جدول ۳-۱- مراحل انجام PCR 43
جدول ۴-۱- بیان ژن ویسفاتین نسبت به بتااکتین در گروه‌های مختلف ۴۷
جدول۴-۲- تغییرات پارامترهای اندازه‌گیری شده گروه‌های تحقیق (انحراف استاندارد ± میانگین) ۴۹
جدول۴-۳- نتایج آزمون تی مستقل در گروه‌های کنترل و بلافاصله پس از تمرین ۵۰
جدول۴-۴- نتایج آزمون تی مستقل در گروه‌های کنترل و ۴ ساعت پس از تمرین ۵۲
جدول۴-۵- نتایج آزمون تی مستقل در گروه‌های کنترل و ۲۴ ساعت پس از تمرین ۵۴
فصل اول ـ مقدمه و طرح پژوهش
۱-۱- مقدمه
در قرن حاضر، دیابت در سراسر دنیا شیوع یافته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ بالغ بر ۳۶۰ میلیون نفر در دنیا به دیابت مبتلا شوند[۱]. مقاومت انسولین و چاقی با دیابت نوع ۲ ارتباط‌ تنگاتنگی دارند و جزء عوامل خطرزایی هستند که باعث پیشرفت این بیماری می‌شوند. چاقی، بیماری با رشد روزافزون در کشورهای صنعتی است که با افزایش بیش از حد بافت چربی مشخص می‌شود. در واقع چاقی، منجر به هایپرپلازی^[۱] (افزایش در تعداد) و هایپرتروفی^[۲] (افزایش حجم) سلول‌های چربی می‌گردد[۲]. عوارض ناشی از بیماری دیابت، از عوامل عمده مرگ و میر در جهان به شمار می‌رود. بسیاری از افراد مبتلا به دیابت با اختلالات قلبی عروقی^[۳]، نارسایی کلیوی^[۴]، نابینایی، قطع عضو ناشی از نوروپاتی^[۵] و اختلال‌های رفتاری مواجه هستند[۳]. همچنین بیماری دیابت عامل خطرزای مهمی برای بروز ناتوانی‌های جنسی به شمار می‌رود[۴].

بافت چربی سفید^[۶] علاوه بر ذخیره­سازی و آزادکردن تری­گلیسرید می ­تواند آنزیم­ها و پروتئین­های مختلفی تحت عنوان آدیپوسایتوکین­ها^[۷] را ترشح کند که این پروتئین­ها در متابولیسم کلسترول، اعمال سیستم ایمنی، تنظیم هزینه انرژی، عمل انسولین و تغذیه نقش دارند[۵]. بنابراین امروزه بافت چربی به‌عنوان یک ارگان اندوکرین بسیار فعال در نظر گرفته می‌شود که با ترشح هورمون‌های متعدد در تنظیم متابولیسم بدن نقش دارد. همچنین مشاهده شده است که در سندرم متابولیک، سطح آدیپوکین‌های موافق التهاب مثل اینترلوکین-۶^[۸] و TNF-α^[۹] افزایش می‌یابد[۵].
ویسفاتین یکی از مهمترین آدیپوسایتوکین‌های مترشحه از این بافت تلقی می‌شود که فعالیت‌های بیولوژیکی متعددی را تنظیم می کند و نقش مهمی در بیماری‌زایی مقاومت انسولین و بیماری قلبی عروقی ایفا می‌کند. فوکوهارا و همکاران^[۱۰] (۲۰۰۵) ویسفاتین را به‌عنوان یک آدیپوکین جدید، جدا کردند که تحمل گلوکز را بهبود بخشیده و می‌تواند در توسعه مقاومت انسولین مرتبط با چاقی و دیابت نوع ۲ نقش داشته باشد[۶]. ویسفاتین از طریق پیوند با گیرنده‌های انسولین در محل‌هایی غیر از ناحیه اتصال انسولین، تاثیرات انسولین را تقلید می‌کند. در همین مطالعه نشان داده شد که ویسفاتین، بیشتر توسط بافت چربی احشایی بیان می‌شود تا چربی زیرپوستی[۷]. مزایای فعالیت بدنی در جلوگیری و کنترل دیابت نوع ۲ شناخته شده است که از طریق بهبود حاد و مزمن عمل انسولین صورت می‌گیرد[۸]. کاهش گلوکز خون به مدت، شدت و وضعیت تمرینی وابسته است[۹]. تمرین نقش مهمی در کاهش مقاومت انسولین و عوارض مرتبط با دیابت ایفا می‌کند. تمرین مقاومتی و هوازی، عمل انسولین را بهبود می‌بخشند و می‌توانند به کنترل سطوح گلوکز خون کمک کنند. اما تمرین باید به صورت منظم انجام شود تا اثربخش باشد. اکثر افراد مبتلا به دیابت می‌توانند با در نظرگرفتن اقدامات احتیاطی، به تمرین بپردازند.
بنابراین محققان علوم ورزشی علاقمند هستند تا دریابند که بهبود مقاومت انسولین ناشی از فعالیت بدنی تا چه اندازه توسط این هورمون میانجی‌گری می‌شود. لذا تلاش برای شناخت مکانیسم‌های مولکولی عمل این هورمون به شکل روزافزون در حال گسترش است.
۱-۲- بیان مسأله
شیوع دیابت به علت افزایش اپیدمیک^[۱۱] چاقی و سایر عوامل خطرزای متابولیک در حال افزایش است. چاقی از مهم­ترین مشکلات سلامتی به شمار می­رود که به‌واسطه توسعه شهرنشینی، تغییر در شیوه زندگی و الگوهای مصرف غذایی و کاهش فعالیت ­بدنی پدیدار گشته است[۱۰] که با افزایش خطر ابتلا به مقاومت انسولین و دیابت نوع ۲ همراه است[۱۱].
چاقی را می‌توان با افزایش چربی بدن معادل دانست. ارتباط بین تجمع بافت چربی اح
شایی و افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ به خوبی شناخته شده است[۱۲]. از جمله ویژگی‌های مهم متابولیکی بیماران دیابتی، چاقی شکمی است[۱۳].
آدیپوکین‌ها واسطه‌های شیمیایی هستند که توسط آدیپوسیت‌ها ترشح می‌شوند و به نظر می‌رسد در تنظیم عملکرد انسولینی نقش دارند[۱۴]. به تازگی آدیپوکین جدیدی به نام ویسفاتین^[۱۲] شناخته شده که به‌طور عمده در بافت چربی احشایی بیان می­ شود و نقش مهمی در حساسیت انسولین، چاقی و گلوکز ایفا می‌کند[۱۵]. این مولکول اولین بار درسال ۲۰۰۵ توسط فوکوهارا شناخته شد که در گذشته با عنوان عامل افزاینده پیش‌سلول بتا^[۱۳] یا نیکوتین‌آمید فسفوریبوزیل ترانسفراز^[۱۴] شناخته می­شد[۱۶]. ویسفاتین پلی‌پپتیدی با وزن مولکولی ۵۲ کیلودالتون بوده که از۴۹۱ اسید آمینه تشکیل شده است. ژن ویسفاتین با وسعت kb7/34 از ۱۱ اگزون و ۱۰ اینترون تشکیل شده است که روی بازوی بلند کروموزوم ۲/۲۲q7 واقع شده است[۶]. اثرهای متابولیکی ویسفاتین با اتصال و فعال‌کردن گیرنده­های انسولین صورت می‌گیرد[۱۶]. ویسفاتین در بازسازی و ساخت نیکوتین‌آمید آدنین دی‌نوکلئوتید^[۱۵] نقش مهمی دارد که منجر به افزایش ترشح انسولین از جزایر لوزالمعده می­ شود[۱۷].
نقش فعالیت بدنی در کاهش شیوع و گسترش دیابت نوع دوم شاید به واسطه اثرات دوگانه فعالیت بدنی قابل توجیه باشد. اولاً فعالیت بدنی منظم از اضافه‌وزن جلوگیری به عمل می‌آورد و این در حالی است که چاقی و مقاومت انسولینی با یکدیگر ارتباط دارند و دیابت نیز باعث گسترش چاقی می‌شود. نشان داده شده است که رژیم‌های غذایی چرب در موش­ها باعث ایجاد مقاومت انسولینی می‌شود[۱۸]. در حالی‌که کاهش وزن در انسان­ها از طریق رژیم‌های کم‌کالری، حساسیت نسبت به انسولین را بهبود می‌بخشد[۱۹]. این موارد همگی نشان می‌دهند که بین عمل انسولین و درصد چربی بدن ارتباطی روشن و شفاف وجود دارد. ثانیاًً، مستقل از درصد چربی بدن، فعالیت بدنی حساسیت نسبت به انسولین را در عضلات اسکلتی بهبود می‌بخشد. در مطالعات مقطعی، افرادی که به لحاظ بدنی فعال‌تر بودند، نسبت به افراد بی‌تحرک، حساسیت انسولینی بیشتری داشته‌اند[۲۰]. نشان داده شده است تمرینات استقامتی (به مدت ۱ تا ۱۲ هفته و به میزان ۳۰ تا ۶۰ دقیقه در روز) حساسیت انسولینی را در انسان بهبود می‌بخشد[۲۱, ۲۲]؛ حتی مشاهده شده است که یک وهله فعالیت ورزشی، بهبود حساسیت انسولینی را در انسان به اندازه کافی تحریک خواهد نمود و انجام یک هفته‌ تمرین استقامتی جهت بهبود تحمل گلوکز در افراد مبتلا به دیابت خفیف نوع دوم، مناسب است[۲۳]. این موضوع در جوندگان نیز صدق می‌کند[۲۴]. بنابراین شواهد قابل ملاحظه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد فعالیت بدنی و به‌طور ویژه، تمرینات استقامتی اثر قدرتمندی بر فعالیت انسولین در عضلات اسکلتی دارد. البته هنوز کاملاً مشخص نیست که چگونه انقباض­های منظم عضلانی قادرند چنین اثر ژرف و عمیقی را بر عملکرد درون‌سلولی انسولین اعمال نمایند و موجب افزایش حساسیت انسولینی شوند. در هر حال شناخت مکانیسم­ها و عواملی که موجب بهبود حساسیت و کاهش مقاومت انسولینی می­ شود، می ­تواند ما را در کنترل و مهم­تر از آن پیشگیری از دیابت نوع دوم یاری رساند.
همچنین بررسی­ها نشان می­دهد که سطوح پلاسمایی و بافتی ویسفاتین می ­تواند تحت تاثیر عواملی همچون چاقی، افزایش وزن[۲۵, ۲۶]، محدودسازی کالری[۲۷, ۲۸]، دیابت[۲۹, ۳۰]، سطح پلاسمایی فاکتور نکروزدهنده تومورآلفا (TNF-α)[۳۱]، گلوکز و انسولین[۳۲]، کاهش وزن[۳۳]، سطح چربی خون و سیری مجدد[۳۴, ۳۵] و غذای غنی از چربی[۳۶] قرار گیرد. پژوهش­هایی در زمینه اثر فعالیت بدنی و تمرین بر سطوح ویسفاتین پلاسما در نمونه­های انسانی و حیوانی انجام شده است و نتایج ضد و نقیضی گزارش کرده‌اند، به گونه‌ای که تعدادی بر کاهش، برخی عدم تغییر و تعدادی نیز افزایش سطوح ویسفاتی
ن را اعلام داشتند[۳۷-۴۲].
اگرچه گزارش شده است که ویسفاتین دارای ویژگی‌های شبه‌انسولینی است، اطلاعاتی وجود ندارد که نشان دهد غلظت پلاسمایی آن به صورت حاد یا در هر صورت با تغذیه و به‌ویژه رژیم غذایی سرشار از گلوکز تغییر می‌کند[۴۳]. شواهد ارتباط مستقیم بین ژنوتیپ ویسفاتین و دیابت نوع ۲ هنوز ضعیف هستند و مطالعات مولکولی، فیزیولوژیکی و بالینی بیشتر مورد نیاز است تا نقش ویسفاتین را در آسیب‌شناسی و علت‌شناسی دیابت نوع ۲ مشخص نماید. درک دقیق اعمال فیزیولوژیکی و مولکولی ویسفاتین منجر به کشف مداخلات درمانی موثر می‌شود. دستکاری‌های جدید که پیام‌رسانی و عملکرد ویسفاتین را بهبود می‌بخشند، می‌توانند وعده‌ راهکارهایی جهت کاهش مسیر التهابی در سلول‌های بتا و درنهایت کاهش پیشرفت مقاومت انسولین مرتبط با چاقی را بدهند.
با توجه به این تفاسیر و با توجه به پژوهش‌های متعدد می­توان چنین انتظار داشت که فعالیت بدنی و ورزش در تغییرات متابولیکی، هموستاز و تغییرات سطح انرژی بدن[۴۴] نقش مهمی دارند. در مجموع از مطالعات چنین بر می ­آید که تاکنون پژوهشی در زمینه تأثیر فعالیت ورزشی حاد روی بیان ژن ویسفاتین در بافت چرب احشایی انجام نشده است.
در نتیجه این پژوهش درصدد است به این پرسش­ پاسخ دهد که:
آیا فعالیت ورزشی حاد، بلافاصله، ۴ و ۲۴ ساعت پس از تمرین تاثیری بر بیان ژن ویسفاتین بافت احشایی دارد؟
۱-۳- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
دستگاه‌های بدن انسان نیازمند میزانی از تمرینات بدنی هستند که بتوانند به آن سازگار شده و با کارایی بهتر و سلامت بیشتر فعالیت خود را برای مدت طولانی ادامه دهند. تأثیر فعالیت بدنی و ورزشی بر متعادل­سازی شرایط درونی بدن انسان به خوبی شناخته شده است.
نتایج مطالعات پیشین نشان داده است که غلظت پلاسمایی ویسفاتین در افرادی که چاقی شکمی دارند و یا مبتلا به دیابت هستند افزایش می‌یابد[۴۵]. از سوی دیگر دریافتند که غلظت سرمی ویسفاتین تحت تاثیر غلظت گلوکز قرار می‌گیرد و این تاثیرپذیری توسط برخی داروها تغییر می‌کند[۳۳].
از آنجایی که عمر پیدایش ویسفاتین کمتر از یک دهه است نباید انتظار داشت که پژوهش­های زیادی در خصوص این پپتید و ورزش صورت گرفته باشد. در زمینه تاثیر فعالیت و تمرین استقامتی بر سطوح ویسفاتین پلاسما پژوهش‌های بسیار اندکی با نتایج متناقض وجود دارد که در شرایط بیماری، تغییرات ویسفاتین را در پاسخ به فعالیت­های ورزشی مورد بررسی قرار داده­اند. اگر چه تأثیر فعالیت ورزشی بر روی ویسفاتین پلاسما مورد بررسی قرار گرفته اما تاکنون تأثیر تمرین ورزشی حاد بر بیان ژن ویسفاتین بافت احشایی مورد بررسی قرار نگرفته است.
گزارش‌هایی از همبستگی‌های بین تغییر در سطوح ویسفاتین با کاهش وزن مربوط به جراحی و تغییر در انسولین ناشتا و حساسیت انسولین[۳۳, ۴۶] وجود دارد. هر چند همه این روابط همخوان نبوده‌اند.
اختلاف در مطالعات قبلی ویسفاتین تا اندازه‌ای ممکن است ناشی از طرح مطالعه باشد که نتوانستند دلیل موجهی برای تاثیر رژیم غذایی و یا تمرین داشته باشند.
ژن رمزگذاری ویسفاتین در ابتدا از منبعcDNA لنفوسیت خون محیطی انسان جدا شد[۴۷]. این ژن روی بازوی طویل کروموزوم ۷ بین ۷q22.1 و ۷q31.33 و رمزهای یک پلی پپتید ۴۹۱ اسید آمینه‌ای به جرم مولکولی ۵۲ کیلودالتون قرار دارد[۴۸]. قبلا گزارش شده است که این ناحیه کروموزومی با پاسخ انسولین به تمرین هوازی در قفقازی‌ها[۴۹] و فنوتیپ سندرم مقاومت انسولین در آمریکایی- مکزیکی‌ها[۵۰]، ارتباط دارد. بنابراین بر اساس موقعیت کروموزومی آن، ژن ویسفاتین می‌تواند نامزد فنوتیپ‌های وابسته به چاقی و گلوکز باشد. علاوه بر این بیش از ۲۵ پلی‌مورفیسم^[۱۶] نوکلئوتید مجزا در عامل افزاینده پیش‌سلول بتا گزارش شده‌اند و پلی‌مورفیسم‌های فعال‌کننده عامل افزاینده پیش‌سلول بتا با بیماری‌هایی مانند وضعیت وابسته به چاقی و گلوکز ارتباط داشته‌اند. پلی‌مورفیسم -۱۰۰۱ T>G با گلوکز ناشتا و انسولین ناشتا ارتباط داشته، در حالیکه متغیر -۹۴۸ G>T با دیابت نوع دو [۵۱] و انسولین ناشتا[۵۲] در ارتباط است.
بنابراین تغییر در ژن ویسفاتین را می‌توان با ۵ پلی‌مورفیسم نشان داد (۳ پلی‌مورفیسم دیگر به علت عدم نیاز در این بخش مورد بحث قرار نگرفتند)، که برخی از آنها بیشتر با وضعیت‌های مرتبط با چاقی و گلوکز ارتباط داشته‌اند. اگر چه اکثر مطالعات مربوط به ژنوتیپ نتوانستند دلیل موجهی برای تاثیرات فعالیت بدنی بیاورند. بنابراین مطالعه‌ای که بتواند برای این عوامل دلیل موجهی بیاورد می‌تواند به روشن‌شدن برخی از یافته‌های متفاوت از گزارش‌های قبلی کمک کند.
سندرم متابولیک به مجموعه‌ای از اختلالات متابولیکی گفته می‌شود که ش
امل مقاومت به انسولین (هیپرانسولینمی^[۱۷])، افزایش فشار خون، دیس‌لیپیدمی^[۱۸] و چاقی شکمی است[۵۳]. سندرم متابولیک وضعیتی با اتیولوژی^[۱۹] مبهم و تظاهرات بالینی متعدد است. بنابراین تعریف این سندرم بر اساس اتیولوژی و پاتولوژی^[۲۰] امکان‌پذیر نیست و این سندرم بر اساس فنوتیپ تعریف می‌شود. یکی از جدیدترین این تعاریف، تعریف انجمن ملی دیابت در سال ۲۰۰۵ است[۵۴]. التهاب، یکی از مشخصات سندرم متابولیک است و عوامل التهابی مثل فاکتور نکروزدهنده تومورآلفا و اینترلوکین ـ۶ در ایجاد مقاومت به انسولین نقش بسزایی دارند. یکی از منابع مهم این واسطه‌های التهابی بافت چربی است. افزایش بافت چربی به خصوص چربی احشایی ارتباط زیادی با عوامل خطرزای بیماری‌های قلبی عروقی مانند عدم تحمل گلوکز، هیپرلیپیدمی^[۲۱] و پرفشار خونی دارد و به‌عنوان علامت اصلی سندرم متابولیک محسوب می‌شود[۵۵].
تغییرات فیزیولوژیکی مفید زیادی با تمرینات هوازی رخ می‌دهند؛ مانند بهبود تحمل گلوکز و حساسیت انسولین. در حالی‌که پاسخ ویسفاتین نسبت به تمرین حاد و تمرین هوازی به میزان کمی مورد بررسی قرار گرفته است.
تاکنون تنها یک مطالعه، پاسخ ویسفاتین را به تمرین حاد در انسان‌ها بررسی کرده است. محققان دریافتند که گروه تمرین در مقایسه با گروه کنترل و در مقایسه با مقادیر ابتدایی، افزایش ۳ برابری در بیان mRNA ویسفاتین بافت چربی شکمی در پاسخ به تمرین و در ۳، ۴، ۵ و ۶ ساعت پس از تمرین نشان داد. هر چند بیان mRNA ویسفاتین عضله اسکلتی و سطوح ویسفاتین پلاسما تغییر معنی‌داری نداشت [۳۶]. بر عکس، به نظر می‌رسد سطوح ویسفاتین پلاسما در پاسخ به تمرینات هوازی کاهش یابد.
از آنجا که چاقی و متعاقب آن دیابت، در تمام جوامع و در کشور ما در حال افزایش است در این مطالعه بررسی نقش تمرین روی عوامل ترشح‌شده از بافت چربی (ویسفاتین) با هدف کنترل یا بهبود وضعیت افراد مبتلا به دیابت و عوارض ناشی از آن انجام می‌شود.
همچنین با توجه به این که تاکنون تحقیقات محدودی در خصوص اثربخشی تمرینات ورزشی به‌ خصوص تمرین حاد بر بیان ژن ویسفاتین در بافت احشایی انجام گرفته است، این نیاز تحقیقی و ضرورت انجام آن احساس می‌شود.
۱-۴- اهداف پژوهش
۱-۴-۱- هدف کلی
هدف کلی این پژوهش، مطالعه تاثیر یک جلسه تمرین هوازی حاد بر بیان ژن ویسفاتین در بافت چرب احشایی موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت بود.
۱-۴-۲- اهداف جزیی
تعیین بیان ژن ویسفاتین، بلافاصله پس از یک جلسه تمرین هوازی حاد در بافت چرب احشایی موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت
تعیین بیان ژن ویسفاتین، ۴ ساعت پس از یک جلسه تمرین هوازی حاد در بافت چرب احشایی موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت
تعیین بیان ژن ویسفاتین، ۲۴ ساعت پس از یک جلسه تمرین هوازی حاد در بافت چرب احشایی موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت
۱-۵- فرضیه‌های پژوهش
یک جلسه تمرین هوازی حاد، بلافاصله پس از تمرین بر میزان بیان ژن ویسفاتین موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت نوع ۲ تاثیر معنی‌داری ندارد.
یک جلسه تمرین هوازی حاد، ۴ ساعت پس از تمرین بر میزان بیان ژن ویسفاتین موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت نوع ۲ تاثیر معنی‌داری ندارد.
یک جلسه تمرین هوازی حاد، ۲۴ ساعت پس از تمرین بر میزان بیان ژن ویسفاتین موش‌های صحرایی نر مبتلا به دیابت نوع ۲ تاثیر معنی‌داری ندارد.
۱-۶- محدودیت­های پژوهش
۱-۶-۱- محدودیت­های قابل کنترل
در این تحقیق، متغیرهای مخل و مزاحم مختلفی از جمله، ویژگی­های بدنی (گونه، نژاد، جنس، وزن)، عوامل محیطی (نور، دما، رطوبت، صدا)، عوامل تمرینی (مدت، شدت فعالیت ورزشی)، تحت کنترل قرار گرفته است.
۱-۷- تعریف واژه ­ها و اصطلاحات پژوهش
۱-۷-۱- ویسفاتین
ویسفاتین، یک پپتید جدید ۴۹۱ اسید آمینه­ای است که به­ طور عمده در بافت چرب احشایی بیان می­ شود و از طریق نیکوتین‌آمید فسفوریبوزیل ترانسفراز، نقش مهمی در تعادل انرژی، چاقی و گلوکز ایفا می‌کند[۶].
۱-۷-۲- فعالیت ورزشی هوازی
در این نوع فعالیت موش­ها با شدت ۵۵-۵۰ درصد حداکثر اکسیژن مصرفی معادل ۲۰ متر در دقیقه به مدت یک ساعت و با شیب صفر درجه روی نوارگردان مخصوص جوندگان دویدند[۵۶].
۱-۷-۳- دیابت
دیابت نوعی اختلال در سوخت و ساز است که به علل مختلف تظاهر پیدا می‌کند که با سطوح بالای گلوکز خون ناشی از نقص در ترشح انسولین، عمل انسولین یا هر دوی آنها همراه است[۴۳].
۱-۷-۴- موش دیابتی
موش‌هایی که با تزریق ماده استرپتوزتوسین به‌صورت درون‌صفاقی، دیابتی شدند.

شکل (۵-۱): اندازه ­گیری کرنش به روش خط‌کشی [۴۵]
در روش ترد یک پوشش ترد در محل مورد مطالعه کشیده می­ شود، این شیوه یک روش کیفی می­باشد و پس از ایجاد کرنش، قطعه دچار ترک می­گردد (شکل (۵-۲)).

شکل (۵-۲): اندازه ­گیری کرنش در روش ترد [۴۵]
یکی از بهترین روش­های اندازه ­گیری کرنش استفاده از کرنش­سنج مقاومتی- الکتریکی است. البته کرنش­سنج­­های زیادی مانند کرنش­سنج نوری، مکانیکی و… وجود دارد، ولی رایج‌ترین آنها مقاومتی- الکتریکی است. دلیل اصلی این کاربرد زیاد، دقت زیاد، دامنه گسترده کاربرد و شرایط دمایی می­باشد. البته قیمت ارزان و راحتی نصب نیز از مزایای دیگر می­باشد [۴۵]، (شکل (۵-۳، ۵-۴)).

شکل (۵-۳): کرنش­سنج مقاومتی- الکتریکی [۴۵]

شکل (۵-۴): کرنش­سنج نوری و مکانیکی [۴۵]
کرنش­سنج­های مقاومتی براساس قانون اهم ساخته شده است چرا که با حجم ثابت رسانا، اگر طول افزایش یابد، مقاومت الکتریکی کم می­ شود، (شکل (۵-۵)). این تغییر مقاومت با معادله زیر قابل محاسبه است [۴۶].
(۵-۱)
(۵-۲)

شکل (۵-۵): تغییر مقاومت براساس تغییر طول
در روابط بالا  مقاومت الکتریکی یک رسانا به ازای طول  ، سطح مقطع  و چگالی  می­باشد.
مهمترین پارامتر کرنش­سنج حساسیت آن نسبت به کرنش اعمال شده است. این پارامتر را فاکتورگیج^[۷۹] می­نامند. هرچقدر این پارامتر بیشتر باشد تغییر مقاومت نسبت به کرنش بیشتر می­باشد و هرچقدر تغییر مقاومت بیشتر باشد، اندازه ­گیری آن راحت­تر و دقیق­تر می‌باشد. فاکتور گیج که با  در رابطه زیر نشان داده شده است، برابر با  تقسیم بر کرنش  است.
(۵-۳)
کرنش­سنج­های مقاومتی از مواد مختلف جهت کاربردهای متفاوت ساخته می­ شود. جنس، شرایط کاربرد و مشخصات آنها در جدول (۵-۱) آورده شده است. همچنین اجزای یک کرنش­سنج الکتریکی در شکل (۵-۶) نشان داده شده است.

شکل (۵-۶): اجزای تشکیل دهنده کرنش­سنج مقاومتی [۴۷]
جدول (۵-۱): مشخصات کرنش­سنج­های مقاومتی [۴۷]

همانگونه که در جدول (۵-۱) نشان داده شده است کرنش­سنج­ها دارای حساسیت نسبت به دما می­باشند، در واقع با افزایش دما مقاومت و طولشان تغییر می­ کند، راه ­هایی جهت جبران این خطا وجود دارد که در ادامه بحث خواهد شد.
این حسگرها محدودیت­هایی از جمله محدودیت دمایی، خستگی، میزان کرنش و محیط اندازه ­گیری دارند. مشخصات مهم و نکات کلیدی در مورد کرنش­سنج­ها بصورت ذیل خلاصه می­ شود.

 

• • کرنش­سنج­ها ساده، سبک و دارای حجم اندک هستند به نحوی که در میزان تنش موجود در قطعه تاثیر محسوسی نمی­گذارند.

 

• • امکان اندازه ­گیری در فواصل نزدیک به هم توسط این حسگرها وجود دارد.

 

• • • پاسخ فرکانسی مناسب برای ثبت نوسانات سریع از دیگر ویژگی­های آن‌هاست.

  

 

• • امکان اندازه ­گیری همزمان در چند نقطه و قابلیت اندازه ­گیری از راه دور وجود دارد.

 

• • خروجی الکتریکی این حسگرها جهت پردازش داده بسیار مناسب است.

    1. 1. محاسبه کرنش

     

     

 

در عمل کرنش­های بوجود آمده کمتر از ۰۰۱/۰ است. این کرنش در واقع حداکثر تغییر کرنش خواهد بود که تغییر مقاومت بسیار کوچکی را ایجاد می­ کند. برای مثال کرنش ۵۰۰ میکرو در یک کرنش سنج ۱۲۰ اهم با گیج فاکتور ۲ تغییر مقاومتی معادل ۱۲/۰ اهم ایجاد می­ کند. برای اندازه ­گیری چنین تغییر مقاومتی نیازمند پیکربندی الکتریکی خاصی هستیم. پیکربندی مناسب این کار پل وتستون^[۸۰] می­باشد.
در سال ۱۸۴۳ فیزیکدان انگلیسی چارلز وتستون مداری را به صورت پل ابداع کرد که به کمک آن می­توانست مقاومت الکتریکی را اندازه ­گیری کند. این کار را با مقایسه مقاومت­های مجهول با مقاومت­های معلوم انجام می­داد. البته امروزه این مدار با توجه به خاصیت ویژه آن کاربردهای دیگری نیز پیدا کرده است [۴۸].
پل وتستون دارای چهار بازو می­باشد که تحت ولتاژ ورودی  قرار می­گیرد. با اندازه ­گیری ولتاژ خروجی  می­توان تغییر مقاومت را اندازه ­گیری کرد که بصورت زیر قابل محاسبه است [۴۹]، (شکل (۵-۶)).
(۵-۴)

شکل (۵-۷) پل وتستون [۴۹]
زمانی که  برابر با صفر باشد  خواهد بود. به این حالت بالانس پل می­گویند. در این وضعیت تغییر مقاومت باعث بوجود آمدن تغییر در ولتاژ خروجی می­گردد که می ­تواند مثبت یا منفی باشد [۴۸].
با بهره گرفتن از پل وتستون می­توان تغییر مقاومت کرنش­سنج را اندازه ­گیری کرد. این کار را به سه روش می­توان انجام داد. در روش اول مقاومت  را با کرنش­سنج جایگزین می­کنیم به این روش، روش ربع پل شکل (۵-۸) می­گویند. در این حالت تغییر مقاومت یک کرنش­سنج با معادله زیر محاسبه می­ شود.
(۵-۵)

شکل (۵-۸): ربع پل [۴۹]
با بهره گرفتن از معادله زیر می­توان تغییر ولتاژ خروجی را محاسبه کرد.
(۵-۶)

نام مدل

 

بنیانگذار

 

ویژگی

 

 

 

کانو

 

نوریاکی کانو (kano)

 

مقایسه پارامتر کیفیت عملکرد و رضایت مصرف کننده - تعریف کیفیت از سه منظر اساسی - عملکردی و انگیزشی در اکثر الگوهای رضایت مشتری کاربرد دارد.

 

 

 

فورنل

 

فورنل(Fornell)

 

بررسی روابط علت و معلولی در رضایت مشتری- مقایسه پارامتر کیفیت یا رفتار مشتری - تاکید بر همگن سازی شاخص های انتظاری مشتریان و ایجاد قضاوت شهودی و احساسی مشتری - بهترین مدل مفهومی جهت ارائه یک شاخص استاندارد در سطح ملی است.

 

 

 

اسکمپر

 

اسبورن(Osbornes)

 

ایجاد خلاقیت و نوآوری در ارائه خدمت به مشتری بر اساس سوال، ایده و انگیزه.

 

 

 

سروکوال

 

پاراسورامن(parasuraman)

 

طراحی پرسشنامه و سنجش رضایت مشتری به صورت کلان فقط براساس کیفیت خدمات ارائه شده نه محصول ارائه شده.

 

 

 

منبع: ( ملکی ودارابی ،۱۳۸۷،۳۰)
باتوجه به مباحث فوق می توان اذعان داشت که ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﭘﺎﻳﺶ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﻈﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﻣﺸﺘﺮی، زﻣﻴﻨﻪ اﺗﺨﺎذ ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﺑﻘﺎ در ﻣﺤﻴﻂ رﻗﺎﺑﺘﻲ و ﻛﺴﺐ ﺳﻬﻢ ﺑﺎﻻﺗﺮی از ﺑﺎزار را ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ (نورالنساءو دیگران،۹۶،۱۳۸۷) واندازه گیری رضایت مشتریان یکی از فعالیت های بسیار مهم برای هر سازمان است. سازمانی که بتواند رضایت مشتریان خود را اندازه گیری نماید، در حقیقت مانند این است که علائم حیاتی خود را دائماً پیش رو دارد، و می تواند آنها را کنترل کند و با توجه به آنها سازمان خود را به پیش ببرد.از اینروامروزه در دنیای مدرن و مدیریت مدرن اندازه گیری رضایت مشتریان از پیشرفت الگوی مدرن تبدیل به یک ضرورت شده است.در جدول زیر نمونه هایی ازاندازه گیری رضایت مشتری ونتایج حاصل از آن عنوان گردید.

جدول ۲-۳-پیشینه اندازه گیری رضایت مشتری ونتایج حاصل از آن

 

 

۱

 

ویند(Wind)

 

۱۹۷۰

 

در ﺣﻮزه ﺧﺮﯾﺪﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ، اودرﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﯾﮑﯽ از ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﺮ وﻓﺎداری ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽ باشد

 

 

 

۲

 

الیور(Oliver)

 

۱۹۸۰

 

در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮاﻫﺪی ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﺮای ﺗﺎﯾﯿﺪ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ رﺿﺎﯾﺖ و ﻧﯿﺎت ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺠﺪد ﭘﯿﺪا ﻣﯽ ﮐﻨﺪ.

 

 

 

۳

 

ﻣﺎزورﺳﮑﯽ، ﻻﺑﺎرﺑﺮا و آﺋﯿﻠﻮ( Mazursky, La Barabara, Aiello)

 

۱۹۸۷

 

در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﺿﺎﯾﺖ ﻣﺸﺘﺮی ، رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ و ﻧﯿﺎت ﻣﺠﺪد ﺧﺮﯾﺪ ﺑﺮای ﺗﻨﻮﻋﯽ از ﮐﺎﻻﻫﺎی ﻣﺼﺮﻓﯽ اﻧﺪازه ﮔﯿﺮی ﺷﺪ. اﯾﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪه ای از ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻی رﺿﺎﯾﺖ ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺪﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ نمودند.حدود ۲۳% اﯾﻦ ﻣﻮارد، ﻣﺸﺘﺮﯾﺎن رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺎﻻی ﺧﻮد را از ﺑﺮﻧﺪ ﻗﺒﻠﯽ اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﺮﻧﺪﻫﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮده اﻧﺪ.

 

 

 

۴

 

ﭘﺮﯾﺘﭽﺎرد) (Pritchard

 

۱۹۹۱

واحد تحلیل: مردان و زنان سالمند(به طور تصادفی) و در این بررسی سالمند کسی است که دارای سن ۶۰ سال و یا بالاتر می باشد.
سن سالمندی درکشورهای درحال توسعه ۶۰ سال وبالاتر و درکشورهای پیشرفته ۶۵ سال و بالاتر در نظر گرفته می شود (سازمان بهداشت جهانی).
۳-۳-۱- ابزار و نحوه سنجش سلامت جسمی، سلامت روانی
باتوجه به تعریف تندرستی توسط سازمان بهداشت در سال ۱۹۴۸مبنی بر ابعاد وسیع آن به شکل رفاه کامل جسمانی، روحی واجتماعی و نه فقط عدم وجود بیماری، لازم شد اندازه گیری سلامت و ارزیابی مداخلات بهداشتی تنها به شاخص های تغییر در فراوانی و شدت بیماری محدود نباشد، بلکه وضعیت سلامت بطور کامل در نظر گرفته شود. ^[۳۱]بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی، درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ، سیستم ارزشی که درآن زندگی میکنند، اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت ها ی آنان می باشد، پس کاملاً فردی بوده و توسط دیگران قابل مشاهده نیست و بر درک افراد از جنبه های مختلف زندگی شان استوار است. ^[۳۲]
پرسشنامه های زیادی بدین منظور طراحی شده است ولی پرسشنامه های"کیفیت زندگی سازمان جهانی بهداشت” به علت خصوصیات منحصر به فرد خود مورد توجه بیشتری واقع هستند. ابزار اندازه گیری عمومی کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی،به دوصورتWHOQOL-100 و WHOQOL-BREF می باشند.پرسشنامه WHOQOL-BREF پس از ادغام برخی ازحیطه ها و حذف تعدادی از سؤالات WHOQOL-100 ایجاد شد. نتایج حاصل از این دو پرسشنامه همخوانی رضایت بخشی را در مطالعات مختلف نشان داده اند. در این مطالعه با بهره گرفتن از ابزار اندازه گیری عمومی کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی WHOQOL-BREF به علت کم بودن تعداد سؤالات و درنتیجه راحتی استفاده انتخاب شده است. این ابزار در بیش از ۱۵ کشور جهان بصورت همزمان طراحی و به زبان های مختلف ترجمه شده است. لذا مفاهیم سؤالات در فرهنگ های متفاوت یکسان می باشند. از طرفی هر سؤال بر اساس اظهارات بیماران با شدت بیماری متفاوت، مردم سالم و متخصصان بهداشتی طراحی شده است. لذا علاوه بر امکان استفاده از این پرسشنامه ها در فرهنگ های متفاوت، مقایسه پاسخ این گروه ها ممکن می گردد. در حال حاضر این پرسشنامه ها در بیش از ۴۰ زبان در دنیا ترجمه و استاندارد شده است. که این امر همچنان در حال پیشرفت است. ^[۳۳]این پرسشنامه استاندارد جهت سنجش سازه کیفیت زندگی طراحی شده شده است و موسسات و مراکز تحقیقاتی مختلف چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی از این پرسشنامه استفاده می کنند.پرسشنامه WHOQOL-BREFیکی از پرسشنامه های بسیار معتبری است که درتحقیقات کیفیت زندگی مورد استفاده قرار گرفته است (نجات و همکاران ۱۳۸۵ ).
تعداد سؤالات پرسشنامه مربوط به سنجش کیفیت زندگی سالمندان در مجموع ۲۶سؤال بوده که از۲۶ سؤال، سؤالات ۱و۲ کیفیت زندگی را به طورکلی اندازه گیری می کند و به هچیک از حیطه ها تعلق ندارند و کیفیت زندگی را به شکل کلی مورد ارزیابی قرار می دهد. سایر سؤالات کیفیت زندگی سالمندان را ازابعادمختلف جسمانی، روانی، اجتماعی و در نهایت سلامت محیطی رابا ۲۴ سؤال مورد بررسی قرار می دهد( هریک از حیطه ها به ترتیب دارای۷، ۶، ۳، ۸ سؤال می باشند ).
بر این اساس، جهت سنجش دوبعد سلامت جسمی و سلامت روانی، در این بررسی از ترکیب دو پرسشنامه ۳۶ و ۲۶ سؤالی استفاده می شود و پاسخ ها در ۳و۵ و۷ گزینه ای در قالب طیف لیکرت می باشد و از آنها خواسته شده که به سؤالات پاسخ دهند.در پژوهش حاضر از ابزار اندازه گیری عمومی کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی (WHOQOL-SF36) استفاده می شود و ازترکیب دو مقیاس ۲۶و ۳۶ سئوالی برای محاسبه شاخص سلامت روانی و سلامت جسمانی افراد در هر حیطه امتیازی معادل ۰-۱۰۰برای هر حیطه به تفکیک دست خواهد آمد. پرسش نامه و مصاحبه از سالمندان بالای ۶۰ سال، بااستفاده از ابزار اندازه گیری عمومی کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی استاندارد در فرمهای (WHOQOL-SF36, 26)جهت سنجش سلامت جسمی و روانی سالمندان به منظور سنجش تأثیر عوامل جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی برکیفیت زندگی سالمندان در دو بعد سلامت جسمی و سلامت روانی براساس چار چوب نظری و بررسی های موجود،پرسشنامه جامعی تهیه گردید.

۳-۳-۲- اعتبار و پایایی پرسشنامه
جهت بررسی کیفیت زندگی در دو بعد جسمی و روانی از ویرایش فارسی فرم پرسشنامه (WHOQOL-SF36, 26) استفاده شد این پرسشنامه در بیش از ۵۰ کشور از جمله ایران مدل سازی شده است. برای بررسی ابزار و استفاده از اجرای آزمایشی در نمونه کوچک که تعدادآن ۶۰ نفر بود انجام شد و بعد به جمع آوری اطلاعات و تکمیل پرسشنامه اقدام شد. سپس با بررسی ضریب آلفای کرون باخ به سنجش اعتبار پرسش نامه اقدام شد اعتبار روایی و پایایی پرسشنامه از طریق” آلفای کرونباخ” اندازه گیری شد، آلفای کرونباخ بدست آمده بالای (۷۰/۰)نشان دهنده همبستگی بالای سؤالات بوده است.
فصل چهارم
آزمون فرضیه ها وتجزیه و تحلیل داده ها
مقدمه
پس از گرد آوری داده ها مرحله ی جدیدی از فرایند تحقیق که به مرحله تجزیه و تحلیل داده ها معروف است، آغاز می شود. در این مرحله پژوهشگر با بهره گرفتن از روش های آماری مختلف و با تکیه بر معیار عقل سعی میکند داده ها را در جهت آزمون اهداف تحقیق و ارزیابی آنها مورد بررسی قرار دهد. برای اینکه این امر به نحو صحیح انجام گیرد، داده های جمع آوری شده، بایستی بطور علمی و با روش های آماری مناسب مورد پردازش قرار گیرد و به صورت اطلاعات قابل استفاده در آیند. ابتدا ویژگی های جمعیت شناختی نمونه آماری توصیف شده است. سپس در پایان با استفاده آزمون های آمار استنباطی به بررسی فرضیه های تحقیق مبادرت شده است. داده های موجود در پرسشنامه وارد برنامه اکسل شد و آزمون های آماری توسط نرم افزار spss 16 انجام شد.در این فصل به تجزیه و تحلیل داده های حاصل از پرسشنامه با بهره گرفتن از آمار توصیفی و استنباطی پرداخته شده است.
بر اساس نظریه عوامل تاثیر گذار بر کیفیت زندگی وسلامت سالمندان وایت هد و دالگرن، ۱۹۹۱ ، لایه های مؤثر بر سلامت را اینگونه بیان میکنند :
- ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎی ارﺛﻲ(ﺳﻦ و ﺟﻨﺲ)
- ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎیﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﻲﻓﺮدی
- ﺣﻤﺎﻳﺘﻬﺎ و تأثیراتﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺪاوم ﺑﺨﺶ ﻳﺎ ﻣﺨﺮب ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ.
- وﺿﻊ زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﺎر و دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﺴﻬﻴﻼت
۴-۱- توصیف ویژگی های دموگرافیک نمونه آماری(یافته های توصیفی) :
جداول توصیفی از متغیر های مستقلی که به نظر میرسد عامل های اثر گذار بر سلامت جسمی و روانی باشند. متغیر های مستقل سن، جنس، سواد، وضع فعالیت، وضع تأهل، محل سکونت، بعد خانوار و تعداد فرزندان میباشند که در جداول ۶ و۷ به تفکیک مورد توجه قرار گرفت. در این بخش از تجزیه وتحلیل داده ها ابتدا وضعیت کلی برخی از متغیرها نظیر: وضع فعالیت، بعد خانوار، سن، جنس، تحصیلات، تأهل و محل سکونت و سلامت روانی را از نظر توصیف داده ها و شاخص های مرکزی و پراکندگی هرکدام را مورد بررسی قرار می دهیم. برای توصیف یافته های تحقیق از جداول یک بعدی استفاده می شود و تحلیل اطلاعات از آزمون های آماری پارامتریک، تحلیل واریانس یک طرفه و رگرسیون استفاده می شود.

 

ویژگیهای فردی نمونه های پژوهش	دسته بندی	فراوانی	درصد فراوانی	درصد فراوانی تجمعی
سن	۷۴-۶۰ ۹۰-۷۵ بالای ۹۰ سال	۲۹۳ ۸۲ ۴	۳/۷۷ ۶/۲۱ ۱/۱	۳/۷۷ ۹/۹۸ ۰/۱۰۰
جنس	مرد زن	۱۸۶

یکی دیگر از تحولاتی که از نظر صنعتی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی تاثیرات زیادی به جای گذارد ، نهضت مدیریت علمی بود . در واقع شکل گیری مدیریت منابع انسانی به عنوان یک وظیفه حرفه ای ـ تخصصی عمدتا ناشی از اصول و مفاهیمی است که برای اولین بار با به وجود آمدن این نهضت مطرح گردید . مدیریت علمی با تاکید بر انتخاب بجا و شایسته منابع انسانی و آموزش علمی آنان و اهمیت خاصی که برای برنامه ریزی جزئیات کار قائل بود ، توانست گام بزرگی در جهت افزایش تولید و کارآیی در کارخانه ها و سازمان ها بردارد . به دلیل به کارگیری اصول و نظریه های روانشناسی در صنعت ، به تدریج رشته جدیدی به نام روانشناسی صنعتی در دهه ۱۸۹۰ و اوایل دهه ۱۹۰۰ به علوم اضافه شد . در ابتدا توجه روانشناسی صنعتی بیشتر ، معطوف به یافتن فنونی برای افزایش فروش بود ، اما به تدریج گروهی از محققان این رشته به یافتن فنون موثر تری برای گزینش افراد علاقمند شدند . مساله مورد توجه آنان این بود که چگونه می توان افراد را برای مشاغلی که با نیرو ، استعداد و توانایی های بالفعل و بالقوه آنها مطابقت داشته باشد انتخاب کرد ( سعادت ، ۱۳۸۵ : ۶ - ۹ ) . با ظهور نهضت روابط انسانی و تاثیراتی که علوم رفتاری از اواخر دهه ۱۹۴۰ بر گستره مدیریت بر جای گذاشت شرایط جدید برای غنی سازی نسبی برخی از کارکرد های مدیریت منابع انسانی فراهم شد . طی دهه ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ مدیریت کارکنان به گونه فزاینده ای به سوی توسعه فنون آزمون سازی برای بهینه سازی تناسب بین افراد و مشاغل تحول یافت . با این همه ، در این سال ها مدیریت منابع انسانی عموماً به عنوان کارکرد حمایتی ، محدود و عادی در سازمان ها ملاحظه می شد . از دهه ۱۹۶۰ حجم قوانین و مقررات دولتی در سازمان ها افزایش یافت و مفهوم مدیریت کارکنان جایگزین مدیریت امور رفاهی شد . طی دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ سازمان ها بتدریج برای نیل به بهره وری و رقابت با افزایش اهمیت استراتژیک کارکرد های مدیریت منابع انسانی اثر بخش مواجه شدند . از این زمان کارکرد منابع انسانی به معنی ساخت نیروی کار بر انگیخته و متعهد برای رسیدن به حداکثر اثر بخشی مطرح شد . طی دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ مسائلی نظیر ادغام سازمان ها ، تصدیگری ها خرید و تملک سایر شرکت ها و جهانی شدن موقعیت بازار به کوچک سازی ، مناسب سازی،مهندسی مجدد سازمان ها منجر شد و حوزه کوچک مدیریت منابع انسانی ابعاد جدیدی را تحت پوشش قرار داد ( عباس پور ، ۱۳۸۴ : ۳ - ۲۹ ) .

۲-۱-۳-تاریخچه مدیریت منابع انسانی در ایران
در ایران تاریخچه اداره امور کارکنان در کشور ما قدیمی می باشد و این تاریخچه با به وجود آمدن نظام اداری در سال ۱۲۸۶ دچار تحولات فراوانی شد . به همین دلیل شاید بتوانیم سال ۱۲۸۶ را شروع اولین فعالیت ها در زمینه مدیریت منابع انسانی در ایران به حساب بیاوریم .
تا سال ۱۳۰۱ شمسی مقررات و روش خاصی که حاکم بر امور استخدامی سازمان های دولتی باشد وجود نداشت و انتخاب یا انتصاب و ارتقاء مقام بدون هیچ ضابطه و شرایط احراز شغلی خاص انجام می گرفت . اعمال نفوذ ، توصیه و وابسته بودن به خانواده های سرشناس ، اعیان و اشراف ، ملاک اصلی استخدام ، ارتقای و احراز مشاغل مختلف بود ( کاظمی ، ۱۳۸۱ : ۴۰ ) .
نخستین با در سال ۱۳۰۱ شمسی ، قانون استخدام کشوری به تصویب پارلمان رسید . این کانون مشتمل بر پنج فصل و ۷۴ ماده بود . که با توجه به پیشرفت علم مدیریت منابع انسانی در آن سازمان بسیار جامع بود ولی با کمال تاسف هیچ یک از سازمان های دولتی آن را در عمل به اجرا نگذاشتند . البته شاید اگر قانون استخدام کشوری سال ۱۳۰۱ به طور عمومی و کامل در سازمان های دولتی به اجرا در می آمد . امروزه در ایران مدیریت منابع انسانی در مرحله جلوتر از این می بود . در فاصله سال های ۱۳۰۰ الی ۱۳۴۰ تحولات در این باب و در مدریت امور پرسنلی بسیار محدود بود . فقط چند قانون در مورد مقررات در محیط کار ، حقوق ها و بازنشتگی به تصویب رسید ( شریفیان ، ۱۳۸۶ : ۱۷ - ۱۶ ) .
تشکیل سازمان امور اداری و استخدامی و تصویب قانون استخدام کشوری در سال ۱۳۴۵ را می توان اولین مرحله در اعمال مدیریت صحیح منابع انسانی در بخش دولتی به حساب آورد و ادغام سازمان امور اداری و استخدامی و سازمان برنامه و بودجه و تولد سازمان مدیریت و برنامه ریزی را آخرین تلاش تا سال ۱۳۷۹ تلقی نمود .از جمله اقداماتی که در سال های اخیر جهت بهبود ساختار منابع انسانی بخش دولتی صورت گرفته ، کنترل استخدام در بخش دولتی ، تصویب و تا حدودی اجرای قانون تعدیل نیروی انسانی ، ترمیم حقوق و مزایا با اجرای نظام هماهنگ پرداخته ، تجدید نظر مکرر در ارزشیابی عملکرد مدیران ، کارشناسان و کارکنان دولت ، ابلاغ طرحی نسبتا ً جامع و متاثر از تفکر مدیریت عملکرد و بالاخره اقدام به اتصال ارتقاء کارکنان دولت به آموزش های لازم در سطوح مختلف می باشد ( میرسپاسی ، ۱۳۸۴ : ۹ ) .
۲-۱-۴-تعاریف مدیریت منابع انسانی
مدیریت منابع انسانی معطوف به سیاست‌ها، اقدامات و سیستم‌هایی است که رفتار، طرز فکر و عملکرد کارکنان را تحت تأثیر قرار می‌دهند (نو و دیگران،۲۰۰۰ : ۴).
مدیریت منابع انسانی : رویکردی استراتژیک به جذب، توسعه، مدیریت، ایجاد انگیزش و دست‌یابی به تعهد منابع کلیدی سازمان؛ یعنی افرادی که در آن یا برای آن کار می‌کنند (آرمسترانگ، ۱۹۹۳ : ۳۳-۳۴)^[۶].
مدیریت منابع انسانی : فرایندی شامل چهار وظیفه جذب، توسعه، ایجاد انگیزش و نگهداشت منابع انسانی است (دی سنزو و را بینز، ۱۹۸۸ : ۴)^[۷].
مدیریت منابع انسانی در دهه ۱۹۸۰ ظهور کرد و توسط طرفداران آن به عنوان فصل جدیدی در مدیریت نیروی انسانی تکامل یافت. اکنون این توافق وجود دارد که مدیریت منابع انسانی جایگزین مدیریت کارکنان نمی‌شود بلکه به فرایندهای مدیریت کارکنان از منظر متفاوتی می‌نگرد. هم‌چنین فلسفه‌های اصلی آن تا حد قابل ملاحظه‌ای متفاوت از مفاهیم سنتی مدیریت کارکنان است. با این همه برخی از رویکردهای خاص مدیریت کارکنان و روابط کارکنان می‌توانند تحت عنوان رویکردهای مدیریت منابع انسانی توصیف شوند زیرا در راستای فلسفه اساسی مدیریت منابع انسانی هستند (آرمسترانگ، ۱۹۹۳ : ۳۳).
مدیریت منابع انسانی رویکردی جامع به مدیریت استراتژیک منابع کلیدی سازمان یعنی منابع انسانی است. مدیریت منابع انسانی نه تنها رویکردی از روی سودآوری به مدیریت کارکنان است بلکه رویکردی ویژه به روابط کارکنان با تأکید بر تعهد و دو طرفه بودن ارتباط دارد (آرمسترانگ، ۱۹۹۳ : ۳۷).
مدیریت منابع انسانی یعنی مدیریت کارکنان سازمان (اسکارپلو و لدوینکا، ۱۹۸۸ : ۴)^[۸].
مقصود از مدیریت منابع انسانی سیاست‌ها و اقدامات مورد نیاز برای اجرای بخشی از وظیفه مدیریت است که با جنبه‌هایی از فعالیت‌ کارکنان بستگی دارد، به ویژه برای کارمندیابی، آموزش دادن به کارکنان، ارزیابی عملکرد، دادن پاداش و ایجاد محیطی سالم و منصفانه برای کارکنان سازمان. برای مثال این سیاست‌ها و اقدامات دربرگیرنده موارد زیر می‌شود:

 

• • تجزیه و تحلیل شغل (تعیین ماهیت شغل هر یک از کارکنان)

 

• • برنامه‌ریزی منابع انسانی و کارمندیابی

 

• • گزینش داوطلبان واجد شرایط

 

• • توجیه و آموزش دادن به کارکنان تازه استخدام

 

• • مدیریت حقوق و دستمزد (چگونگی جبران خدمت کارکنان)

 

• • ایجاد انگیزه و مزایا

 

• • ارزیابی عملکرد

 

• • برقراری ارتباط با کارکنان (مصاحبه، مشاوره و اجرای مقررات انضباطی)

 

• • توسعه نیروی انسانی و آموزش

 

• • متعهد نمودن کارکنان به سازمان (دسلر ،۱۳۸۱ : ۲)^[۹]

 

۲-۱-۵- فلسفه مدیریت منابع انسانی
منابع انسانی مهمترین دارایی یک سازمان است و مدیریت اثربخش آنها کلید موفقیت سازمان است.
اگر سیاست‌ها و رویه‌های مربوط به کارکنان سازمان با همدیگر تطابق و سهم قابل ملاحظه‌ای در دستیابی به اهداف سازمان و برنامه‌های استراتژیک داشته باشند دستیابی به موفقیت سازمانی محتمل‌تر است.
فرهنگ و ارزش‌های کلی، شرایط سازمانی و رفتار مدیریتی که از آن فرهنگ نشأت می‌گیرد تأثیر زیادی بر دستیابی به تعالی مطلوب می‌گذارد. چنین فرهنگی نیازمند مدیریت شدن است بدین معنی که باید تلاشی مستمر برای ایجاد پذیرش و انجام آنها صرف شود.
دستیابی به یکپارچگی نیازمند تلاش مستمر است. منظور از یکپارچگی این است که تمام اعضای سازمان با داشتن حسی از مقصود مشترک با یکدیگر کار کنند(آرمسترانگ، ۱۹۹۳ : ۳۴).
۲-۱-۶-نگرش فرایندی به مدیریت منابع انسانی
امروزه سازمانها در راستای رشد و ارتقای پرسنل خود فعالیتهای مشخصی را دنبال و وظایف اصلی منابع انسانی را بیشتر در قالب فرایندها تعریف می کنند. فرایندهای مختلفی که هرکدام تاثیر زیادی در توسعه و بهبود منابع انسانی دارند.
از عمده زیر فرایندهایی که در داخل فرایند مدیریت منابع انسانی می توان گنجاند عبارتند از: فرایند نظام حقوق و مزایا، فرایند جذب، تامین و تعدیل نیروی انسانی، فرایند آموزش و بهسازی، فـــرایند نگهداری و بالاخره فرایند به کارگیری نیروی انسانی که هرکدام از این زیرفرایندها خود دارای ورودی، خروجی های خاص و همچنین زیرفرایندهای دیگری هستند که درنهایت خـــــروجی همه این فرایندها می تــواند نیروی انسانی ماهر و بهره ور، فرهنگ سازی، ساختار نیروی انسانی،
شکل ۲-۱ فرایند مدیریت منابع انسانی
۲-۱-۷-اهمیت مدیریت منابع انسانی برای سازمان ها
سازمان ها بوضوح متشکل از چیزی بیش از نمودار های سازمانی هستند . موجودیت آنها براساس منابع متعددی همچون منابع انسانی ، مالی ، مادی و اطلاعاتی و دانش شکل می گیرد . با وجود این مدیریت منابع انسانی برای سازمان ها به مثابه کارکردی حیاتی تلقی می شود . زیرا مولفه اصلی شکل دهنده سازمان های مردمند و مدیریت اثر بخش آنها وظیفه اصلی مدیریت منابع انسانی است . در گذشته ، رهبری نیروی انسانی در سازمان به عهده اداره آمار و امور اداری بود . اما امروزه تحت تاثیر عوامل بیرون سازمانی بالاخص تطابق قابلیت رهبری امور کارکنان با نیاز های جدید ، امور مربوط به منابع انسانی در رابطه با رسالت و اهداف سازمان و در نظر داشتن چالش های محیطی سازماندهی می شود . بر این اساس ، اهمیت عامل انسانی و نقش منحصر به فرد او به منزله یک منبع استراتژیک و طراح و مجری نظام ها و فراگرد های سازمانی جایگاهی بمراتب والاتر از گذشته یافته است تا جایی که در تفکر سازمانی پیشرفته از انسان به مثابه مهمترین منبع و دارایی برای سازمانی یاد می شود . بدین لحاظ امروزه سازمان ها برای بقاء ، انتظام و بالندگی خود می کوشند از طریق منابع انسانی فرهیخته در گستره جهانی به رشد وسیع ، بهبود مستمر ، کارآمدی ، سود بخشی ، انعطاف پذیری ، انطباق پذیری ، آمادگی برای آینده و برخورداری از موقعیت ممتاز در عرصه فعالیت خود نائل شوند . به زعم بارون و کرپس منابع انسانی کلید موفقیت یا شکست های سازمانی به شمار می آید .
متاسفانه در زمینه اهمیت منابع انسانی به شدت سهل انگاری می شود و در عمل نقش حیاتی و استراتژیک آن نادیده گرفته می شود این امر در حالی است که در دنیای کنونی عامل انسانی و نقش منحصر به فرد آن در سازمان ها اهمیت فراوانی یافته است ( عباس پور ، ۱۳۸۴ : ۱۶ - ۱۰ ) .
چهار روند و بحران عمده ای که در اهمیت مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی تاثیر می گذارد ، عبارتند از:

 

1. 1. هزینه هایی که از راه به کار گرفتن کار ساز مدیریت منابع انسانی صرفه جویی می شوند .

 

1. 1. بحران بهره وری

 

1. 1. شتاب و پیچیدگی فزاینده دگرگونی های اجتماعی ، فرهنگی ، حقوقی ، جمعیتی و آموزشی و پرورشی

 

1. 1. نشانه کژ کاری در محل کار( صائبی و طوسی ، ۱۳۸۱ : ۳۷ )

 

۲-۱-۸عوامل مؤثر بر مدیریت منابع انسانی
۱ـ عوامل بیرونی : قوانین و مقررات ، بازار نیروی کار، فرهنگ جامعه، سهامداران، رقابت، مشتریان، فناوری.