معرفی کلیات موضوع و مفاهیم مورد نیاز اولیه جهت شناخت ادبیات موضوع پرداخته شده است . فصل دوم به بررسی ادبیات و پیشینه تحقیق در حمل و نقل با نگاه ویژه به مسافرین پیاده می‌پردازد که در این بخش موقعیت و نوع تصادفات مسافرین پیاده از دیدگاه علمی نیز گنجانده شده است. فصل سوم حاوی روش تحقیق بوده و به ویژگی‌های عابر پیاده و مشخصات آن میپردازد و در فصل چهارم سوابق مطالعات و اطلاعات و مستندات موجود با تکیه بر شهر تهران معرفی میگردد شده و همچنین اطلاعات تکمیل شده ویا جمع آوری شده برای عابرین پیاده در شهر تهران نیز در ادامه این فصل معرفی میشوند و نهایتا در فصل پنجم به معرفی نتایج و پیشنهادات پایان‌نامه بر اساس مطالعات پیشین و تحقیقات صورت گرفته پرداخته میشود.
فصل دوم
” ادبیات و پیشینه تحقیق”
۲-۱- مقدمه
بطور کلی ضرورت وجودی قوانین و مقررات، در تنظیم روابط عناصر یک سیستم با یکدیگر و با سایر سیستمها و همچنین تعیین حقوق و وظایف مربوطه میباشد. قوانین و مقررات توسط مراجع ذیصلاح تدوین شده و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی مشمول، ملزم به رعایت آنها هستند. عدم رعایت و سرپیچی از قوانین و مقررات تخلف محسوب شده و مستوجب مجازات خواهد بود.
قوانین و مقررات حاکم بر سیستم پیاده از جنبه های مختلف قابل بررسی است. بخشی از این قوانین و مقررات ناظر بر حقوق و وظایف ترافیکی متقابل عابر پیاده و سیستم حمل و نقل است که معمولاً در مجموعه آئین نامه راهنمایی و رانندگی قرار دارد. بخش دیگر مشمول مفاهیم عام حقوقی است که در چهارچوب قوانین مسئولیت کیفری و مدنی می گنجد. نهایتاً یکسری مقررات، ضوابط و معیارهای فنی و اجرایی وجود دارد که ناظر بر برنامه ریزی، طرح، اجرا و نگهداری سیستم میباشد. در بخشهای بعدی همین فصل برخی از قوانین و مقررات موجود مطرح و مورد بررسی قرار می‌گیرند اما آنچه سیستم پیاده را در مقایسه با سایر سیستم‌های حمل و نقل شهری دارای خصوصیات و مزایای منحصر به فردی مینماید آنست‌که از جمله آنها می‌توان به انعطاف‌پذیری، ارزانی، مصرف انرژی کمتر، هماهنگی با ملاحظات زیست‌محیطی و … اشاره نمود. علاوه بر این سیستم پیاده‌روی نقش مکمل در ارائه خدمات سایر سیستم‌های جابجایی و بخصوص حمل ونقل عمومی را ایفا می‌کند. از سوی دیگر برخلاف سایر سیستم‌های ترابری که تقاضای سفر آنها وابسته به سایر فعالیتها است در این سیستم سفر پیاده می‌تواند هم وسیله باشد و هم هدف. به عبارت دیگر پیاده‌روی ممکن است صرفاً به خاطر خود پیاده‌روی انجام شود.
۲-۲- آئین نامه راهنمایی و رانندگی در کشور
موادی که در آئین نامه راهنمایی و رانندگی قدیم مستقیماً به موضوع پیاده و پیاده رو می پرداخت شامل مواد ۱ (بندهای ۱۳ ، ۱۴ و ۴۷) ، ۸۷ ، ۸۹ (بندهای ۱ ، ۲ ، ۳ ، ۴ ، ۵) ، ۹۲ ، ۱۱۳ (بند ۲)، ۱۲۶ ، ۱۴۰ ، ۱۴۲ (بند ۳) ، ۱۴۴ (بند ۱ و ۱۲) ، ۱۴۹ ، ۱۶۹ ، ۱۷۳ ، ۱۸۸ ، ۱۸۹ ، ۱۹۰ ، ۱۹۱ و ۱۹۲ بوده و موادی که بطور غیر مستقیم به این موضوع اشاره کرده اند شامل مواد ۸۰ ، ۱۰۱ ، ۱۴۲ (بند ۱ ) و ۱۸۷ میباشد.
همچنین موادی که در آئین نامه راهنمایی و رانندگی جدید مستقیماً به موضوع پیاده و پیاده رو میپردازند شامل بند الف ماده ۱۰۱ ، ماده ۱۰۲ ، ماده ۱۰۳ . ماده ۱۴۱ ، بند پ و ت ماده ۱۶۱ ، بند الف و ذ ماده ۱۶۳ ، ماده ۱۹۲ ، ماده ۲۱۵ و ماده ۲۱۸ میباشند .آئین‌نامه راهنمایی و رانندگی‌کشور [۴]
با توجه به مفاد مواد فوق، بنظر میرسد که در آئین نامه راهنمایی و رانندگی عابر پیاده نه بعنوان یک عنصر مستقل بلکه در ارتباط با سیستم حمل و نقل موتوری دیده شده است. در حالیکه فقط بخشی از محیط پیاده روی در تماس و برخورد با ترافیک سواره میباشد. ترافیک پیاده مقوله مستقلی است که خود آئین نامه و مقررات جداگانه‌ای را می طلبد. این مشکل متاسفانه در آیین نامه جدید نیز همچنان قابل مشاهده میباشد.
۲-۳- قوانین عام حقوقی عابر پیاده در کشور
برخی از حقوق و تکالیف عابر پیاده مشمول مفاهیم عام حقوقی است و در چارچوب قوانین مربوط به مسئولیت مدنی و کیفری قابل بررسی میباشد.
ماده اول قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ مقرر میدارد:
“هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که بموجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر مادی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود میباشد.”
در موارد بعدی قانون مذکور چگونگی جبران خسارت در حوادث مختلف بیان شده و سرانجام در ماده ۱۱ به مسئولیت کارمندان دولت و شهرداری و مؤسسات وابسته به آنها پرداخته شده است که بیش از همه به زیانهای وارده به عابر پیاده مربوط میشود. در این ماده چنین مقرر شده است:
“کارمندان دولت و شهرداریها و مؤسسات وابسته به آنها که به مناسبت انجام وظیفه عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی خساراتی به اشخاص وارد نمایند شخصاً مسئول جبران خسارت وارده می باشند ولی هرگاه خسارت وارده مستند به عمل آنان نبوده و مربوط به تقص وسایل ادارات و مؤسسات مزبور باشد در این صورت جبران خسارت بر عهده اداره یا مؤسسه مربوطه است ولی در مورد اعمال حاکمیت دولت هرگاه اقداماتی که بر حسب ضرورت برای تأمین منافع اجتماعی طبق قانون بعمل آید و موجب ضرر دیگری شود دولت مجبور به پرداخت خسارت نخواهد بود.”
برخی از حقوقدانان به مفاد ماده فوق از نظر ایجاد مانع و عدم صراحت در احقاق حق عابرین ایرادانی وارد دانسته اند. در ماده ۱۲ قانون مسئولیت مدنی از مسئولیت کارفرمایان غیر دولتی در برابر اعمال کارکنان اداری و یا کارگران آنها صحبت میشود. در این ماده چنین مقرر شده است:
“کارفرمایانی که مشمول قانون کار هستند مسئول جبران خساراتی میباشند که از طرف کارکنان اداری یا کارگران آنان در حین انجام کار یا به مناسبت آن وارد شده است مگر اینکه محرز شود تمام احتیاط هایی که اوضاع و احوال قضیه ایجاب می نموده بعمل آورده یا اینکه اگر احتیاط های مزبور را بعمل می آورند باز هم جلوگیری از ورود زیان مقدور نمی بود.
کارفرما میتواند به وارد کننده خسارت در صورتیکه مطابق قانون مسئول شناخته شود مراجعه نماید.

از رسول گرامی اسلام صلی­الله­علیه­وآله­وسلم در این مورد نقل شده است:
برای هر شی یک ستون است و ستون شخص مؤمن عقل او است پس به قدر عقل از انسان عبادت پروردگار انجام می شود.^[۲۷۶]

عامل اطاعت پروردگار

پیامبر اسلام صلّی­الله­علیه­وآله­وسلم در تعریف عاقل می فرماید:
همانا عاقل کسی است که از خدای متعال اطاعت کند اگرچه ظاهرا زشت به نظر برسد و نزد مردم مقام اوکوچک باشد.^[۲۷۷]
در جای دیگر آن حضرت درباره اجزای عقل فرمود:
خدای متعال عقل را بر سه جز تقسیم کرده است پس در هر شخص هر سه جز باشد عقل او کامل است و اگر شخصی هیچ کدام از این ها را دارا نباشد گویا اصلا عقل ندارد.جزو اول عقل معرفت پروردگار است و دوم اطاعت برای او و سوم صبر نیکو بر امر خدا.^[۲۷۸]
در این روایت عقل را در سه چیز منحصر دانسته است که یک جز آن که معرفت پروردگار باشد به جنبه نظری عقل تعلق دارد و دو جز دیگر یعنی اطاعت و صبر بر امر خدا در حوزه عملی عقل است.
در جای دیگر آن حضرت می فرماید:
همانا عاقل ­ترین مردم بنده­ای است که پروردگار خود را بشناسد سپس از او اطاعت کند و دشمن خود را شناسایی کند و او را نافرمانی کند.^[۲۷۹]
حضرت علی­علیه­السّلام می فرماید:
عاقل ترین مردم آن کس است که در اطاعت پروردگار از همه جلوتر باشد.^[۲۸۰]

عامل خوف از خدا

یکی از مهمترین عواملی که انسان را از گناه و بی بند و باری باز می دارد، خوف از خدا است یعنی انسان از عذاب بی پایان الهی خوف داشته باشد. از نظر معصوم کسی از خدا پروا می کند که از عقل خود بهره برده باشد:
عقل مندترین انسان کسی است که نیکو کار و خداترس باشد.^[۲۸۱]
همانا خدا اندیش کسی است که در دل از او ترس داشته باشد و برای او عمل کند تا اینکه به نفس خود تمرین دهد به این کار.^[۲۸۲]

عامل شکر در برابر نعمت خدا و صبر در برابر معصیت

وظیفه مهم دیگری که انسان در برابر خدا دارد و در حقیقت برای وجوب اطاعت الهی یک دلیل عقلی مهم همین است که خدا منعم انسانها و سایر مخلوقات است و شکر منعم به دلیل عقل بر انسان واجب است افزون بر آن خدای متعال به این امر مهم یاد آور شده می فرماید “لان شکرتم لازیدنکم و لان کفرتم ان عذابی لشدید” در نگاه معصوم هم عاقل کسی است که فروانی روزی حلال او را از شکر خدا غافل نمی کند و روزی اگر از حلال دستش کوتاه شد بخاطر صبر، از ارتکاب حرام می گریزد.
ای هاشم! عاقل کسی است که حلال خدا او را از شکر غافل نمی کند و میل به حرام، بر صبر او غلبه نمی کند.^[۲۸۳]

عامل ذکر پروردگار

ذکر پروردگار یکی از چیزهایی ست که به انسان آرامش می دهد"الا بذکرالله تطمئن القلوب” و این کار فقط از ذکر لسانی تنها ساخته نیست بلکه مراد از ذکر خدا، حاظر و ناظر دانستن خدای متعال است که انسان را برای کارهای خوب مهیا می سازد و از کازهای بد باز می دارد و چنین ذکری با موافقت عقل در انسان بوجود می آید:
هر کس در حقیقت معنا یاد کننده خدای متعال باشد، مطیع خدا است و هر کس از ذکر خدا غافل باشد، او عاصی و معصیت کار است و اطاعت علامت هدایت و رستگاری است و معصیت علامت گمراهی و ضلالت است و در واقع ریشه هدایت و ضلالت در ذاکر بودن و غافل بودن انسان است پس قلب خود را قبله زبانت قرار بده و زبان را فقط با اشاره قلب و موافقت عقل به حرکت درآور.^[۲۸۴]

بخش چهارم: آثار عقل عملی در انسان نسبت به آخرت

حضرات معصومین علیهم­السلام در سخنان خویش وظایف انسان­ها را نسبت به دنیا و آخرت بیان نموده ­اند و رفتار درست نسبت به دنیا و آخرت را به انسان ­ها آموختند. در این بخش بررسی می شود که در فرامین معصومین­علیهم­السلام برای عقل عملی چه آثار و فوایدی در این زمینه بیان شده است.

عقل عملی وسیله آبادانی آخرت مؤمن

پیامر ­اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم می فرماید:
برای هر ویرانی آبادانی و عمرانی است و آبادانی آخرت عقل است و برای هر سفری سایبانی لازم است تا مسافرین به آن پناه ببرند؛ سایبان مسافرت دائمی مسلمانان عقل اوست.^[۲۸۵]
در آن روایت طولانی که امام موسی کاظم علیه السّلام برای هشام، عقل و ویژگی­های آن را بیان کرده است، آبادانی دنیا را منوط به عقل می داند که یک جنبه آن عقل عملی است.
ای هشام! هر کس سه چیز را بر سه چیز مسلط سازد گویا ازبین بردن عقل آماده شده است، هر کس نور تعقل و تفکر را با خواهشات طولانی خاموش کند و حکمت­ها را با سخنان بی­جا محو کند و نور عبرت را با شهوات نفسانی تاریک کند، به هوای نفسانی برای نابودسازدی عقل کمک کرده است. و هر کس عقل خود را ازبین ببرد، دنیا و آخرت را نابود ساخته است.^[۲۸۶]

محاسبه نفس

یکی از عواملی که باعث می شود که انسان خود را برای رفتن به سرای آخرت آماده کند، محاسبه نفس است و این امر مهم به اقتضای عقل در انسان به وجود می آید:
انسان عاقل کسی است که نفس خود را
باز خواست کند درباره چیزی که براو واجب است نه در چیزهایی که برای او واجب است.^[۲۸۷]
در واقع این روایت به این مطلب اشاره دارد که انسان عاقل نگران وظایف خویش است نه منافع و سود.

بزرگترین اعمال در آخرت

از نگاه پیامبر اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم بزرگترین عمل دنیا و آخرت از انسان عاقل امکان پذیر است.
‏ بافضیلت و بزرگترین اعمال در دنیا و آخرت عقل است یعنی بهترین عمل دنیا و آخرت از کسی ممکن است که بهره خوبی از عقل داشته باشد.^[۲۸۸]

سبب عمل برای نجات و رستگاری

یکی از آثار عقل عملی این است که در انسان برای عمل انگیزه ایجاد می کند تا از عذاب هولناک آخرت نجات پیدا کند. لذا است که حضرت امیرمؤمنان علیه السّلام در سخنی زیبا می فرماید:
میوه عقل این است که انسان برای نجات عمل می کند.^[۲۸۹]
در این روایت نیز این مطلب را بیان نموده می فرماید:
خداوند عقل را در مردى ودیعه ننهاده (نبخشیده) مگر آنکه او را با آن یکى از روزها (با چاره‏سازى آن از فتنه و تباهى دنیا یا بوسیله طاعت و بندگى از گرفتارى آخرت) رهائى دهد.^[۲۹۰]

­عامل رسیدن به بهشت

وقتی عقل عملی سبب بشود که انسان برای نجات خویش در این سرای فانی کاروکوشش کند و بهترین عمل نزد پروردگار را انجام دهد، خدا هم برای او جنت را مقدر می کند لذا در روایات آمده که عقل بهترین وسیله برای دسترسی به بهشت است.
پیامبر اکرم صلی­الله­علیه­وآله­وسلم به حضرت علی علیه السّلام می فرماید:
ای علی! بهترین عقل این است که انسان بوسیله آن به بهشت برسد و رضایت پروردگار را طلب نماید.^[۲۹۱]
و در جای دیگر فرمود: