شکل۳-۱: طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه گنترل (دلاور، ۱۳۸۱)
۳-۲- جامعه ی آماری و روش نمونه گیری
جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی کودکان دختر و پسر پیش دبستانی شهر لاهیجان در سال ۹۴- ۹۳ (تعداد ۳۶۰ نفر) می باشد. که پنج مدرسه را به شیوه تصادفی که شامل پنج کلاس آموزشی پیش دبستانی مختلط (تعداد ۱۳۴ نفر) بودند انتخاب و از والدین کودکان خواسته شد که به پرسشنامه پرخاشگری پیش دبستانی واحدی وهمکاران(۱۳۸۷)۴۳ گویه ای و پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون فرم کودکان (۱۹۸۳)۵۶ گویه ای پاسخ دهند. پس از اجرای پرسشنامه ۲۴ نفر از کودکان به روش تصادفی ساده انتخاب و در دو گروه۱۲ نفره آزمایش و کنترل گمارده شدند.
۳-۳- ابزار پژوهش
پرسشنامه پرخاشگری کودکان پیش دبستانی:
این مقیاس یک پرسشنامه ۴۳ سوالی با مقیاس رتبه بندی لیکرت، برای ارزیابی پرخاشگری جسمانی، رابطه ای و واکنشی – کلامی کودکان پیش دبستانی است. این پرسشنامه برای اولین بار در سال ۱۳۸۷ توسط واحدی، فتحی آذر، حسینی نسب و مقدم با بهره گیری از پرسشنامه پرخاشگری کودکان دبستانی شهیم(۱۳۸۵) و پرسشنامه پرخاشگری اهواز(۱۳۸۴) به منظور سنجش ابعاد مختلف پرخاشگری در کودکان سنین پیش دبستانی طراحی گردید. این پرسشنامه که توسط مربی یا والدین کودک تکمیل می گردد شامل یک نمره کلی و چهار زیر مقیاس: الف) پرخاشگری کلامی – تهاجمی، ب) پرخاشگری فیزیکی – تهاجمی، ج) پرخاشگری رابطه ای و د) خشم تکانشی می باشد. نمره دهی، این پرسشنامه در یک مقیاس لیکرتی ۵ درجه ای اصلاً = ۰ به ندرت = ۱، یک بار در ماه = ۲، یک بار در هفته = ۳، اغلب روز ها = ۴ می باشد که نمره هر زیر مقیاس از جمع نمره سوال های مربوطه و نمره کل از جمع تمامی زیر مقیاس ها حاصل می گردد. همچنین نقطه برش در انتخاب افراد پرخاشگر براساس این پرسشنامه، دو انحراف معیار بالاتر از میانگین است. ضریب اعتبار آلفای کرونباخ در کل مقیاس ۹۸ درصد و در عامل های چهارگانه پرخاشگری کلامی – تهاجمی، فیزیکی- تهاجمی، رابطه ای و خشم تکانشی به ترتیب ۹۲، ۹۳، ۸۸، ۹۴ درصد به دست آمده است.

پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون (فرم کودکان):
یکی از معروف ترین ابزار های اندازه گیری مهارت های: اجتماعی، پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون می باشد. نسخه اصلی مقیاس سنجش مهارت های اجتماعی ماتسون (فرم کودکان) که توسط ماتسون در سال (۱۹۸۳) برای سنجش مهارت های اجتماعی افراد ۴ تا ۱۸ سال تدوین گردیده است شامل ۶۲ پرسش است که توسط یوسفی و خیر (۱۳۸۱) در جامعه نوجوانان ایرانی تحلیل عاملی شد. پس از بررسی پایانی و روایی مقیاس در بین نوجوانان ایرانی پرسش های ۱-۸-۲۷-۱۷-۴۲-۶۲ حذف شد و به ۵۶ پرسش کاهش یافت که مهارت های اجتماعی افراد را توصیف می کند. پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون به گونه ای طراحی شده است که نمره گذاری هر یک از سوالاتش از ۰ تا ۴ می باشد. برای پاسخ گویی به آن آزمودنی باید هر عبارت را بخواند و سپس پاسخ خود را بر اساس یک شاخص پنج درجه ای از نوع لیکرت با دامنه ای از نمره صفر (هرگز / هیچوقت) تا چهار (همیشه) مشخص نماید. برای این مقیاس، ۵ مقیاس فرعی در قالب پنج عامل جداگانه طبق پژوهش های انجام شده یوسفی و خیر (۱۳۸۱) به شرح زیر تعریف شده است:
عامل اوّل، مهارت های اجتماعی مناسب است که رفتار های اجتماعی از قبیل داشتن ارتباط دیداری با دیگران، مودب بودن، به کار بردن نام دیگران و اشتیاق به تعامل با دیگران به طریقی مفید و مؤثر را در بر می گیرد که گویه های ۹-۱۲-۱۳-۱۶- ۲۰-۲۳- ۲۴-۳۱-۳۳-۳۴-۴۰-۴۳-۴۴-۴۶-۵۰-۵۵-۵۶-۵۹ را شامل می شود.
عامل دوّم، جسارت نامناسب است که رفتار هایی مانند دروغ گفتن، کتک کاری، خرده گرفتن بر دیگران ایجاد صدا های ناهنجار و ناراحت کننده و زیر قول خود زدن را شامل می شود که گویه های ۶-۷-۱۵-۱۹-۲۱-۳۰-۳۹-۴۱-۵۴-۵۷-۵۸ را شامل می شود.
عامل سوّم، تکانشی عمل کردن و سرکش بودن است که رفتار هایی از قبیل به آسانی عصبانی شدن یا یک دندگی و لجبازی را در بر دارد که گویه های ۲-۳-۴-۵-۱۱-۱۴-۲۲-۲۹-۳۵-۳۷-۵۳-۶۱ را شامل می شود.
عامل چهارم، اطمینان زیاد به خودداشتن است و در بردارنده رفتار هایی در مورد به خود نازیدن و به دیگران پز دادن، تظاهر به دانستن همه چیز و خود را برتر از دیگران دیدن است که گویه های ۱۸-۳۳-۳۶-۴۵-۵۱-۶۰ را شامل می شود.
عامل پنجم، حسادت و گوشه گیری است که در بردارنده تنهایی وحسادت می باشدکه گویه های ۱۰-۲۵-۲۶-۲۸-۳۸-۴۷-۴۸-۴۹-۵۲ را شامل می شود. علاوه بر نمراتی که پاسخ گو در هر کدام از عوامل یاد شده به دست می آورد، جمع نمرات ۵۶ عبارت موجود در مقیاس نیز یک نمره کلی که بیانگر مهارت اجتماعی آزمودنی است به دست می دهد(ماتسون، ۱۹۸۳).
برای بررسی پایایی مقیاس مهارت اجتماعی، از ضرایب آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده گردیده است. پژوهش ها نشان داده اند که مقیاس مهارت های اجتماعی ماتسون از ثبات روان سنجی، پایایی بالای باز آزمایی و روایی افتراقی قابل قبولی برخوردار است(ماتسون، ۱۹۸۳). نتیجه این که مقیاس مهارت های اجتماعی ماتسون برای ارزیابی مهارت های اجتماعی، دارای پایایی مطلوب و قابل قبولی است. روایی این مقیاس نیز با بهره گرفتن از روش های تحلیلی عوامل همانند تحقیق ماتسون(۱۹۸۳)، پنج عامل را فقط با تفاوت هایی در محتوای برخی از آنها به دست داد(یوسفی وخیر، ۱۳۸۱). همچنین مقدار ضرایب آلفای کرونباخ و تنصیف برای کل مقیاس، یکسان و برابر با ۸۶/۰ بوده است. همچنین همبستگی بین پنج عامل و نمره کل نیز محاسبه گردیده است. دامنه این ضرایب از ۴۳/۰ تا ۷۶/۰ بود و همگی در سطح ۰۰۰۱/۰=p معنی دار بودند.
۳-۴- روش اجرای پژوهش
در مرحله پیش آزمون، داده ها با بهره گرفتن از پرسشنامه پرخاشگری کودکان پیش دبستانی (واحدی و همکاران، ۱۳۸۷). پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون از دو گروه آزمایش و کنترل جمع آوری شد. یک هفته پس از اجرای پیش آزمون، برنامه بازی درمانی گروهی برای گروه آزمایش برگزار شد. سپس یک هفته پس از پایان جلسات آموزشی، از هر دو گروه پس آزمون به عمل آمد. در مرحله پیش آزمون ابتدا پژوهش گر ازمربی و والدین اطلاعات جمعیت شناختی (تعداد فرزندان درخانواده، تحصیلات پدر و مادر)را پرسش وثبت کرد. در مرحله پیش آزمون و پس آزمون به ترتیب پرشسنامه پرخاشگری کودکان پیش دبستانی وپرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون به صورت گروهی با نظارت پژوهشگرتوسط والدین کودکان اجرا گردید. قبل از اجرای پرسشنامه ها راهنمایی های لازم انجام شد. روش اجرای برنامه آموزش بازی درمانی گروهی به این صورت بود که در جلسه اول اهداف پژوهش به اختصار شرح داده شد وزمان و چگونگی برگزاری جلسات وضرورت حضور به موقع دانش آموزان بیان گردید. سپس برنامه آموزش بازی درمانی گروهی در جلسات ۴۵ دقیقه ای طی ۴ هفته متوالی به تعداد ۸ جلسه (هفته ای دو بار )در روز های شنبه و چهار شنبه از ساعت۱۰الی ۱۱ صبح برگزار شد. و مدت اجرای کل برنامه از دوم بهمن ۹۳ شروع وتا بیست وهشت اسفند به طول انجامید.
برنامه مداخله بازی درمانی گروهی:
پس از اجرای پیش آزمون ها و جایگزین کردن آزمودنی ها به طور تصادفی در گروه های آزمایش و کنترل، جلسات بازی درمانی به شیوه گروهی و مختلط در ۸جلسه در طی ۴ هفته و هفته ای ۲ بار به مدت ۴۵ دقیقه طبق برنامه بازی درمانی گروهی (گلدارد، ۱۹۹۷؛ نقل از ارجمندی، ۱۳۹۹). و با پیروی از اصول بازی در مانی (اسکلاین، ۱۹۸۲؛ نقل از مزینی، ۱۳۷۱). برای گروه آزمایش برگزار شد. در این تحقیق گروه کنترل هیچ برنامه آموزشی دریافت نکردندو فقط پیش آزمون و پس آزمون به عمل آمد.
جلسات بازی درمانی برای گروه آزمایش به قرار زیر است:
جلسه اول: آشنایی درمانگر با کودکان از طریق ارتباطی گرم و دوستانه و آشنایی کودکان با یکدیگر و ارائه قوانین و وظایف هر عضووفعالیت های جلسات گروهی.
در اولین جلسه از بازی درمانی گروهی با لبخندی دوستانه و ایجاد ارتباطی گرم خوش آمد گویی شد و کودکان بعد از معرفی خود به دیگران و سلام و احوال پرسی با هم آشنا شدند و بعد فعالیت های جلسه های بازی درمانی با کودکان در میان گذاشته شد و توضیح داده شد که قرار است ما در هر جلسه یک سری بازی های مختلف را با هم انجام دهیم. از طرفی یک سری قوانین و محدودیت هانیز با کودکان گذارده شد نخست اینکه کودکان اجازه ندارند به خود یا کودکان دیگر ودرمانگر آسیب برسانند. دوم اینکه آنها اجازه ندارند به وسایل بازی صدمه بزنند و سوم اینکه باید هنگامی که جلسه بازی درمانی به پایان می رسد اتاق بازی را ترک کنند.
جلسه دوم: پذیرش کودک به طور کامل آن گونه که هست بدون تحسین و سرزنش و شناسایی احساسات کودکان و ایجاد شرایط لازم جهت برون ریزی احساسات آنها.
در دومین جلسه ارائه بازی هایی که از قبل برنامه ریزی شده بود آغاز شد که با نمایش یک کارتون و کشیدن نقاشی با ماژیک و مداد رنگی وبا انگشتان دست وبعد ساختن پازل به صورت گروهی بود که هدف این بازی ها، برون ریزی احساسات، تشخیص عواطف خود، پرورش قدرت بیان، افزایش تصور بدنی بود و اما بودند کودکانی که با بی تفاوتی برخورد می کردنند واز خود علاقه ای نشان نمی دادند که در این موارد سعی داشتم شیوه رفتار و نگرش کودک را بپذیرم و با گفتن جملاتی چون(من اینجام که به تو کمک کنم، از تو می خوام که منو دوست خودت بدونی، دوست دارم به من بگی که چی تورو ناراحت کرده )کودک را به سمت بازی با گروه بکشانم.
جلسه سوم: کمک به کودکان در جهت شناخت احساسات مثبت و منفی و افزایش مهارت مقابله با هیجان های منفی از طریق ایجاد فضایی سهل گیرانه.
در این جلسه از طریق بازی با خانواده های عروسکی که نماینده مادر، پدر و خواهرها و برادر ها هستند و خانواده کودکان را نشان می دهند به درک واقیت ها پی برده شد و احساسات مثبت و منفی کودک بهتر و راحت تر درک شد و همچنین از طریق بازی با عروسک های نمایشی و بازی با لوازم پزشکی به کندو کاو در تجارب زندگی واقعی کودکان پرداخته زیرا این اسباب بازی ها تعادل درونی کودک را ارتقا می بخشد و کودک را در جهت شناخت احساسات مثبت و منفی و مقابله با هیجان های منفی یاری می دهد البته گفتنی است که در این جلسه کودک به استفاده از وسایل به شیوه ای خاص وادار نشد و همچنین سئوال های باز جویانه مربوط به تجربه های زندگی از او پرسیده نشد.
جلسه چهارم: آموزش شناسایی افکار منفی از جمله پرخاشگری وبرگرداندن آنها به کودکان.
در این جلسه هدف از بازگرداندن احساسات کودکان، چه این احساسات با کلمه ها بیان شوند یا با حالت های مختلف چهره یا به صورت معنای نمادین در بازی، کمک به کودکان برای بینش پیدا کردن نسبت به این گونه احساسات بود. در این جلسه هنگامی که احساسات با بهره گرفتن از کلمه ها بیان می شدند دقت شد که واقعا کودکان چه می گویند وبیش از منظور کودک از جمله هایشان تعبیر و تفسیر نشد. در این جلسه در بازی خیالی با الگو ها یکی از کودکان که بیشتر از همه پرخاشگری در او موج می زد بیان کرد (که من به برادرم تف می کنم، من به پدرم تف می کنم، من درست روی صورت آنها تف میکنم، اونا اسباب بازی های منو نمی دن، اون تفنگ منو شکست، من به اونا نشون می دم )اینگونه برخورد شد و این جملات گفته شد(تو خیلی از دست برادر و پدرت عصبانی هستی، دوست داری تا برای رفتاری که با تو کردن تو صورت اونا تف کنی آیا فکر می کنی این کار درستی ودیگه راهی وجود نداره؟)با این گفت وگو کودک به اشتباه خود پی برد. واما بازی های دیگری که در این جلسه ارائه شد بازی با شانه های تخم مرغ و چوب بستنی بود که باید به صورت گروهی کاردستی درست می کردند که کودکان پرخاشگربه راحتی رفتارهای خود را به صورت پاره کردن و فشرده کردن و له کردن شانه های تخم مرغ و شکستن چوب های بستنی نشان می دادند. واما در این جلسه آخرین بازی که رفتارهای پرخاشگرانه را به خوبی نشان می داد بازی با گل رس جهت ساختن مجسمه های گلی بود. در این بازی هادر بعضی از موارد احساسات خشمگینانه و پرخاشگرانه با چنان شدتی در اتاق بازی ابراز می شد که فرو نشاندن آنها کمی دشوار بود در چنین مواقعی جلوی خود را گرفتم و به سرعت وارد عمل نشدم و کم کم از طریق آگاه کردن کودک با این رفتارها کودک را آرام کردم.
جلسه پنجم: آموزش مهارت کنترل خشم از طریق رعایت اصل احترام به کودک.
در این جلسه به ارائه بازی هایی که بر بروز و کنترل خشم و پرخاشگری کودکان تاثیر دارد با رعایت اصل احترام به کودک پرداخته شد. و با کمک اسباب بازی هایی مانند تفنگ دارای گلوله های باد کشی به کودک امکان داده شد تا امتحان کند که حدو مرز مجاز و غیر مجاز در کجاست. کودکان در این فرایند بازی درمانی آموختند که حد فاصل این دو را در چه نقطه ای ترسیم کنند که در آزمودن حدو مرزها کودک میتواند عواطف فرو خورده خود را با شدت تمام ابراز کند و همچنین بازی با اسباب بازی های باد شدنی ایستاده و سربازهای اسباب بازی و عروسک پارچه ای به شکل تمساح واسلحه غیر واقعی و چاقو های پلاستیکی توانستند خشم و خصومت وناکامی خود را ابراز کنند و همچنین هیجان های فرو خورده خود را که بر چسب کلامی خاصی برای آنها ندارند رابیان و توصیف کنند. همچنین با بازی با حیوان های اسباب بازی که نمایشگر حیوانات وحشی بودند کودکانی که در مراحل اولیه بازی درمانی نشان دادن احساسات پرخاشگرانه در برابر عروسک هایی به شکل انسان برایشان دشوار بود بسیار مفید بود زیرا این کودکان مثلا به عروسک پدر شلیک نمی کردنند ولی به عروسک شیر جنگل شلیک می کردند ویا با بازی عروسک دستکش تمساح خصومت خود را به صورت گاز گرفتن و جویدن نشان می دادند.
جلسه ششم: آشنایی کودک با رفتارهای پسندیده (باید کردها )و رفتارهای ناپسند (نباید کرد ها) جهت آموزش مهارت های اجتماعی
در این جلسه کودکان به بازی با عروسک های خیمه شب بازی و اجرای نمایش توسط آنها و بازی با با عروسک های انگشتی پرداختندتا علاوه بر ارتباط با هم با رفتارهای پسندیده و ناپسند آشنا شوند همچنین بازی با ماسه اجرا شد که وسیله ای فوق العاده برای ابراز احساسات و تعیین حد و مرز و پیدایش کنترل خود در بروز رفتار های ناپسند کودکان است. اجرای بازیهای گروهی چون پرتاب توپ داخل سطل و بازی با نخ و تسبیح و بازی با اشکال هندسی صورت گرفت که از طریق این بازی ها به کشف نگرانی روابط با همسالان پی برده شدو کمک شد تا این نگرانی و ترس در کودکان از بین برود.
جلسه هفتم: آموزش همکاری و ایجاد ارتباطات اجتماعی در کودکان