از دیگر شاعران قرن پنجم فردوسی است که صفا درباره ی اندرزهای وی در شاهنامه این گونه می نویسد: «اندرزنامه های شاهنامه بسیار و قسمت بزرگی از آن ها منقول از متن­هایی است که فردوسی در اختیار داشته است. این اندرزها را می توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته­ی اول که اساسی ترین آن ها است در قسمت تاریخ ساسانیان دیده می شود خاصه در سرگذشت اردشیر بابکان و شاپور و اورمزد و در بزم های هفت گانه ی انوشیروان با بوزرجمهر. دومین دسته از اندرزهای شاهنامه آن هاست که در آغاز یا پایان داستان ها آمده و معمولاً متناسب است با موضوع همان داستان­ها. دسته ی سوم اندرزهای حکیمانه ای است که فردوسی خود در پایان داستان های شاهان و پهلوانان می آورد و شاعر با توجه به ناپایداری جهان خواننده را به نیک اندیشی و نیکوکاری و دادگری و احتراز از بدی می خواند. پایان داستان ضحّاک، برای این دسته از اندرزنامه های شاهنامه نمونه ای بسیار عالیست.» (همان: ۳۸۴)

«ازجمله شاعران اوایل قرن پنجم (یازدهم میلادی) شاعری است به نام بداعی بلخی. بداعی پندنامه ی انوشیروان را به شعر درآورد و آن را راحه الانسان نامید، دراین پندنامه مانند پندنامه های مشابه دیگر ایرانی به موضوعات مختلف مربوط به تهذیب نفس و سعی در تکامل نفسانی از راه خردجویی، نیکوگویی، نیکی، راستی، معاشرت با نیکان، خرسندی و بسیاری از این گونه ملکات فاضله، توجه و درباره ی هر کدام یک یا دو بیت سروده شده است.» (صفا، ۱۳۶۸: ۳۸۵)
«ازاوایل قرن ششم، سنایی غزنوی بعد از انقلاب حالی که به او دست داده بود، باب جدیدی در سرودن اشعارحکیمانه و در همان حال عارفانه باز کرد. وی توانسته معانی حکمی و عرفانی مخلوط به اندرز و موعظه و نصیحت را به قدرتی کم نظیر در قصیده ها و قطعات و اندرز یا به صورت طعن­های انتقادی در قطعاتی کوتاه و مؤثر بیاورد، اوحد الدّین انوری، شاعر قصیده سرای بسیار مشهور است که روش او را در سرودن قطعات اندرزی، یک شاعر بزرگ دیگر به نام ابن یمین بعدها تکمیل کرد. قطعات اندرزی ابن یمین به سبب تنوّع آن ها و سادگی و صداقت گوینده از عهد شاعر به بعد با شهرت بسیار، زبان به زبان می­گردد.» (همان: ۳۸۶)
«در قرن هفتم بزرگ ترین شاعر اخلاقی و اجتماعی و تربیتی ایران که به نوعی بارز متوجّه اندرز گویی بوده است، می زیست و او سعدی شیرازی است. وی نه تنها در گلستان خود که پر از پند واندرزها ودستورهای اخلاقی و تربیتی به نثر و نظم است، بلکه در منظومه­های بسیار مشهورش«بوستان» و قصاید خویش اندرز هایی در همه ابواب حیات فردی و اجتماعی گنجانیده است که هنوز هم غالب آن ها به صورت مشق هایی جاویدان میان ایرانیان رواج دارد. وی در هر دو کتاب مذکور خود، سعی کرده است تا مبانی و اصول اخلاقی را نه تنها به صورت جمله های خشک کوتاه تمام نکند، بلکه بیش تر آن ها را با آوردن حکایت ها و تمثیلات، مرکوز ذهن خواننده سازد و این شیوه ی او به وسیله ی همه ی آنان که به تقلید از گلستان و بوستان آثاری پدید آورده اند دنبال شد. با ابتکاری که سنایی غزنوی در به هم آمیختن اندیشه های عرفانی و اندرزی کرد، پس از او مثنوی های عارفانه گوناگون در ذکر مبانی تصوّف و عرفان ایران و راهنمایی سالکان طریقت در طی مدارج کمال نفسانی سروده شد که به حکایات وتمثیل ها همراه بود و در مطاوی این مطالب بسا اندرزها و راهنمایی های اخلاقی و اجتماعی مذکور افتاد.» (صفا، ۱۳۶۸: ۳۶۷)
«غیر از قصیده و مثنوی و رباعی های حکیمانه ی اندرز گویی، یک میدان وسیع دیگر از حدود قرن هشتم به بعد به دست آمدو آن غزل های حکیمانه و عارفانه است که بیش از همه به وسیله­«حافظ شیرازی» تکامل یافت و آخرین مرحله ی ترقّی را در شعر صائب اصفهانی و پیروان مکتب او در ایران و هندوستان حاصل نمود. اندرز هایی که در این نوع از شعر بیان شده بیشتر با مضمون­های شاعرانه و با مثل های سایر یا تمثیل همراه است ومو ضوعات آن­ها با آن چه در محیط زندگی و به دور و بر شاعر است ارتباط دارد.» (همان: ۳۸۸)
۲-۴- پند واندرز در آثار سعدی
در میان شاعران بزرگ ایرانی، سعـدی در ذکر پند ها و اندرزها اهمیت ویژه ای دارد. درباره او نوشته اند: «ترتیت منظومه هایی که موقوف بر تربیت و اندرزهای اخلاقی به قصد اصلاح و ارشاد طبقات مختلف اجتماع باشد، در حقیقت از سعدی آغاز شده و او بزرگ ترین شاعری است که از عهده ی چنین ابتکار مهمّی برآمده است، تا آن جا که باید گفت وی بزرگ ترین شاعر اخلاقی و تربیتی ایران است.» (صفا، ۱۳۷۳: ۳۳۱)
«شاید بتوان سعدی را بزرگ ترین شاعر در ادب فارسی دانست که به دفعات مختلف و به صورگوناگون، مفاهیم و مضامین پندآموز، اجتماعی در آثارش آورده شده است. هرچند که در مفاهیم قصایدش بیشتر به این جنبه توجه شده، اما غزل هایش نیز از این ویژگی بی بهره نیست.

چنان چه می بینید شاعر نیز به این خصلت خود به صورت مستقیم اشاره می کند اما ویژگی این نوع از شعر سعدی آن است که شاعر این اندرزها را با کلامی شیرین و نمکین بیان می کند و شنونده ناخودآگاه با شاعر همراه می شود و کلامش را پذیرا می گردد.» (میری، ۱۳۸۰: ۷۶)
«عشق همراه با اندرزگویی و آشفتگی در عین مصلحت بینی، همه ی این تضادها یک جا در سعدی دیده می شود و این خود دلیل عظمت مقام و بزرگی و توانایی روح اوست.» (همان: ۱۸)
«مقام سعدی در پند آزمایی بسیار رفیع است و هر شخص حقیقت جوی، باید سخنان او را با گوش بشنود زیرا که اولاً وی عمری دراز کرد و سرد و گرم روزگار را بسیار دید و ثانیاً در حدود سی سال یا بیشتر از عمر را در بلاد آسیای صغیر مسافرت نمود و با ملل و اقوام و مذاهب مختلف ارتباط پیدا کرد و از هر تجربه ای خوشه ای چید و آن گاه که با موی سفید و فکر ورزیده به وطن خود بازگشت، جهانی از آزمایش واندیشه های بزرگ و افکار پخته با خود به ارمغان آورد و در گلستان و بوستان به یادگار نهاد. در میان گویندگان و دانشمندان ایران، شخصی مانند سعدی که این چنین مسافرت طولانی کرده و با ملل و اقوام و افکار و آثار مختلف تماس پیدا کرده باشد، نادر است. پس جا دارد که برای او مقامی خاص قائل شویم و پندهای او را با دقتی تمام گوش داریم زیرا :

فصل سوم: شیوه های پند و اندرز در آثار سعدی
شیوه های پند و اندرز در آثار سعدی
شیخ اجل برای بیان پند و اندرز های خود از شیوه های مختلفی استفاده کرده تا بتواند مخاطب را آگاه سازد و مسائل اخلاقی - اجتماعی را برای او بازگو کند.
تا جایی که نگارنده در بوستان و گلستان سعدی جست وجو نمود، پی برد که سعدی برای بیان نکات اخلاقی و پند و اندرز از آیات قرآنی، نهج البلاغه، احادیث و روایات، تمثیل، ، طنز، ایجاز و سخنان حکیمانه استفاده نموده است که در ادامه ی مطلب به طور مشروح به آن ها خواهیم پرداخت.
۳-۱- بهره گیری از آیات قرآن در بوستان و گلستان
قرآن کریم، یک کتاب آسمانی و مقدس، همراه با آموزه های اخلاقی، تربیتی است که اکثر شاعران و نویسندگان در آثار خویش به آن روی آورده اند. سعدی شیرازی نیز از جمله شاعرانی است که با بهره گیری از این کتاب آسمانی، به پند و اندرز پرداخته است. با اندکی دقت، در دو کتاب گلستان و بوستان به نمونه های بسیاری از اشعار و حکایات برخورد می­کنیم که سعدی، تحت تأثیر آیات قرآنی، به سرودن آن ها مبادرت ورزیده است.
الف: نمونه های بهره گیری از آیات قرآن در بوستان
بهره گیری سعدی از آیات قرآن، در بوستان که آرمان شهر خیالی وی است؛ در همان ابتدا به وضوح و آشکارا، دیده می شود. درباب اول بوستان که «در عدل و تدبیر و رای» نام گذاری شده است شاهد نمونه ­ای از این بهره گیری هستیم که سعدی به کمک آن مخاطب را نصیحت کرده است.