پژوهش حاضر از پرسشنامهی قلدری(الویوس)، پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت و مصاحبه ادراک خود دیمون و هارت برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است.

۳-۴-۱- پرسشنامهی قلدری
در این پژوهش برای سنجش قلدری در مدرسه از ترجمهی فارسی پرسشنامهی قلدری اولویوس (۱۹۹۶) استفاده شده است. پرسشنامهی قلدری/ قربانی، از سری پرسشنامه های خودگزارش دهی است که در سال ۱۹۸۶ توسط اولویوس ساخته شده و در سال ۱۹۹۶ مورد تجدید نظر قرار گرفت. این پرسشنامه شامل ۳۹ سوال در مقیاس لیکرت است که به تجربیات دو ماه گذشته مربوط به قلدری افراد میپردازد. سوالات پرسشنامه مشتمل بر سوالاتی در شکلهای مختلف قلدری، همچون فیزیکی^[۸۰]، شفاهی^[۸۱]، مستقیم، نژادی و جنسیتی است.
موارد فوق زمینهی محل وقوع و نگرش افراد نسبت به قلدری و قربانی مورد مطالعه و بررسی قرار میدهد. سوالات این پرسشنامه را میتوان به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول سوالاتی که اطلاعات کلی راجع به قلدری را به دست میدهد ، که سوالات ۴، ۱۴ تا ۲۴ و ۳۴ تا ۳۹ را شامل میشود. در بخش دوم سوالات ۵ تا ۱۳ رفتار قربانی و سوالات ۲۵ تا ۳۳، رفتار قلدر را مورد ارزیابی قرار میدهند. سوالات ۴ و ۲۴ نیز شیوع قلدری را ارزیابی میکنند.
روایی و پایایی پرسشنامه از طریق اجرا در گروه ۵۰۰ نفری از دانشآموزان دختر و پسر۱۶-۱۱ ساله نروژی در سال ۱۹۹۴ توسط سازندهی پرسشنامه از طریق همبستگی درونی ۸۰۰/۰ و ۹۰/۰ گزارش گردید. فلیشر^[۸۲] و همکارانش (۲۰۰۸) پایایی این پرسشنامه را از طریق باز آزمایی در بین دانشآموزان دورهی متوسطه آفریقا برآورد کردند و دامنهای بین ۴۲/۰ و ۶۰/۰ را برای آن گزارش کردند. آنان در سال (۲۰۰۴) روایی پرسشنامه را از طریق همبستگی با پرسشنامه رفتارهای پرخطر، رفتارهای ضد اجتماعی را ۵۲/۰ گزارش نمودند (فلیشر، ۲۰۰۸). در ایران نیز این پرسشنامه در سال ۱۳۸۹ توسط شهریارفر بر روی ۲۸ نفر از دانشآموزان دختر و پسر ۱۵-۱۳ ساله اجرا شد و پایایی آن از طریق آزمون- آزمون مجدد و همسانی درونی بررسی شده است که به ترتیب برای مقیاس قربانی شدن ۶۵/۰ و ۷۴/۰ و برای مقیاس قلدری ۷۴/۰ و ۷۸/۰ گزارش شده است. اعتبار این پرسشنامه نیز به دو طریق اعتبار محتوایی و همبستگی بین خرده مقیاسهای پرسشنامه بررسی، و نتیجه نشان داد که خرده مقیاسهای پرسشنامه با هم همبستگی رضایت بخشی را دارا میباشد (شهریارفر، ۱۳۸۹).
همچنین پایایی پرسشنامه توسط پژوهشگر نیز بررسی شد. برای بررسی پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. ضریب آلفا برابر ۷۴۹/۰ است. با توجه به اینکه ضریب آلفا بزرگتر از ۷/۰ است نتیجه می گیریم پرسشنامه از پایایی خوبی برخوردار است.
۳-۴-۲- مصاحبه ادراک خود:
بر ای اندازه گیری شاخصهای ادراک خود آزمود نی ها از مصاحبه «نیمه ساختاریافته » برگرفته از مدل تحولی دیمون و هارت که به روش با لینی ژان پیاژه اجرا می شود، استفاده شده است. در مصاحبه نیمه سازمان یافته پرسش ها از قبل طراحی شده و اطلاعات عمیقی از آزمود نی ها را فراهم می کند . هر پاسخ با پرسش وارسی مورد بررسی بیشتری قرار می گیرد و بدین ترتیب، تبیینهای فزون تر در مورد پاسخ ها به دست می آید. این مصاحبه شامل هفت بخش اصلی است که چهار بخش آن به بررسی جنبه های «خود به گونه موضوع» و سه بخش آن به مطالعه ابعاد «خود به گونه فاعل» اختصاص دارد. چهار بخش خود به گونه موضوع عبارتند از: خود توصیفی، خود ارزشیابی، خود در بعد زمان و علائق خود. خود به گونه فاعل هم از بخشهای «تداوم»، «اراده و اختیار» و «تمایز» تشکیل شده است.اطلاعات بدست آمده از بخش های خود موضوعی در چهار طرحواره فیزیکی، فعال، اجتماعی و روانشناختی کد گذاری می شوند و سطوح تحولی ادراک خود موضوعی را مشخص می کنند. نتایج بدست آمده از سه بخش خود فاعلی، سطوح تحولی ادراک خود ذهنی را نشان می دهند.
مصاحبه ادراک خود، در مجموع، دارای هفت گویه اصلی یا هسته ای است که چهارگویه آن مربوط به خود به عنوان موضوع یا خود عینی و سه گویه مربوط به خود به عنوان فاعل یا خود ذهنی است. هر گویه عبارت از یک یا مجموعه ای سؤالات اصلی است که در پی آن سؤالات متعدد دیگر، به عنوان سؤالات محکی پرسیده می شوند و پرسش آنها ضرورت کامل دارد. یعنی الزاماً در پی دریافت پاسخ به هریک از سؤالات اصلی، باید سؤال محکی را پرسید تا دانست کودک چگونه پاسخ خود را توجیه می کند. شیوه اجرای پرسشنامه، کاملاً مبتنی بر روش بالینی پیاژه است که به زمینه ادراک خود، انطباق داده شده است.
۳-۴-۲-۱-متن سؤالات : خود به عنوان موضوع
چهار گویه اولیه معطوف به جنبه های عمومی تظاهرات خود به عنوان موضوع بوده و دارای چهار بخش درونی یعنی خود توصیفی، خود ارزشیابی، انعکاس خود در گذشته و آینده و بالاخره علائق خود می باشند. بر حسب یافته های مؤلفین نتایج چهار آیتم اولیه هم به لحاظ خود –طرحواره ها (فیزیکی، فعال، اجتماعی، روانی) و هم به لحاظ سطوح تحولی ادراک خود مشابه بوده اند. از این رو ، آنها چهار آیتم یاد شده را ابزارهایی موازی ، به لحاظ مفهومی ، در جهت دانش فرد نسبت به خود می دانند . سؤالات چهار گویه اولیه به ترتیب عبارتند از :
گویه یک: خود توصیفی سؤالات اصلی یا هسته ای: شما چگونه آدمی هستید؟ یا چه چیزی بیانگر یا معرف شما است؟ یا چه چیزی بیانگر یا معرق شما نیست؟
سؤالات محکی: این درباره شما چه چیزی را بیان می کند ؟ چرا این مهم است؟ این (ویژگی ذکر شده از طرف پاسخگو) چه تفاوتی را سبب می شود؟ چه فرقی می کرد اگر شما این بودید (یا نبودید)؟
گویه دوم: خود ارزشیابی
سؤالات اصلی: چه چیزی در مورد خودت (یا خودتان) به شما احساس غرور و افتخار می دهد؟ چه چیزی در وجود شما است که به شما احساس غرور می دهد؟
سؤالات محکی: این چه چیزی را درباره شما می گوید؟ چرا این مهم است؟
گویه سوم: خود در گذشته و آینده یا خود در بعد زمان
سؤالات اصلی: فکر می کنید در پنج سال آینده شما همین می مانید که هستید، یا اینکه فرق می کنید؟ وقتی به بزرگسالی رسیدید چی؟ پنج سال پیش چطور؟
سؤالات محکی: چه چیزی همین که هست خواهد ماند؟ چرا آنقدر مهم است؟
گویه چهارم: علائق خود
سؤالات اصلی: دلت می خواهد که چگونه بودی؟ دلت می خواهد چه نوع یا چه تیپ آدمی می باشی؟ در زندگی چه چیزی می خواهی، یا دلت می خواهد؟ اگر می تونستی سه آرزو داشته باشی، کدام بودند؟ فکر می کنی چه چیزی مناسب و برایت خوب است؟
سؤالات محکی: چرا می خواهی (اینگونه) باشی؟ چرا می خواهی چیزهایی را که خواستی داشته باشی؟ چرا این آرزوها را داری؟
۳-۴-۲-۲-متن سؤالات: خود به عنوان فاعل یا شناساگر
گویه های پنجم، ششم و هفتم معطوف به وجه ذهنی یا خود به عنوان فاعل بوده و به ترتیب تداوم ، اراده و اختیار و تمایز را می سنجند . در بیان دیگر، سؤالات پنج، شش و هفت، به نوعی، تعریف عملیاتی خود ذهنی یا شناساگر در قالب تداوم، تمایز و اراده است.
گویه پنجم، تداوم
سؤالات اصلی: آیا از این سال به آن سال تغییر می کنی؟‌…… چگونه …. ؟ اگر از سالی به سال دیگر تغییر کنی، چگونه می دانی که همیشه خودت هستی؟
سؤالات محکی: چگونه و از چه جهت همیشه همان هستی؟ آیا این چیز مهمی است که درباره شما گفته بشود؟ چرا؟
گویه ششم: اراده یا اختیار
سؤالات اصلی: چگونه این آدمی شدی که الان هستی؟ چه چیزی شما را این آدمی کرده که الان هستید؟ چگونه می توانی آدم دیگر، یک آدم متفاوت بشوی؟
سؤالات محکی: این چه تفاوتی می کند؟ آیا این تنها دلیلی است برای اینکه تو آدمی بشوی که الان هستی؟ آیا این تنها دلیل است؟ چه چیزی دیگری می تواند شما را متفاوت بکند؟ این (دلیل کودک) چگونه عملی می کند؟
گویه هفتم: تمایز
سؤالات اصلی: آیا فکر می کنی کسی باشی که از هر جهت، مثل تو باشد؟ چه چیزی شما را از دیگر کسانی که می شناسید، متفاوت می سازد؟
سؤالات محکی: چرا این آنقدر مهم است؟ این چه تفاوتی می کند؟ شما از چه جهات دیگر متفاوت می باشید؟ آیا متفاوت هستید یا اینکه فقط در بعضی جهات فرق می کنید؟ چگونه ….. از کجا می دانید؟ آیا با همه آدم ها فرق دارید، یا اینکه فقط با بعضی از آنها فرق می کنید؟ چگونه می دانید که با هر کس دیگر فرق دارید حال آنکه خیلی آدم در دنیا هست که شما آنها را نمی شناسید؟
۳-۴-۲-۳-روش اجرای مصاحبه
روش اجرا کاملاً در چهار چوب مصاحبه بالینی به شیوه توصیف شده توسط پیاژه بوده و ترتیب ارائه سؤالات نیز بگونه ای است که در ساختار توصیف شد. منتها مجدداً یادآور می شود که ترتیب قراردادی بوده و بر حسب موارد فردی، می تواند تغییر کند. در صورتی که درست اجراء شود، مصاحبه حدود سی و پنج تا شصت دقیقه وقت می گیرد و می تواند افراد در ردیف های سنی وسیعی را شامل گردد.
۳-۴-۲-۴- دستور و مقررات کد گذاری محتوای مصاحبه ها
تعیین و کدگذاری محتوای مصاحبه ها بر مبنای مفهومی و ساختار مدل تحولی ( ابعاد درونی خود عینی و خود ذهنی و نیز سطوح سازمان یابی استدلال ) است. واحد کد گذاری، یک واحد اطلاعات یا شنک است که یک ویژگی توصیفگر خود را شامل می شود . ویژگی مزبور از خلال پاسخ مصاحبه شونده به سؤالات، یا بگونه خود جوش حین بیانات او، و یا در پاسخ به سؤالات محکی استخراج می شود، واحدهای اطلاعاتی می توانند منفرد و یا دوگانه باشند. چهارچوب تعیین و نمایش واحدها، مطابق با زیر مقوله یا ابعاد قسمتهای پیشین و کناری مدل تحولی ادراک خود، در خط افقی به هفت قسمت تقسیم می شود که به ترتیب عبارتند از چهار خود –طرحواره (مادی و بدنی، فعال، اجتماعی، روانی) در وجه خود به عنوان موضوع و سه بعد (اراده و اختیار، تداوم، تمایز) در وجه خود به عنوان فاعل. هر یک از هفت قسمت داخلی، خود در انطباق با نوع استدلال و بیانات، دارای چهار سطح تحولی در بعد عمودی می باشند. کد گذاری به این صورت است که در آغاز باید دید واحد اطلاعات به کدام یک از تقسیمات داخلی مربوط می شود و سپس در درون آن قسمت، با توجه به چگونگی واحد استدلال و اطلاعات مربوط به آن، سطح تحولی را نیز مشخص ساخت. به ترتیبی که آمد ، اظهارات مربوط به ویژگیهای جسمانی یا مالکیت ها (من قد بلندی دارم، من یک ماشین دارم) در درون طرحواره فیزیکی و بیانات و اظهارات مربوط به فعالیت ها و مهارتها (من هر روز بیس بال بازی می کنم، من واقعاً تند می دوم) در درون طرحواره فعال محسوب خواهند شد. بیانات مربوط به ویژگیهای شخصیت اجتماعی، تعامل با دیگران، روابط اجتماعی(من واقعاً یک آدم خجالتی هستم، من با دوستانم همیشه می جنگم، من مادر و پدر خوبی دارم) در درون خود –طرحواره اجتماعی و بیانات مربوط به هیجانات، افکار و یا فرآیندهای شناختی (من صبح ها حسابی گیج هستم …. من با روشنی فکر می کنم)، در درون خود طرحواره روانی قرار داده می شوند. مجموع واحدهای اطلاعاتی چهار خود –طرحواره خود عینی را توصیف می کنند.
تعیین سطح استدلال در درجه اول و اکثر اوقات از طریق پاسخ به پرسش های محکی است و به همین دلیل طرح اینگونه پرسش ها اهمیت اساسی دارد. در جریان مصاحبه باید نه تنها به مصاحبه شونده فرصت داد، بلکه افزون بر آن او را تشویق نیز کرد تا معنا و مفهوم بیانات و اظهارات خود را تا آنجا که می داند و می تواند توجه و تبیین کند. برای این منظور پرسش سؤالات محکی استلزام دارد، حتی اگر مصاحبه شونده پاسخ من نمی دانم بدهد، زیرا فقط در این صورت است که می توان مطمئن بود به او امکان داده شده است تا از حد پاسخ های اولیه خود فراتر رود. هرگاه پرسش های محکی و یا پرسش های دیگر معادل آن (مانند سؤالاتی که گاه خود مصاحبه شونده بطور ضمنی یا بگونه آشکار مطرح می کنند) مطرح و پی گیری نشده باشند، واحد اطلاعاتی قابل محاسبه نخواهند بود.
شواهد مربوط به روایی: پرسشهای مربوط به مصاحبه ادراک خود بر اساس مبانی نظری خاص در ارتباط با مفهوم خود، از قبیل نظریه ویلیام جیمز و پس از تجدید نظر در الگوهای نظری مثل الگوی عزت نفس کوپر اسمیت و الگوی «خود یکپارچه» تالیف و پیشنهاد شده است؛ در نتیجه روایی ابزار مصاحبه ادراک خود در حد مطلوب ارزیابی می شود. علاوه بر آن وجود دستورالعمل خاص کد گذاری مصاحبه که محصول انجام شش سال پژوهش طولی محققان (دیمون و هارت، ۱۹۹۱) در مورد تحول ادراک خود کودکان و نوجوانان می باشد و نیز کاربرد آن در پژوهش های بعدی (از جمله در کشور پورتوریکو۱۹۸۶، پژوهش های هارت ۱۹۸۸، ملچر۱۹۸۶، خامسان ۱۳۷۴ و رمضانی۱۳۷۶) می توانند از شواهد روایی ابزار محسوب شوند.
پایایی ابزار: با بهره گرفتن از روش آزمون – باز آزمون در نمونه ایرانی ضریب همبستگی بدست آمده از نمره گذاری مجدد در طرحواره های «خود موضوعی» در طرحواره فیزیکی ۸۶/۰، طرحواره فعال ۹۱/۰، طرحواره اجتماعی ۸۵/۰ و طرحواره روانشناختی۸۱/۰ بود و این ضریب در ابعاد «خود فاعلی» در بعد اختیار ۷۹/۰، در بعد تداوم ۸۴/۰، در بعد تمایز ۸۵/۰ بود ( کریم زاده، ۱۳۸۷).
۳-۴-۳- پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت
در پژوهش حاضر عزت نفس مفهومی است که بوسیله آزمون ۵۸ ماده ای کوپر اسمیت سنجیده می شود. که ۵۰ ماده آن ۴ خرده مقیاس عزت نفس (کلی، اجتماعی، خانوادگی و تحصیلی) را اندازه گیری می کند و ۸ ماده آن دروغ سنج است که اگر هر یک از آزمودنی ها بیشتر از ۴ ماده آن را پاسخ درست بدهند یعنی در گزینه های دروغ سنج بیشتر از ۴ نمره بیاورند ورقه آنها از درجه اعتبار ساقط گشته و کلا از نمونه آماری حذف می شوند. روش پاسخگویی به این پرسشنامه بصورت انتخاب یک گزینه از دو گزینه بلی یا خیر است یعنی اگر آزمودنی با جمله مورد نظر موافق باشد زیر گزینه (بلی) علامت می زند اگر موافق نباشد زیر گزینه (خیر). شیوه نمره گذاری به صورت صفر و یک است پاسخ های بلی برای ماده های (۵۷-۴۷-۴۵-۳۶-۳۲-۳۰-۲۹-۲۸-۲۴-۲۳-۲۱-۱۹-۱۸-۱۴-۱۱-۱۰-۵-۴-۲) نمره (یک) و پاسخ های خیر نمره (صفر) می گیرند. بقیه سوالات برعکس ماده قبلی بصورت معکوس نمره گذاری می شوند. ۸ ماده دروغ سنج هم شامل ماده های (۵۵-۴۸-۴۱-۳۴-۲۷-۲۰-۱۳-۶) می باشد. بدیهی است که حداقل نمره ای که یک فرد ممکن است بگیرد صفر و حد اکثر ۵۰ خواهد بود. سوالات (۵-۱۲-۱۹-۲۶-۳۳-۴۰-۴۷-۵۴) عزت نفس خانوادگی، سوالات (۴-۱۱-۱۸-۲۵-۳۲-۳۹-۴۶-۵۳) عزت نفس اجتماعی، سوالات (۷-۱۴-۲۱-۲۸-۳۵-۴۲-۴۹-۵۶) عزت نفس تحصیلی و سوالات (۱-۲-۳-۸-۹-۱۰-۱۵-۱۶-۱۷-۲۲-۲۳-۲۴-۲۹-۳۰-۳۱-۳۶-۳۷-۳۸-۴۳-۴۴-۴۵-۵۰-۵۱-۵۲-۵۷-۵۸) عزت نفس فردی را می سنجند.
روایی و پایایی تست عزت نفس
این تست در ایران در سال ۱۳۷۶ توسط ذوالفقاری هنجاریابی شده است و مقدار روایی و اعتبار آن مطلوب گزارش شده و میزان هماهنگی درونی آن با بهره گرفتن از ضریب آلفای کرونباخ ۸۸/۰ گزارش شده است.
شاهسواری در تحقیق خود تحت عنوان بررسی طولی عزت نفس با عملکرد تحصیلی بین دانش آموزان دختر و پسر راهنمایی نواحی ۱ و ۴ اهواز، به ضریب پایایی ۹۰/۰ دست یافت که حاکی از پایایی این تست است ( شاهسواری به نقل از اکبری، ۱۳۸۴).
۳-۵- روش اجرا:
ابتدا پرسشنامه قلدری الویوس (ترجمه شهریارفر) برای دانش آموزان گروه نمونه اجرا گردید که نقطه برش این پرسشنامه برای دانش آموزان قلدر، دو یا سه بار در ماه بود. سپس برای اطمینان بیشتر با استناد به پژوهشهای انجام شده در زمینهی قلدری که در آنها از روش نمرهگذاری معلم برای تعیین افراد قلدر به کار رفته است، از گزارش معلمین و ناظمین مدرسه و همینطور دفتر انظباتی مدرسه که موارد قلدری دانش آموزان در آن ثبت شده بود نیز استفاده شد. به منظور استفاده صحیح از گزارش معلم مراحل زیر مد نظر قرار گرفت:
تعیین شاخصهای رفتار قلدری در دانشآموزان با بهره گرفتن از پیشینه نظری
استخراج شاخصهای رفتار قلدری دانشآموزان از پرسشنامهی معروف مانند پرسشنامهی قلدری اولویوس(جدیدترین نسخه) و پرسشنامهی ریگبی^[۸۳] و سایر پرسشنامه ها.
بنابراین دانش آموزانی که در یک ماه ۲ یا ۳ بار قلدری کرده بودند بعنوان دانش آموزان قلدر شناسایی شدند. با توجه به روش اجرای پژوهش که مصاحبه بخش عمده آنرا تشکیل می داد حجم نمونه بایستی حداقل ۳۰ نفر باشد. بنابراین حجم نمونه کمی بیشتر از این تعداد در هر گروه در نظر گرفته شد. بر اساس نمرات بدست آمده از پرسشنامه و بر حسب گزارش معلم از میزان شاخصهای قلدری از تعداد ۵۸۰ دانشآموزی که پرسشنامه توضیح داده شده بر روی آنها اجرا شد،۱۱۰ نفر به عنوان قلدر شناسایی شدند. سپس پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت را پر کردند که تعدادی از دانش آموزان قلدر شناسایی شده در این مرحله با توجه به درست پر نکردن این پرسشنامه حذف شدند. بعد این مرحله و با هماهنگی با مسئولین مدرسه، با دانش آموزان شناسایی شده مصاحبه شد که در این مرحله نیز تعداد دیگری از این دانش آموزان حاضر به مصاحبه نشده و از نمونه حذف شدند. در نهایت تعداد ۶۰ دانش آموز قلدر(۳۰پسر و ۳۰ دختر) شناسایی شدند. دانش آموزان عادی نیز با توجه به پرسشنامه و گزارش معلم انتخاب شده و مصاحبه شدند.
۳-۶- روش تحلیل داده ها
پس از جمع آوری اطلاعات توسط پرسشنامه ها نمره های خام با بهره گرفتن از بسته های آماری   مورد تحلیل قرار گرفت. در بخش آمار توصیفی از شاخص‌هایی چون درصد، میانگین و انحراف معیار، جهت نشان دادن وضعیت داده‌ها استفاده گردید.
از آمار استنباطی جهت تجزیه و تحلیل فرضیه‌ها استفاده شد. برای تحلیل فرضیه اول آزمون خی دو و فرضیه دوم آزمون من – ویتنی مورد استفاده قرار گرفت. برای تحلیل سوالات ۱، ۲، ۳ از آزمون خی دو و سوالات ۴، ۵ و ۶ از آزمون من – ویتنی استفاده شد.
فصـل چهارم: