کاملاً مشخص

احتمالی
کم

سنتی و دوطرفه
پیشرفته و عام

مطابقت

کامل

کامل

ندارد

ندارد

متوسط

متوسط

کم

بسیار کم

نتایج به ‌دست‌آمده از جدول فوق نشان‌دهنده تفاوت اساسی بیع کالی به کالی با قرارداد آتی است به این معنا که ویژگی‌ها و مکانیسم معاملات در این دو متفاوت است به تعبیری دیگر نمی‌توان قرارداد آتی را بیع کالی به کالی دانست . با توجه به ملاک‌های مطرح‌شده در خصوص بیع کالی به کالی و عدم صدق آن‌ها در قرارداد آتی ، لذا این قرارداد مجاز است .
از طرفی در صورت مشابهت قرارداد آتی با بیع کالی به کالی می‌توان برای رهایی از بطلان بیع کالی به کالی آن را در قالب عقد بی‌نام مطرح کرد. عقد بی‌نام یا غیرمعهود عقدی است که در فقه به آن عقد مستقل نیز می‌گویند و عبارت است از قراردادی که در زمان شارع متعارف نبوده و بعدها پدید آمده است^[۱۲۰]

عقد بی‌نام نوعی تراضی و مصداقی از عقد صلح است که احکام اختصاصی عقودی را که به‌جای آن‌ها قرارگرفته نخواهد داشت. تقریباً میان فقهای امامیه اتفاق‌نظر است که صلح یک عقد مستقل محسوب می‌شود و شرایط اختصاصی عقود دیگر را ندارد، هرچند جای آن‌ها بنشیند^[۱۲۱].
حضرت امام (ره) در تحریر الوسیله مسئله ۱۵ می‌فرمایند:«معامله دین به دین که در قالب عقد بیع منهی می‌باشد در چهارچوب و قالب عقد صلح شرعی و صحیح است».
از عقد دیگری که برای رهایی از بطلان بیع کالی به کالی می‌توان مطرح نمود جعاله است. حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله در باب عقود می‌فرمایند:
«جعاله ملتزم شدن به‌ عوض معلوم بر انجام عملی مشخص است». قانون مدنی نیز در ماده ۵۶۱ می‌گوید:«جعاله عبارت است از التزام شخص به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از اینکه طرف معین باشد یا غیر معین»
در بازار معاملات آتی نفت طرف قرارداد همواره بورسی می‌باشد که می‌تواند جاعل باشد و طرف دیگر می‌تواند افراد حقیقی و حقوقی باشند و جعاله به‌منظور ایجاد نقدینگی و بازار ثانویه باید جعاله عام باشد.علمای شیعه معتقدند ایجاب قراردادهای مالی می‌تواند به‌طرف عموم باشد، چنان‌که فروش مالی به قیمت معین پیشنهاد شود بی‌آنکه خریدار معینی موردنظر مالک قرار گیرد^[۱۲۲].
در بورس معاملات آتی نفت عقد آن به‌صورت جعاله عام است. موضوع مورد معامله کاملاً مشخص و استاندارد است و فقط قیمت معامله در مرور زمان‌بر اثر عوامل بنیادین متغیر بوده ولی طرفین علم اجمالی به قیمت مورد معامله دارند.به‌عبارت‌دیگر عمل که عبارت است از قیمت کالا ، متغیر است که در این مورد نیز حداقل علم اجمالی وجود دارد . فلذا قرارداد آتی در بورس معاملات آتی نفت به‌عنوان قرارداد جعاله به‌صورت زیر تعریف می‌شود:
«قرارداد آتی عبارت است از اسنادی که به‌موجب آن طرفین قرارداد توافق می‌نمایند که یک‌ طرف به‌عنوان جاعل مقرر می‌دارد ، درصورتی‌که در تاریخ و زمان معین‌شده طرف مقابل متاع مشخص‌شده در قرارداد را جهت فروش به جاعل ارائه نماید ، جاعل آن را به ثمن مشخص‌شده در قرارداد خریداری نماید.عامل نیز عمل خواسته شده یعنی عرضه متاع موردنظر جهت خرید را انجام می‌دهد و جعل عبارت است از همان حقی که جاعل به عامل می‌دهد و خود را ملزم به خرید متاع ارائه‌ شده می‌نمایند.»^[۱۲۳]
ب: بررسی شبهه فقهی عملیات بورس‌بازی
بورس‌بازی از نظر لغوی به معنای «تأمل، تصور ، حدس و گمان ، پیش‌بینی ، قمار و سفته‌بازی » آمده است^[۱۲۴].
۱-مفاهیم بورس‌بازی
بورس‌بازی به خطر انداختن کالا یا سرمایه در مواجهه با یک عدم اطمینان است که تصمیم‌گیری در آن شرایط ، حدسی است. پس واضح است که درجه‌ای از بورس‌بازی در تمامی تصمیمات انسانی وارد می‌شود. در این صورت هر تصمیم در شرایط ریسکی بورس‌بازی محض نبوده و شریعت اسلامی با آن مخالف نیست. بورس‌بازی در صورتی قابل‌تأمل است که معاملات غرری بوده و پذیرش ریسک بدون چشم‌انداز مثبت به آینده و در حالت جهل صورت گیرد. به‌عنوان‌مثال بورس باز یک دارایی را بدون قصد نگه‌داری با پذیرش ریسک خریداری کرده و به دنبال کسب سود از مابه‌التفاوت قیمت در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌باشد. بر اساس پذیرش درجه و نوع ریسک و قصد خرید دارایی می‌توان بین بورس‌بازی و غیر آن تفاوت قائل شد^[۱۲۵].
۲-مقایسه غرر و عملیات بورس‌بازی
غرر از نظر لغوی به معنی خطر^[۱۲۶] ، در معرض هلاکت افتادن و فریب خوردن است^[۱۲۷]. غرر از نظر اصطلاحی به معنای جهالت موضوع معامله ازنظر مقدار ، وزن ، پیمانه ، عدد و … یا اوصاف جنس است. غرر از نظر حقوقی یعنی اگر کسی عقدی منعقد نماید و به یکی از جهات معامله جاهل باشد و از ناحیه آن جهل ، برای او احتمالی ضرری باشد ، آن عقد باطل است.
در خصوص معاملات و دادوستدهای تجاری در قرآن حکم و قاعده کلی وجود دارد که فقهای اسلام در تمام ابواب معاملات (معاملات مالی) ازجمله در مورد معاملات غرری- که ممنوع و نهی شده است- به آن استدلال می‌کنند آن حکم کلی عبارت است از:«تحریم أکل مال به باطل و به‌اصطلاح حقوقی به معنی نامشروع دانستن، دارا شدن بلاجهت یا دارا شدن غیرعادلانه می‌باشد که در آیه زیر بیان گردیده است:« ای کسانی که ایمان آورده اموالتان را به باطل بین خود نخورید مگر آن‌که تجارتی از روی رضا و رغبت باشد^[۱۲۸].
«یا ایها الذین امنو لا تاکلو اموالکم بینکم بالباطل الا آن تکون تجاره من تراض منکم…»
لذا می‌توان نتیجه گرفت که حکمت بطلان معامله غرری در زیان باری آن به دلیل جهالت و همچنین درخطر تنازع طرفین معامله است. در بازارهای مالی که اوراق مالی (دارایی مالی) مبادله می‌شوند ، قیمت‌ها منعکس‌کننده کلیه اطلاعات در مورد آن دارایی باشند به‌عبارت‌دیگر بازار باید کارا^[۱۲۹] باشد، در غیر این صورت افراد بر اساس حدس و گمان اقدام به معامله خواهند کرد و بعضاً برای کسب بازدهی بیش‌تر معامله مجهولی را انجام می‌دهند.
با توجه به مفاهیم بورس‌بازی نکات زیر استخراج می‌گردد:

• تصمیم‌گیری برای انجام معاملات پر ریسک توسط بورس بازان درصورتی‌که با جهل صورت نگیرد اشکال ندارد.

• سرمایه‌گذاری برای مدتی بسیار کوتاه درصورتی‌که در قالب یکی از عقود اسلامی مانند بیع صورت گرفته و جهل نداشته باشد و موضوع غرر منتفی باشد اشکال ندارد.

• اتخاذ تصمیم بر اساس شایعات در صورت وجود جهل نسبت به اوصاف مورد معامله ازنظر فقهی مشروع نیست.

• تصمیم‌گیری در شرایط جهل نسبت به خریدوفروش اوراق بهادار مشروع نیست^[۱۳۰]

۳-مقایسه عملیات بورس‌بازی و قمار
قمار در لغت به معنی کسب سود به‌ واسطه بخت، اقبال و شانس با ادوات قمار می‌باشد. شیخ انصاری در مکاسب محرمه ، قمار و خریدوفروش ادوات قمار را جزو مکاسب محرمه برشمرده است. ویژگی‌های قمار به شرح زیر است.
یک: ماهیت قمار بر اساس شانس و بخت‌آزمایی است. دو: اطلاعات دانش نقشی در کسب بازدهی یا زیان ندارد.سه: هدف از قمار فقط کسب بازدهی باشد و این عملیات هیچ‌گونه فایده اقتصادی در جامعه ندارد . با توجه به بیان مفاهیم قمار در مقایسه با عملیات بورس‌بازی در بازار مالی، به نکات زیر می‌توان اشاره کرد:
یک: ماهیتت اصلی معاملات بورس‌بازی، تحلیل آمار و اطلاعات و تصمیم‌گیری بر اساس اطلاعات در بازار مالی که دارای حداقل کارایی است صورت می‌پذیرد.
دو: تبیین درست از وضعیت موجود و پیش‌بینی دقیق‌تر وضعیت آتی نقش مهمی در کسب بازدهی یا زیان دارد.
سه: هدف از بازارهای آتی، کنترل و مدیریت ریسک و پایداری تولید است و بورس بازان در این بازار موجب افزایش نقدینگی و شفافیت بازار و کاهش ریسک یا نوسانات بازار می‌گردند؛ درنتیجه به مدیریت ریسک تولید کمک می‌کنند. با توجه به نکات مذکور و مقایسه مفاهیم قمار و بورس‌بازی هیچ‌گونه تطابقی مشاهده نمی‌شود.^[۱۳۱]