۱-۶. تعاریف مفهومی
ارتباطات علمی: به انواع روابط متقابل بین اعضای جامعه علمی گفته میشود که به تبادل دیدگاه ها، نظرات و اطلاعات علمی و ایجاد توافق و اجماع پیرامون مسایل مشترک منجر میگردد (محمدی، ۱۳۸۶) و ارتباط علمی بدان معناست که اندیشهای میان مولدان علم رد و بدل گردد یا اندیشهای از نقطهای به نقطه دیگر جریان یابد. چنین جریانی ممکن است نه تنها بین دو یا چند فرد، بلکه میان دو یا چند رشته علمی یا چند جامعه فرهنگی نیز پدید آید. اما به هر حال آغاز چنین حرکتی همواره از مجرای تولیدات فردی آغاز میشود، یعنی فردی اندیشهای را میپروراند و با کلام یا نوشته، خود ناقل اندیشه میان افرادی دیگر در درون یک رشته علمی یا ورای رشتهای خاص میشود (حری، ۱۳۸۳).
اعتبار: اعتبار میتواند به عنوان قابل قبول بودن تعریف میشود. اطلاعات معتبر معمولاً به اطلاعات قابل قبول اشاره دارد (فگ و همکاران،۲۰۰۱) و معمولاً به قابلیت اطمینان، صحت، صحیح و مؤثق بودن و کیفیت اشاره دارد(ریح،۲۰۰۲).
استناد: اشاره به سخن و سند پیشین خوانده شده است (حری،۱۳۶۲). ارجاعات یک نویسنده به آثار پیشین مرتبط با موضوع نوشته وی استناد نامیده میشود (حری و شاهبداغی،۱۳۸۳).
۱-۷. تعاریف عملیاتی
شاخصهای اعتبار: به مجموعه ویژگیهایی که اعضای هیئت علمی در استفاده از یک مقاله پژوهشی (در زمینه مطالعه، استناد و دسترسی آزاد) مدنظر قرار میدهند و برمبنای آن به ارزیابی اعتبار اطلاعات مقاله مورد نظر میپردازند و بر اساس آن معیارها اطلاعات را معتبر میدانند که طی یک پرسشنامه محقق ساخته در ۳۵ گویه مورد ارزیابی قرار میگیرد.
ارتباط علمی: میزان ارتباط عضو هیئت علمی با اعضای گروه های علمی در سطح دانشگاه، با همکاران سایر رشته های در سطح دانشگاه، با همکاران هم شته در سطح دانشگاههای داخل و خارج از کشور، با انجمنهای علمی داخل و خارج، با مؤسسههای علمی داخل و خارج با مؤسسات دولتی درنظرگرفته شده است.
فصل دوم: مبانی نظری و
پیشینه پژوهش
۲-۱. مقدمه
نظام ارتباطی به منزله شبکه عصبی علم است که محرکهایی را دریافت و آنها را به بخشهای مختلف پیکره علم منتقل میکند. امروزه، علم ذخیره بزرگی از اطلاعات پراکنده است. اساساً علم دارای ویژگیهای اشتراک و پراکندگی است و بر همین مبنا نیز رشد مییابد. از این رو، یکایک دانشمندان برای پیشرفت رشته تخصصی خود دانسته های خویش را به اشتراک میگذارند. در فرایند ارتباطی، دانشمندان به طور مستمر تمایل به برقراری ارتباط آگاهی بخش با دیگران دارند و از این رهگذر نیز به خود آگاهی نائل میشوند. هر گونه فعالیت علمی نیازمند انبوهی از اطلاعات علمی مدون و قابل دسترس است (داورپناه،۱۳۸۶).

از زمان خلق اولین مجلات علمی از قرن هفدهم تا کنون، مجلات مهمترین کانالهای ارتباطی میان محققان بودهاند. ظهور فنآوریهای نوین، فرایند ارتباط میان جوامع علمی را متحول کرده است. تأثیر این فنآوریها چنان شگرف است که در متون مختلف از آن به عنوان انقلابی در تاریخ تفکر و ارتباط بشر یاد میشود (جوکار و برهمند،۱۳۸۸). ظهور اینترنت و فنآوریهای رایانه ای روشهایی را که محققان با یکدیگر ارتباط برقرار میکردند و آثارشان را منتشر مینمودند، متحول کرده است. در محیط جدید، ماهیت بنیادی انتشارات در حال تغییر است. دانشمندان با تکیه بر فنآوریهای نوین قادرند آثارشان را در کمترین زمان ممکن منتشر کنند و آنها را در دسترس عموم از جمله جامعه علمی قرار دهند.
انتشار سریع آثار بر روی اینترنت شبکهای گسترده از تعامل میان دانشمندان و محققان ایجاد خواهد کرد که نه تنها در پیشرفت و رشد علمی محققان مؤثر خواهد بود، بلکه حتی بازخوردهای دریافتی میتواند در پالایش آثار آنها پیش از ارائه به مجلات داوری شده نقش مؤثری بازی کند. پژوهشگران تحقیقات خود را به قصد تولید دانش انجام میدهند. بنابراین دیگر دانشمندان و محققان برای رصد دانش جدید باید به نتایج تحقیقات پیشین و پژوهش های موجود دسترسی داشته باشند و از آن استفاده نمایند. ارتباطات علمی و فرایند آن مسئله بسیار مهمی در بقای چرخه تولید علم و به تبع آن تولید دانش است. این افزایش کانالهای دسترسی به اطلاعات مخصوصاً اینترنت مسئله اعتبار را افزایش داده است. همچنان که اسناد افزایش پیدا میکنند، انتخاب اسنادی که معتبر و قابل اطمینان باشد یک امر حیاتی و مهم است. این مسئله مخصوصاً در وب جهان گستر شدت پیدا کرده است. زیرا یک شماری از اسناد وجود دارد که از خودناشری میآیند و از مکانیسمهای داوریهای سنتی آزاد هستند، محتوای آنها تجدیدنظر نمیشوند قبل از این که بر روی وب قرار گیرند. بنابراین قضاوت درباره اعتبار اطلاعات و اعتماد به آنها برای افراد به چالشی تبدیل شده است. اگر چه بیشتر بحثهای اعتماد بیشتر بر روی موضوعهایی مثل، امنیت، تجارت الکترونیک تمرکز کرده است. نویسندگان ادعا میکنند که یک نیاز قوی برای پژوهش نظری و تجربی بر روی اعتماد و اعتبار در داخل حوزه علوم اطلاعات وجود دارد. پژوهشگران برای کارهای پژوهشی خود به اطلاعات معتبر و مؤثق نیاز دارند بنابراین شاخصها و معیارهایی که اعضای هیئت علمی درنظر میگیرند برای آنکه یک مقاله را معتبر بدانند و آن را مورد مطالعه و در صورت نیاز مورد استفاده قراردهند مسئلهای است که در این پژوهش مورد بررسی قرار میگیرد زیرا که اعتبار را میتوان به عنوان بخشی از فرایند ارتباط علمی در فرایند انتخاب، مطالعه و استناد به یک مقاله دانست. در این فصل ابتدا به مبانی نظری در حوزه ارتباطات علمی، مجلات دسترسی آزاد و سپس مبحث اعتبار و اعتماد پرداخته میشود و در پایان فصل نیز به مرور تحقیقات و پژوهشهای پیشین در حوزه ارتباطات علمی، مجلات دسترسی آزاد ، اعتماد و اعتبار پرداخته شده و در آخر نتیجهای کلی بیان میشود.
۲-۲. ارتباط علمی
ارتباط علمی چیزی جز انتقال اندیشه از نقطهای به نقطه دیگر نیست، به همین دلیل میتوان آن را به جریان انرژی در فیزیک تشبیه کرد اما شرط این جابهجایی اندیشه در اختلافی است که میان دو نقطه این جریان وجود دارد. یعنی تا زمانی که بار اطلاعاتی در میدان قرار نگیرد و دو عنصر باردار اطلاعاتی در تماس و ارتباط با یکدیگر نباشند، هیچ گونه جابهجایی اندیشه یا انرژی رخ نخواهد داد (حری، ۱۳۸۳).
معادل انگلیسی ارتباطات علمی scholarly communication است هر چند این معادل برای scientific communication هم درنظر گرفته میشود، به نظر میرسد که با توجه به بررسی لغوی و ارتباط مستقیمتر با پژوهش، معادل نخست صحیحتر میباشد (حاجی عزیزی، ۱۳۹۱).
ارتباط علمی زیر مجموعهای از ارتباط اجتماعی است، با توجه به وابستگی عناصر اجتماعی میتوانیم ارتباط علمی را فرایندی پیچیده و دارای ویژگی سیستمی بدانیم که طی آن افراد یا مؤسسات و انجمنهای علمی و پژوهشی به تبادل افکار، آراء و نظریههای علمی و فنی میپردازند. به تعبیر شاگنسی^[۱۱] (۱۹۸۹) ارتباط علمی پدیدهای اجتماعی است که از طریق آن فعالیت خلاق و هوشمندانه یک اندیشمند به دیگری منتقل میشود (داورپناه،۱۳۸۶). منظور از اندیشمند، افراد، سازمانها و انجمنهای علمی هستند که در این فرایند افکار و دانش خود را مبادله میکنند (حاجی عزیزی، ۱۳۹۱). در عمل ارتباط علمی فرایند رسمی و غیررسمی تولید، ارزیابی، ویرایش، سازماندهی، توزیع، دسترسپذیری، آرشیو، استفاده و به طور کلی انتقال و اشاعه اطلاعات را در نظر دارد (گاس و دایل^[۱۲]، ۲۰۰۵) . به گفته راجرز ارتباط علمی فرایندی است که طی آن پیامهای علمی از فرستنده به گیرنده انتقال مییابد و مانند هر شکل دیگر ارتباط دارای سه عنصر اصلی: منبع پیام، کانال ارتباطی و گیرنده پیام میباشد (هزارجریبی و محبوبی منش، ۱۳۹۰).
جامعهشناسان علم بر اهمیت ارتباطات به عنوان ساز وکار اصلی تکوین و تولید علم تأکید کردهاند و پیشرفت علم را بازتابی از نظام ارتباطی آن میدانند. ارتباطات علمی در درون سازمانهای
آموزشی و پژوهشی و نیز فراتر از مرزهای نهادهای مزبور همواره یکی از عوامل تأثیرگذار بر تولید و گسترش دانش بودهاست (محمدی،۱۳۸۶). ارتباطات علمی از دیدگاه علم ارتباطات، فرایند ارائه و تحویل دانش تولید شده از سوی اعضای اجتماع علمی است (علیدوستی و دیگران، ۱۳۸۸).
اصطلاح ارتباط علمی به برونداد مربوط نمیشود بلکه به فرایندی مکرر ارتباط دارد که موجب اشاعه و انتشار دانش میگردد و در کل جامعه مورد استفاده قرار میگیرد. به طور کلی، ارتباط علمی عبارت است از چگونگی استفاده و اشاعه اطلاعات از طریق مجراهای رسمی و غیررسمی توسط دانشمندان در همه زمینه ها. البته عده دیگری از محققان ارتباط علمی را جزئی از برونداد علمی تلقی میکنند و اصطلاحاً به آن مقاله علمی میگویند که سرانجام در مجلات و منابع مشابه دیگر انتشار مییابد. به طور کلی فرایند ارتباطات علمی را به سه مرحله تقسیم میکنند:
ارتباط در چارچوب شبکه های غیررسمی که در حال حاضر به طور وسیعی از طریق استفاده از رسانه های الکترونیکی انجام میشود.
اشاعه اولیه نتایج تحقیق از طریق کنفرانسها و پیشچاپها.
انتشار رسمی در نشریات علمی (پاکدامن،۱۳۸۴).
نشر علمی نوعی ارتباط علمی در درون یک جامعه یا در مقیاسی گستردهتر است. در زمینه رسانه الکترونیکی اصطلاح نشر علمی عموماً به همه اشکال نشر اسناد و مدارک به صورت پیوسته اطلاق می شود. انتشار علمی دارای دو شکل رسمی و غیررسمی است. نشر غیررسمی مخاطبان محدودی را پوشش میدهد، در حالی که نشر رسمی به طور معمول در طی مدت طولانی برای مخاطبان وسیعتری قابل دسترس است. نشریات ادواری و کتابها نمونه های اصلی ارتباط رسمی محسوب میشوند. در نشر علمی باید به چند نکته اساسی توجه داشت: ۱- مقبولیت عام ۲- دسترس پذیری ۳- قابل اعتماد بودن
مقبولیت عام برای یک اثر علمی موجب آگاهی مخاطبان هر اثر میگردد. دسترسی به این معناست که اطلاعات مورد نظر به سادگی و به راحتی توسط محققان علاقمند قابل بازیابی میباشد. قابل اعتماد بودن یا مؤثق بودن مقاله با داوری تعیین میشود. همچنین شهرت ناشر، دانش و علم خواننده از محقق و شهرت مؤسسه تحقیقاتی و در مورد نشر مجله، شهرت آن مجله را باید در نظر گرفت. در عین حال، منبع تأمین کننده مالی به عنوان شاخصی در خصوص قابل اعتماد بودن مورد توجه قرار میگیرد. چنانچه کمک مالی توسط یک مؤسسه غیردانشگاهی تأمین گردد یا مقاله با داوری ضعیف یا بدون داوری انتشار یابد شهرت نویسنده میتواند تا اندازهای در جهت جبران این نقص مهم باشد. در این خصوص، تأکید بیش از همه بر نسخه های کاغذی مقالات و آثار علمی است. گفته میشود کسانی که مایل به خواندن شکل الکترونیکی آثار هستند مقالات نویسندگانی را مورد مطالعه قرار میدهند که از شهرت برخوردارند (هالیدی^[۱۳]،۲۰۰۱).
منزل^[۱۴] (در داورپناه،۱۳۸۶) هفت کارکرد برای ارتباط علمی برمیشمارد:
تهیه پاسخ برای سؤالهای معین
کمک به دانشمندان برای همگام شدن با پیشرفتهای جدید در رشته
کمک به دانشمند برای شناخت و فهم یک رشته جدید
شناخت جریانهای اصلی در رشته و پی بردن به میزان اهمیت کار خویش
بررسی اعتبار اطلاعات با کمک شواهد تکمیلی
کسب دیدگاه جدید یا وسعت بخشیدن به دامنه علاقه و توجه
دریافت بازخورد درباره اثر علمی خویش
ارتباطات علمی به طور کلی مشتمل است بر انتقال اطلاعات و نتایج فعالیتهای علمی از طریق شبکه متخصصان، و از سوی دیگر نظام بازبینی و ارزیابی این یافتهها و فعالیتهای پژوهشی پژوهشگران از سوی همکاران علمی است. ارتباطات علمی را میتوان در بستری فرهنگی تبین کرد. ارتباطات علمی “فرهنگ رد و بدل کردن استعدادها و تواناییها” تعریف میشود.
۲-۳. انواع ارتباطات علمی
ارتباطات علمی به دو دسته تقسیم میشوند: یکی بر اساس داخلی و خارجی بودن ارتباطات نسبت به اجتماع علمی و دیگری بر اساس رسمی (غیرمستقیم) و غیررسمی (مستقیم) بودن ارتباطات.
۲-۳-۱. ارتباطات علمی داخلی و خارجی
اینسند^[۱۵] به ارتباطات علمی از دو جهت محتوایی و اجتماعی توجه میکند، به عقیده وی ارتباط علمی: ۱- دانش علمی را انتقال میدهد(جنبه مربوط به محتوا) و ۲- میان دانشمندان روی میدهد (جنبه اجتماعی). اگر هر دو شرط برقرار باشد؛ شاهد ارتباطات علمی داخلی هستیم اما با شرط اول به تنهایی، به تعبیر “اینسند” با ارتباطات علمی خارجی روبرو هستیم. بنابراین مقاله های رسمی از نوع ارتباطات علمی داخلی به شمار میروند و گزارشی از یک پژوهش علمی که علاوه بر دانش علمی به تشریح مراودات پژوهشگران مربوط میپردازد، نمونهای از ارتباطات علمی خارجی است (علیدوستی و دیگران،۱۳۸۸).
۲-۳-۲. ارتباطات علمی رسمی
پدیده ارتباط رسمی به اواسط قرن هفدهم میلادی باز میگردد، زمانی که گروهی از دانشمندان در انجمن سلطنتی انگلستان نشستهای منظمی را برگزار میکردند. در این نشستها، آزمایشها، مقاله ها و یافته های جدید محققان اعلام میشد. افراد علاقمند به پژوهش که مجاز به شرکت در این جلسات نبودند، از طریق نامههای شخصی که شرح فعالیتهای علمی در آنها منعکس میشد از یافته های علمی جدید مطلع میشدند. بعدها با افرایش نیاز به مبادله سریع اطلاعات علمی، نشر مجله به عنوان ابزاری مؤثر برای مبادله اطلاعات علمی مورد توجه قرار گرفت (قانع، ۱۳۸۳).
ارتباطات علمی رسمی، ارتباطاتی است که اطلاعات علمی با واسطه مبادله میشود و از این رو غیر مستقیم نیز خوانده شده است. این ارتباط، فرایندی است که از طریق آن، تازهترین یافته های علمی پالایش، تأیید و توزیع و همچنین برای پژوهشگران، اساتید و دانشجویان و عموم مردم نگهداری میشود. معمولاً این امور در قالب کتابها، مقاله های ژورنالها، گزارش کنفرانسها، تکنگاشتها، جلسات منظم انجمنهای علمی و حرفهای و سمینارها نمود مییابد (علیدوستی و دیگران، ۱۳۸۸).
۲-۳-۳. ارتباطات علمی غیررسمی
ارتباطات علمی غیررسمی، ارتباطاتی است که ضمن آن، اطلاعات بدون واسطه و مستقیم مبادله میشود. از این رو ارتباطات علمی غیررسمی شامل ملاقاتهای شخصی و گپ و گفتگوهای رودررو بین فردی، نامههای خصوصی، شرکت در گروه های بحث و گفت وگو، مبادله پیشچاپها است که مشخص میکنند چه مسائلی در یک رشته خاص اتفاق بیفتد. در کل منظور از ارتباط غیررسمی، ارتباطات بینشخصی است که طی آن نظریات، عقاید، رویکردها، و روشها پیش از انتشار رسمی بین پژوهشگران مبادله شده و به صورت جمعی مورد ارزشیابی قرار میگیرد (برهمند، ۱۳۸۶) . بیشتر کانالهای نوین ارتباط غیررسمی در اینترنت قرار دارند و عبارتند از:
۱- پست الکترونیک ۲- لیست سرو^[۱۶]: یک گروه بحث و گفت وگو یا گروه علاقمند است که پیامها را از طریق فهرستهای پستی توزیع میکند. ۳- اخبار(یوزنت): یک اصطلاح جامع برای هزاران گروه خبری یا گروه بحث و گفت وگو است. ۴- همایشهای الکترونیکی یا کنفرانس از طریق دوربینهای وب.
ارتباطات غیررسمی به عنوان یکی از شکلهای ارتباطات علمی نقش بسزایی در تبادل و به اشتراکگذاری اطلاعات ایفا میکند. کرونین^[۱۷] (۱۹۸۲) بر این عقیده است که ارتباط غیررسمی، شریان حیاتی پیشرفت هم برای علوم فیزیکی و هم برای علوم اجتماعی است. منزل خاطر نشان میسازد که ارتباطات غیررسمی در انتقال تجربه بین دانشمندان نقش بسیار عمدهای ایفا میکند، چنانچه که حجم انبوه اطلاعات مفید از طریق مکاتبه، ملاقاتها و محاورههای داخل راهروها به دست میآید. وی از سیستم غیررسمی و اتفاقی ارتباط به عنوان یک سازوکار قابل اعتماد یاد میکند، سازوکاری که کمک میکند اطلاعاتی که اهمیت آنها برای کار دانشمند پیشبینی نشده مورد توجه او قرار میگیرد. منزل همچنین بر این عقیده است که افراد خاصی که او آنان را «نقالان علمی^[۱۸]» مینامند تمایل دارند به عنوان نقطه اتصال برای این نوع اطلاعات عمل نمایند. آنها معمولاً ویرایشگران یا داوران مجلات، اعضای هیئتهایی که به درخواستهای دریافت کمک مالی رسیدگی میکنند، یا استادان مهمان هستند (زوارقی، ۱۳۸۹).
علیرغم اعتقاد عموم، محاسن یک جلسه یا همایش دانشگاهی تنها محدود به ارائه مقالات نیست، بلکه عمدتاً مربوط به بحثهای غیررسمی است که خارج از ترتیبات رسمی در میان پژوهشگران مبادله میشود. بنابراین این جنبه بده بستان [متقابل] ارتباطات غیررسمی است که به محققان اجازه میدهد تا اطلاعات جدید را دریافت و توزیع کنند، با متخصصان حوزه خود ارتباط برقرار کنند و نظریهها و فرضیه ها را منتشر کنند (زوارقی،۱۳۸۸).
نمونه ارتباطات غیررسمی، مکالمه تلفنی و نمونه بارز ارتباطات رسمی، کتاب است. با کمی دقت میتوان دریافت که تفکیک میان این دو دشوار است. به طور مثال، سخنرانی یک ارتباط غیررسمی است، اما زمانی که ضبط شد و به صورت گسترده بر روی نوار ویدئو در دسترس قرار گرفت دارای بسیاری از خصیصههای ارتباطات رسمی میشود. اطلاعاتی که از طریق حس شنوایی کسب میشود بیشتر متمایل به مجراهای غیررسمی است. در حالی که ارتباطات رسمی معمولاً از طریق حس بینایی اخذ میشود (حاجی عزیزی، ۱۳۹۱).
کانالهای غیررسمی به محقق این امکان را میدهند که کانالی را انتخاب کند که امکان به دست آوردن اطلاعات را با راحتترین روش، برایش ممکن میسازد و همچنین بتواند یک ارتباط را هدایت نماید و اطلاعات خاصی را که مورد نیاز است برای خود انتخاب کند (برایتن^[۱۹]،۱۹۷۰). در کانالهای غیررسمی احتمال بیشتری وجود دارد که دانشمندان، شک و تردید را بیان و درباره خطا بحث کنند. دانشمندان با گفتگو با همکاران و دانشجویان و نیز با ایراد سخنرانی در همایشها، سمینارها و کنفرانسها به تبادل اطلاعات میپردازند. این امر در نهایت منجر به تشکیل نوعی دانشگاه نامرئی میشود که یک شبکه اطلاعات و ارتباطی پنهان و غیرآشکار است (داوررپناه، ۱۳۸۶).
۲-۳-۳-۱. دانشگاه نامرئی