۲-۱۰-۲ فرسودگی شغلی و شغل آموزگاری
((روشن است که آموزگاران شغل طاقت فرسا و در بسیاری از موارد پر استرسی دارند. بار زیاد کاری (ون گینکل^[۸۴] ۲۱۷:۱۹۸۷) فقدان استقلال (جکسون، شواب و شولر ^[۸۵] ۲۰۷:۱۹۸۶)، برخوردار نبودن از احترام و توجه لازم و ارتباط اجتماعی محدود با شاگردان (فریدمن^[۸۶] ۱۹۹۵ )، برخوردار نبودن از حمایت همکاران و مدیریت (بریسی ، هوور- دمسی و باسلر^[۸۷]،۷:۱۹۸۸)و زوال موقعیت اجتماعی حرفه تدریس (فریسن و سارز^[۸۸] ۱۹۸۹ ))( سعید صانعی ۱۴:۱۳۸۲)،و همچنین ((تعداد زیاد شاگردان در کلاس درس، نبود علاقه از بعضی از دانش آموزان، سرو کار داشتن با دانش آموزانی با ویژگی مشکل و پیشرفت کند بعضی دانش آموزان، نبود منابع و تجهیزات)) ، (( انگیزش کم شاگرد در عملکردمدرسه، رفتار بی نظم دانش آموزان، فرصتهای شغلی ناچیز، درآمد کم ، کمبود تجهیزات تدریس، تسهیلات ناچیز و کلاسهای بزرگ، فشار زمانی و فرجه های کوتاه، شناخت اجتماعی پایین از حرفه معلمی، تعارض با همکاران و سرپرستان، تغییرات سریع در مطالبات برنامه ریزان درسی و سازگاری برنامه های مدرسه ای با تغییرات در یک جامعه به سرعت در حال تغییر )) (کیریاکو) به نقل از( دمیرل و توکتامیس و سزر ^[۸۹]۱۶۴:۲۰۰۵)تنها پاره ای از عوامل استرس زایی هستند که آموزگاران با آنها دست و پنجه نرم می کنند.این عوامل و دیگر عوامل استرس زای شغلی، به صورت مشکلات فیزیکی،عاطفی و روانی در معلمان بروز می کنند. اگر معلمان در آغاز حرفه معلمی در ارائه خود به دانش آموزان ناتوان باشند ، خستگی در آنان بیشتر بروز میکند،( که به احساس تهی شدن از هر گونه انرژی در ارتباط با دانش آموزان و ناتوانی از ادامه کار و برخورداری از حالتی سرد ، منفی یا عیب جو نسبت به دانش آموز می گردد.(صانعی، ۲۴۷:۱۳۸۲) و در معلمان سبب نگرشهای منفی و بدبینانه و خصومت آمیز نسبت به شاگردان میشود و فرد احساس میکند که عملکرد وی همراه با موفقیت نیست، دقیق تراینکه ، عملکرد یا موفقیت ادراکی مطرح است نه عملکرد واقعی و موفقیت واقعی .(محمدی ۱۹:۱۳۸۶)
معلمان هم چنین در برابر فشار عمومی مشاغل که در اصطلاح مشاغل اجتماعی نامیده می شوند آسیب پذیرترند. این گونه مشاغل ارتباط زیادی با دیگر افراد دارند و در نتیجه، مهارتهای اجتماعی خاص را طلب می کنند.
فرسودگی شغلی را می توان یک بیماری شغلی تلقی کرد که دلایل آن همانند نشانه هایش با مشاغل اجتماعی مرتبط است.
اما تصویری کلی در این مورد آشکار شده است و آن، این که اگر چه شاغلان مشاغلی که (کار مردم ) را انجام می دهند اغلب در مراحل اولیه علاقمند، امیدوار و نگران ارباب رجوع خود یا شاگردا نشان هستند، دیر یا زود به ناچار با یک یا چند واقعیت زیر روبه رو خواهند شد.
شغل، انتظارات شخص را بر آورده نمی سازد (مثلا شاگردان علاقه کمی به تدریس او نشان می دهند یا اثر بخشی تدریس کمتر از حد انتظار اوست ).
وقت زیادی باید برای فعالیتهای جانبی و حاشیه ای به ویژه امور دفتری (مانند تهیه و تصحیح اوراق امتحانی ) صرف می شود.

شرایط کاری نا مطلوب است (مثلا فشار ناشی از کمبود وقت یا کلاس هایی که بیش از حد بزرگ اند).
در شکل و نوع ارتباط و برخورد با دانش آموزان نابرا بری وجود دارد.
ارتباط با مدیریت غیر منصفانه به نظر می رسد (مثلا عدم دریافت حقوق، محدودیت اختیارات شغلی یا بی توجهی به تلاش هایی که شخص به واسطه آنها خود را شایسته قدر دانی می داند). (صانعی ۲۴۷:۱۳۸۲)
۲-۱۱ فشار روانی^[۹۰]
تدریس حرفه ای هیجان ا نگیز است و به معلمان فرصت می دهد موضوعات مورد علاقه خود را پیگیری کنند. به دانش آموزان کمک کنند ، رشد کنند ، موفقیت به دست بیاورند ، و از کار گروهی لذت ببرند . با وجود این ، معلمی حرفه ای دشوار و پر زحمت است و معلمان گهگاه تنش و فشار روانی ناشی از کار را تجربه می کنند . (حیدر باغی ، ۴۲:۱۳۸۶) فشار روانی در صورتی که کم باشد به صورت یک نیروی ا نگیزشی عمل می کند و باعث افزایش کارآیی می شود . ولی از حدی بگذرد اختلالهایی را در عملکرد فرد ایجاد می کند. بین فشارهای روانی و فرسودگی شغلی ارتباط نزدیکی وجود دارد . فشارهای روانی وقتی رخ می دهد که بین مطالبات و خواسته های محیطی با توانایی فرد برای پاسخ دادن به آنها تعادلی وجود نداشته باشد، هر چه مطالبات و خواسته های محیطی افزایش یابد و توانایی فرد برای پاسخ دادن به آنها کاهش یابد فشار روانی ایجاد می شود و باعث تجربه منفی در فرد و فرسودگی شغلی می گردد ،در واقع فرسودگی شغلی در اثر فشار مداوم روانی پدید می آید . کی ریا کو و ساتکلیف^[۹۱] به نقل از( حیدر باغی ، ۴۲:۱۳۸۶) بر پایه تحلیل دقیق از اهمیت فشار روانی معلم تعریفی ارائه کرده ا ند، با این مفهوم که فشار روانی معلم را می توان هیجان های منفی ناخوشایندی مانند خشم ، نا امیدی، نگرانی ، افسردگی در نتیجه بعضی جنبه های کاری تعریف کرد . و این فشار روانی ناشی از شغل باعث تاثیرات منفی بر زندگی فردی ، اجتماعی ، و خانوادگی فرد می گردد .
۲-۱۱-۱ آثار تخریبی فشار روانی در تدریس
فشار روانی روحیه معلم را تضعیف می کند و توانایی او را در اشتیاقی که به تدریس دارد،
کاهش می دهد. فشار روانی از راه های زیر می تواند از کیفیت تدریس بکاهد :
الف- اگر معلمی احساس کند که حرفه تدریس مدتی طولانی تنش زاست، رضایت او کاهش یافته و موجب دلسردی او می شود .
ب- فشار روانی از کیفیت تعامل معلم با دانش آموز می کاهد ، تدریس ثمربخش به جو مثبت کلاس به ویژه به رابطه دوستانه معلم با دانش آموزان بستگی زیادی دارد . فشار روانی شدید ممکن است باعث گردد معلم نسبت به مشکلات و گرفتاریها با بدخلقی یا حتی به روشی خصمانه واکنش نشان دهد. ( حیدر باغی ، ۴۲:۱۳۸۶)
۲-۱۱-۲ راه های کاهش فشار روانی وفرسودگی شغلی معلمان
معلمان باید راهبردهایی را فرا بگیرند که فشار روانی ناشی از کار را به حداقل برساند . فشار روانی پدیده ای است که معلمان برخی اوقات آن را تجربه می کنند و در حقیقت تصور این که فردی بتواند کاری را بدون تحمل فشار روانی انجام دهد امکان ندارد .
وظیفه هر معلمی است که وقتی فشار روانی را برخود احساس می کند ، علاوه بر شناسایی عوامل فشارزا به مطالعه علایم فشار روانی و شیوه های مقابله با آن بپردازد و سعی کند با روش های علمی دقیق خود را بر ضد فشار زا ها مقاوم و سلامت خود را تضمین کند .
تحرک و فعالیتهای جسمانی به فایق آمدن بر فشار روانی کمک موثری می کند مانند (تغذیه درست، هوای آزاد، ورزش )
از راه متمرکز کردن فکر می توان فشار روانی را تخفیف داد یا بر آن کنترل بیشتری پیدا کرد .
برقراری روابط اجتماعی نزدیک با همکاران و کسانی که مورد اعتمادند، مشکلات را
می فهمند و حمایت و پشتیبانی می کنند به کاهش فشار روانی یا دست کم مقابله با پیامدهای آن منجر می شود .
در محیط مدرسه خود را صرفا در کار غرق نکنید . زنگهای تفریح را به خود اختصاص دهید و به دانش آموزان نیز بیاموزید که از مراجعه به معلم و رفع اشکالات درسی در ساعات تفریح خودداری کنند .
نقاط ضعف و محدودیتهای خود را بشناسید و بکوشید آنها را از بین ببرید . اجازه ندهید این ضعف ها مدتی طولانی بر شما چیره گردند و باعث بروز فشار روانی و مشکلات جدید شوند.
انتخاب شغل انتخاب نحوه زندگی است و انتخاب زندگی که با خلق و خوی و شخصیت و منش انسان سازگار نباشد باعث فشار روانی در همه عمر می شود .
با این که کار لازمه زندگی است همه زندگی نیست. سعی کنید به جنبه های دیگری از زندگی که نشاط انگیز و لذت بخش است نیز توجه داشته باشید .
بخش ناچیزی از وقت روزانه خود را با آنچه دوست دارید مثل هنر ، رایانه ، نقاشی ، مطالعه و …… اختصاص دهید .
۱۰- با جلوگیری از حساسیت بیش از اندازه و کاهش سطح توقع خود از دیگران و همچنین مدیر خود باشید و با ترک فوری محیط های پرفشار تا اندازه ای به آرامش برسید.
۱۱-تا جایی که امکان دارد از ورود به محیط های تنش آمیز خودداری کنید ، اما به خاطر داشته باشید که بعضی عوامل فشار زای شغلی اجتناب ناپذیر است . (حیدر باغی ، ۴۳:۱۳۸۶)
۱۲-از رقابتهای ناسالم پرهیز کنید .
۱۳-انعطاف پذیری داشته باشید .
۱۴-خشم خود را کنترل کنید . ( شیرخدا ، ۱۹:۱۳۸۶)
۲-۱۲٫ارگونومی^[۹۲]
نیروی انسانی ، کار و بهره وری ، تولید و صنعت واژه هایی هستند که با یکدیگر ارتباطی تنگاتنگ دارند. زمانیکه سخن از بهره وری نیروی انسانی پیش می آید انسان به عنوان یک اپراتور یا بعنوان یک عامل حرکت و نیرویی فعال مطرح می شود. دقت و کارآیی افراد در مشاغل مختلف از حرفه های خدماتی ، تحقیقاتی و آموزشی گرفته تا کشاورزی و صنعتی ، جزو عوامل مهم در بهره‌وری نیروی انسانی می باشد. بهره وری نیروی انسانی تنها محدود به انجام فعالیت های شغلی کاربران نیست. به بیان دیگر ، موضوع بهره وری با هر نوع فعالیتی که افراد انجام می دهند چه درقالب تولید و چه در قالب مصرف مرتبط می باشد. درحال حاضر تقریباً ۴۵% جمعیت دنیا و حدود ۵۸% افراد بالای ۱۰ سال در شمار نیروی کار جهان محسوب می شوند. بالطبع اگر بخواهیم کـاربـری کلیـه مصـرف کنندگان محـصـولات مختلف را نیز به این آمار اضافه کنیم ، کلیه افراد بشر با بحث بهره وری موضوعیت پیدا می کنند اما سخن اینجاست که چگونه می توان کارآیی افراد را افزایش داد. در دنیای کنونی که علوم مختلف سریعاً درحال رشد و پیشرفت می باشند انتظار می رود که بخشی از مباحث علمی به این مهم یعنی ارتقاء بهره وری جامعه توجه ویژه داشته باشند. ارگونومی با طراحی سیستمهایی که افراد در آن کار می‌کنند سر و کار دارد. ارگونومی متشکل از دو کلمه یونانی کار^[۹۳] و قانون^[۹۴] است. تمامی سیستمهای کار شامل جزء انسانی و جزء ماشینی است که در محیط کار قرار گرفته‌اند. به هنگام طراحی هر سیستمی که انسانها و ماشینها به منظور تولید محصولی در کنار هم کار می‌کنند باید ویژگیهای افراد درگیر کار را شناخته و این ویژگیها را هنگام طراحی کارمدنظر قرار دهیم. این عمل کارکرد اصلی ارگونومی است .
شکل (۲-۲): اهداف ارگونومی(ابطحی،۱۳۸۳)
علم مهندسی عوامل انسانی یا ارگونومی که علمی انسان محور است با ارائه الگوهای نوین و کاربردی ، ابزاری کارآمد هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف کننده محسوب می شود. ارگونومی علمی است که ضمن توجه به سلامت نیروی انسانی به تولید و بهره‌وری بطور دقیق می‌نگرد. این علم با هدف اصلاح شرایط سیستم های کار، روش های طراحی ایستگاه کار ، ابزار آلات و همچنین کنترل روش های عوامل زیان آور محیطی را تشریح می کنند و با عنایت به مبانی رفتارشناسی انسانی ، ساختار عوامل یادشده را با خصائص انسانی مطابقت می دهد. با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد اینگونه بنظر می رسد که ارگونومی با علوم دیگر ازجمله مهندسی صنایع ، مهندسی ایمنی ، مدیریت ، طراحی صنعتی ، مکانیک و بیومکانیک ، روانشناسی ، جامعه شناسی و مرتبط باشد(ابطحی،۴۱:۱۳۸۳)هدف ارگونومی اطمینان از برآورده شدن نیازهای انسان برای انجام کار بصورت ایمن و اثربخش در طراحی سیستمهای کار است.طی‌ دهه‌ های‌ گذشته‌ نقش‌ حیاتی‌ ارگونومی‌ در بهبود کیفیت‌، افزایش‌ بهره‌وری‌، بهبود کیفیت‌ زندگی‌ کاری‌، ایمنی‌ وکارایی‌ کلی‌ سازمان‌ مشخص‌تر شده‌ است‌. متخصصان‌ ارگونومی‌ با بهینه‌ کردن‌ تناسب‌ بین‌ انسان‌، ماشین‌، محیط وسازمان‌ کارایی‌ انسان‌ و سیستم‌ها را بهبود بخشیده‌اند. در حال‌ حاضر توجه‌ به‌ ارگونومی‌ از حد یک‌ ابزار فراتر رفته‌ و به‌یک‌ استراتژی‌ جهت‌ بهبود کیفیت‌ و بهره‌وری‌، ایجاد محیط کار مناسب‌، پیشگیری‌ از حوادث‌ و بیماری‌های‌ ناشی‌ از کارو بهبود راندمان‌ و عملکرد انسان‌ تبدیل‌ شده‌ است‌. سازمان بین المللی کار اعلام نموده که سوانح کاری بیشتر از جنگ کشته میدهد. (روزنامه خبر جنوب تاریخ ۵/۶/۹۳ ) مدیر کل سازمان بین المللی کار اعلام کرد شمار افرادی که بر اثر سوانح کاری و بیماری های کاری جانشان را از دست می دهند بیشتر از تلفات جنگ است.به گزارش ایسنا، گای رایدر اظهار کرد؛ حوادث مربوط به کار نسبت به جنگ جان افراد بیشتری را در سراسر جهان میگیرد.بر اساس آمار رسمی، حدود ۲٫۳ میلیون کارگر هر سال بر اثر حوادث کاری و بیماری میمیرند. علاوه بر این حدود ۸۶۰ هزار سانحه در روز اتفاق می افتد که منجر به مرگ نمیشود. طبق برآورد سازمان بین المللی کار، سوانح و بیماری های مربوط به کار ۲۸ تریلیون دلار در سال هزینه به اقتصاد جهان تحمیل می کند.سیستمهای کار، سیستمهای جهت‌دار و هدفمندی هستند که خروجی مشخصی را ارائه می‌کنند. معنای کار، کوشش برای رسیدن به یک هدف است که این تعریف مناسب تر از تعاریف دیگر یعنی حاصلضرب نیرو در جابجایی یا افزایش فعالیت متابولیک بالاتر از سطح پایه است. پیچیدگی سیستم کار با افزایش اجزای ماشینی یا انسانی یا با وسیع تر شدن محیط بیشتر می‌شود. هر یک از اجزای سیستم کار می‌تواند با دیگر اجزاء بطور مستقیم یا غیرمستقیم در تعامل باشد. حیطه عمل ارگونومی بی‌نهایت وسیع بوده و محدود به کاربرد خاصی نیست(امینی،۲۱۰:۱۳۸۸)تمام سیستمهای کار دارای محدوده فیزیکی یا کارکردی هستند که آنها را از سیستمهای مجاور جدا می‌سازد. سیستمهای کار با ورودیها و خروجی های مخصوص به خود با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. خروجی یک سیستم کاری می‌تواند ورودی سیستم کاری بعدی و یا بالعکس باشد. آنالیز سیستم، علم مطالعه ساختار و کارکرد سیستمهای کار و فراهم ساختن ابزار لازم برای ترکیب سیستمهای ساده و تشکیل سیستمهای پیچیده‌تر است. آنالیز سیستمها جزء لاینفک تمام کارهای پیشرفته در ارگونومی است. پرداختن به ارگونومی نیازمند آشنایی با آناتومی، فیزیولوژی و روانشناسی انسانی درطراحی سیستمهای کار است. تاکید خاصی روی طراحی سطح مشترک انسان- ماشین وجود دارد تا ایمنی و کارایی تجهیزات افزایش یابد و عوامل زیان‌آور استرس‌زا حذف شوند(ولی پور،۳۶:۱۳۸۸)

۲-۱۳٫تاریخچه ارگونومی

ارگونومی لازمه طراحی و حل مشکلات کاری در سیستمهای کار نوین است که با پیشرفت تکنولوژی نمایان شده‌اند. ارگونومی پیشرفت خود را مدیون همان فرآیندهای تاریخی میداند که باعث رشد سایر علوم نظیر مهندسی صنایع و طب کار گردید است.
تلاش برای تطبیق انسان با کار بر اساس ایده بهبود بهره‌وری یا کارآیی بوسیله انتخاب کارگران مستعد برای کاری خاص قرار دارد. این نظریه که یکی از پایه‌های روانشناسی صنعتی مدرن را تشکیل می‌دهد براین فرض استوار است که برای انجام هر کاری نیاز به استعدادهای خاصی است که می‌توان آنها را شناسایی و بطور عینی اندازه‌گیری کرد. این فرضیه در مورد انتخاب افراد، با صلاحیت یا مهارتهای اداری برای پستهای خاص صدق می‌کند. همچنین فرضیه یاد شده در مورد تعدادی از مشاغل دیگر صادق است حتی امروزه مشاغل سخت بدنی مانند آتش نشانی یا نجات غریق یا مشاغلی نظیر خلبانی هواپیمای نظامی محدود به افرادی با استعدادها و خصوصیات بدنی خاص است. اگرچه این فرضیه همواره درست نبوده و هنوز جای بحث دارد. برای مثال اتحادیه های صنفی ممکن است به تلاشهای مدیریت برای انتخاب کارگران قوی بنیه برای کارهای خاص اعتراض کنند که بحث بر سر خود کار است نه فرد کارگر و کار باید بگونه‌ای طراحی مجدد شود که توسط هر فردی قابل انجام باشد. نظریه دیگری که فلسفه ارگونومی بر آن استوار است با نام تطبیق کار با انسان شناخته می‌شود. بسیاری از تلاشهای اولیه مهندسی انسانی و طراحی فضای کار سعی درطراحی کارهای متناسب با ویژگیهای کارگر داشتند. فرضیه اساسی در نظریه اف ام جی^[۹۵] این است که یک مجموعه مناسب از ویژگیهای فردی را در رابطه با هر کاری که طراحی می‌شود می‌توان مشخص کرد. اف ام جی می‌تواند در تمام سطوح اجرا شود برای مثال جهت تعیین میزان قابل قبول وزن با روشی ابداع شده است که ریسک صدمه به کارگران را به حداقل می رساند. لذا کارهای خطرناک شناسایی شده و دوباره طراحی می‌شوند. درجه حرارتهای حداکثر و قابل قبول برای انجام کارمشخص شده‌اند که امکان طراحی شرایط جوی مناسب با کار را برای کارگران فراهم می‌کند. در روانشناسی عملکرد انسان، واضح است که افراد دارای انتظاراتی در مورد روابط بین حرکات کنترلها و حرکات متقابل تجهیزات کنترل شده هستند. اگرچه اپراتورها می‌توانند روابط معکوس را یاد بگیرند،‌ ولی این عمل تقریبا همواره ناخوشایند بوده و باعث افزایش ریسک خطا می‌شود. از طرف دیگر ارگونومی تلاش می‌کند که ارتباط بین کنترل- نشانگر به گونه‌ای طراحی شود که با انتظارات کاربر سازگار باشد. در سطح زبان،‌ واضح است که افراد می‌توانند آموزش ببینند تا با دستورالعملها، کتابچه‌ها یا نرم‌افزارهایی که دارای جمله بندی بد باشند، کار کنند اما تحت شرایط کار طبیعی فرد خسته می‌شود و در شرایط استرس‌زا احتمال ارتکاب خطاهای بزرگ افزایش می‌یابد. مقرراتی که از انجام تحقیقات روانی- کلامی حاصل شده است باید در طراحی زبان بکار رود تا درک آن آسان باشد. و نهایت اینکه اگر درک طراح از سیستم متفاوت از درک کاربر باشد کاربر در یادگیری استفاده از سیستم و بکارگیری آن دچار مشکل خواهد شد(امینی،۲۱۰:۱۳۸۸)
ارگونومی بر ضرورت سازگاری شناختی در طراحی سیستم تأکید دارد.تاریخجه ارگونومی از ابتدای شکل گیری بعد از سالهای جنگ چهانی دوم (تولد ارگونومی: سال ۱۹۴۹ در انگلستان) بشرح زیر است:
دهه پنجاه : ارگونومی نظامی
دهه شصت : ارگونومی صنعتی
دهه هفتاد : ارگونومی محصول

از تفاوت‌های دیگری که یک بعدی بودن فضا در الگوریتم ایجاد می‌کند در نحوه حرکت و نزدیک شدن کشورها به امپریالیست است. برای مثال در مساله بهینه یابی سازه‌ها معنای فاصله با حالت دو بعدی الگوریتم متفاوت است. در اینجا فاصله را می‌توان به حالات مختلف تعریف کرد، در ساختار خود الگوریتم باید این فاصله از جنس متغییر بهینه یابی‌ باشد بنابراین باید در مساله بهینه یابی‌ مقطع در سازه این فاصله از جنس وزن باشد، اما این حالت در مثالی‌ مانند بهینه یابی مقطع عملی‌ نیست، زیرا در مساله ما علاوه بر اینکه متغیر گسسته است، فاصله متغیرها هم از هم مشخص و منظم نیست. برای مثال وزن مقطع W8x13 از مقطع قبل از خود W8x10 باشد۳ lb/ft و تا مقطع بعد از خود که W8x15 است برابر۲ lb/ft است. نکته مهم دیگر این است که برای این فاصله‌ها الگویی هم وجود ندارد و کاملا وابسته به نیاز بازار و استاندارد‌های مقاطع می‌باشد.

برای حل این مشکل در مساله بهینه یابی سازه در این مقاله برای حل مسائل از مقاطع لیستی تهیه شد و فاصله این مقاطع در لیست به عنوان فاصله آنها در نظر گرفته شد و الگوریتم به جای وزن سازه‌ها بر روی این لیست اعمال شد.
برای حرکت مستعمرات به سمت امپریالیستها می‌توان چند رویکرد مختلف داشت. می‌توان از شماره‌های کل اعضای استفاده شده در سازه میانگین گرفت و برای کل سازه یک شماره در نظر گرفت و الگوریتم را به وسیله یک عدد برای هر سازه پیش برد. در این حالت حجم محاسبات کم می‌شود و زمان صرف شده برای هر محاسبه کم می‌گردد. رویکرد دیگر این است که برای هر عضو از سازه به صورت مجزا این حرکت را اعمال کنیم، به بیان دیگر هر عضو به تنهایی‌ در الگوریتم شرکت می‌کند و به سمت امپریالیست حرکت می‌کند. با توجه به بررسی‌هایی‌ که در طراحی قابها با الگوریتم ICA انجام شد به این نتیجه رسیدیم که استفاده از این رویکرد سرعت همگرایی را به مراتب افزایش می‌دهد و حجم کلی‌ محاسبات و تعداد مراحل را به شدت کم می‌کند.
مراحل انتقال قدرت، رقابت استعماری و حذف امپراطوری‌های ضعیف در زمانی‌ که متغیر پیوسته و یا گسسته باشد کاملا یکسان است.
شرط پایان عملیات
در نسخه‌های اولیه الگوریتم ICA شرط پایان عملیات حذف شدن تمامی امپریالیست‌ها به جز قویترین آنها بود، ولی‌ در تحقیق انجام شده این اصل در نظر گرفته نشده است و ملاک پایان عملیات را تعداد دفعات حرکت و یا انجام الگوریتم مشخص می‌کند که این تعداد هم بستگی به طبیعت مساله دارد و خود کاربر باید تشخیص دهد که با توجه به تعداد امپریالیست‌ها و جمعیت اولیه چه تعداد مرحله برای رسیدن به جواب بهینه مناسب می‌باشد. لازم به ذکر است که در انتهای این تعداد دفعات الگوریتم ممکن است هنوز چند امپریالیست داشته باشد و یا آنکه مدت‌ها باشد که جز قویترین استعمارگر بقیه حذف شده باشند.
فصل پنجم
نتایج و بحث
نمونه‌ی طراحی قاب ۳ طبقه و دو دهانه
اولین مثالی که در اینجا به طراحی آن می‌پردازیم یک قاب دو بعدی ۳ طبقه و دو دهانه است که تحت یک حالت بارگذاری طبق شکل ‏۵‑۱ قرار گرفته است. طرح بهینه‌ی این قاب با بهره گرفتن از الگوریتم GA توسط پزشک و همکاران [۱۳] ارائه شد، کمپ و همکاران [۲۴] با بهره گرفتن از الگوریتم ACO و توسط دگرتکین [۲۵] به وسیله الگوریتم HS طراحی شد. طراحی این قاب بر اساس ملزومات AISC-LRFD [16] انجام شده است.
شکل ‏۵‑۱: قاب فولادی سه طبقه و دو دهانه طراحی شده بر اساس ملزومات [۲۸] AISC-LRFD
در این مثال مقاطع اعضای قاب به عنوان متغییر طراحی می‌باشد . مدول الاستیسیته‌ی E=29,000 ksi و تنش چاری شدن f_y=36 ksi مورد استفاده قرار گرفتند.
در طراحی این قاب قیود جابجایی در نظر گرفته نشده اند. مقاطع تیرها از یک لیست ۲۶۷ عضوی مقاطع W انتخاب شدند و لیست مقاطع W10 برای مقاطع ستون‌ها در نظر گرفته شد. ضریب طول موثر K_x از معادله‌ای که دومونتیل [۱۷] ارائه داد محاسبه شده است. برای هر ستون ضریب طول موثر خارج از صفحه (ky) برابر ۱ در نظر گرفته شد. ضریب طول موثر خارج از صفحه برای هر عضو تیر برابر ۱۶۷/۰ تعیین شد. توان تابع جریمه و ثابت جریمه برابر ɛ=۲ و κ=۱.۰ در نظرگرفته شد. قید شکل مقطع داده شده در معادله ]۳-۱۲[ در این مسئله‌ی صفحه‌ای در نظر گرفته نشده است [۲۶]. نحوه گروه بندی اعضای این قاب درجدول ‏۵‑۱ مشخص شده است.
طراحی بهینه این قاب توسط الگوریتم رقابت استعماری اصلاح شده که در محیط MATLAB کد نویسی شده است انجام شد. در ادامه نتایج حاصل از این الگوریتم در جدول ‏۵‑۳ ارائه شده است. پارامتر‌های مورد استفاده در این الگوریتم برای این مثل طبق جدول ‏۵‑۲ در کد الگوریتم وارد شدند.
جدول ‏۵‑۱:گروه بندی اعضای قاب ۳ طبقه و دو دهانه

جدول ‏۵‑۲:پارامتر‌های ورودی الگوریتم رقابت استعماری اصلاح شده برای طراحی قاب ۳ طبقه و دو دهانه

مرحله اول در ارزیابی یک پروژهDG این است که باید معلوم شود چه مقداراز تجهیزات باید نصب شود و میزان پس انداز سالیانه بدلیل استفاده از DG چقدر است مشترکین باید هزینه ها ی عملکردی اضافی را متحمل شده و آنرا پرداخت نمایند .این هزینه ها شامل هزینه سوخت و هزینه های تعمیر و نگهداری از آن می باشد:
هزینه بهره برداری = هزینه های سوخت + هزینه های تعمیر و نگهداری
هزینه های سوخت تابعی از راندمان DG و همچنین قیمت سوخت می باشد.همانطور که هزینه بهره برداری به قیمت سوخت بستگی دارد مقدار صرفه جوئی کل هم به آن بستگی دارد در این مثال با فرض قیمت سوخت ۵دلار (MM BTU) میزان صرفه جوئی سالیانه ۷۵۰۰ دلار است.
هزینه های سالیانه بهره برداری DG - صرفه جوئی سالیانه در خرید انرژی الکتریکی= میزان صرفه جوئی کل سالیانه
پروژه های این چنینی را معمولا با محاسبه دوره برگشت اولیه ارزیابی می کنند:
هزینه نصب÷صرفه جوئی سالانه=دوره برگشت اولیه
در صورتیکه پروژه به برگشت مورد نظر برسد به راه خود ادامه میدهد و متوقف نخواهد شد میزان این حد برگشت سرمایه بستگی به نحوه مدیریت و چیدن امکانات دارد بعنوان مثال، مشترکین تجاری نیاز به دوره برگشت ۲تا۴ ساله دارند در حالی که شرکتهای سرویس دهنده انرژی دوره ای حدود ۵ تا۷ ساله دارند.

مزایای اقتصادی DG ازدید شرکت توزیع

جلوگیری از افزایش ظرفیت شبکه: DG به عنوان یک منبع کمکی و اضافی به تامین انرژی می پردازد و لذا می تواند تا حدودی شرکت توزیع را از ایجاد سیستم جدید تولید انتقال و توزیع باز بدارد.
کاهش تلفات الکتریکی در بخش انتقال و توزیع : با نصب DG ،شبکه انتقال و توزیع ، به منظور حمل و ارائه انرژی به مشترکین کوچکتر شده و لذا تلفات نیز کاهش می یابد.
به تاخیر انداختن بروز آوری شبکه های انتقال و توزیع: با بهره گرفتن از DG شرکتهای توزیع می توانند جوابگوی رشد بار بوده و لذا با تاخیر زمانی نسبت به بهبود ظرفیت اقدام کنند .
توان تامین راکتیو: برخی تکنولوژی های DG مانند موتورهای رفت و برگشتی می توانند تولید توان راکتیو کنند این امر سبب کمک به تقویت و پایداری ولتاژ شبکه می شود.
کاهش تراکم دیماند و انتقال انرژی: با نصب سیستم تولید توان در محل مصرف و یا نزدیک به آن ،طول موثر شبکه انتقال و توزیع افزایش می یابد و ظرفیت شبکه برای جوابگوئی به سایر مشترکین آزاد می شود.

پیک سائی: همانطور که در بخشهای قبل اشاره شد DG می ­تواند سبب کاهش دیماندمشترکین در ساعات اوج مصرف شود که این امر سبب کاهش هزینه ها خواهد بود.
کاهش حاشیه رزرو: با نصب DG میزان دیماند کلی شبکه پائین می آید و ظرفیت تولید بهبود می یابد و لذا نیاز به رزرو کمتری در شبکه است.
بهبود کیفیت توان: با نصب DG اثرات منفی کیفیت توان از جمله ولتاژ و فرکانس نامطلوب در شبکه کاهش می یابد.
افزایش قابلیت اطمینان: استفاده از DG می تواند سبب کاهش و یا حذف خاموشی در نقاط معینی از شبکه توزیع شود.

تحلیل توربین بادی

منحنی Cp بر حسب λوθp در شکل ۳-۱ ، نشان داده شده است، که مقادیر مختلفی از آن برای مدل توربین بادی لازم است.

شکل ۳-۱- شکل موج Cp بر حسب λوθp [ ۲۲]
که λiمقادیر مختلف این متغیر است.ماکزیمم مقدار Cp در این مدل، ۴٨/۰ است که متناظر زاویه گام صفر و ۱/۸= λ است، که این مقدار لاندا را مقدار نامی می نامیم و که مقدار پایه ای برای پریونیت لاندا خواهد بود و برابر نسبت سرعت اوج پره به سرعت ماکزیمم باد است.
پس باداشتن تابعcp و سرعت باد، توان خروجی توربین برحسب سرعت آن، بدست آمده و مطابق شکل(۳-۲) خواهد بود و مدل آن در محیط نرم افزار Matlab/Simulink به صورت شکل (۳-۳) طراحی شده است که تمام مقادیر پریونیت می باشند.

شکل ۳-۲- شکل موج توان توربین بادی برحسب سرعت آن

شکل ۳-۳- مدل سیمولینکی توان تولیدی توربین بادی
کنترل زاویه گام به صورت بلوک دیاگرامی در شکل (۳-۴) آمده است و مقادیر کنترل کننده های PI استفاده شده در آن نیز ثوابت دیگر در مدل سیمولینکی ارائه شده اند .

شکل ۳-۴- مدل دینامیکی عملکرد و کنترل زاویه پره توربین بادی
پس از بیان مدل مکانیکی، کنترل سیستم الکتریکی را بررسی خواهیم کرد. برای تریگر کردن مناسب المانها و فراهم سازی پالس های گیت آنها، دو کنترل برداری برای مبدل طرف ژنراتور و مبدل طرف شبکه مصرفی بدست آوردن مقادیر نقطه به نقطه آن، و طراحی بلوکی که مقادیر سرعت را به عنوان ورودی و مقادیر توان را به عنوان خروجی حاصل تحویل دهد، مدل این قسمت را فراهم می سازد.
صفحه اصلی مدلسازی و شبیه سازی سیستم در محیط سیمولینک مطابق شکل) ۳-۵ (است، که اگر مدل باد، و مدل شبکه نیز که Vds، Vqs را معلوم می سازد، به مدل اضافه شود، مدل سازی تکمیل می گردد.

شکل ۳-۵- زیر سیستم مدل سازی شده برای توربین بادی

مدل باد و مدل شبکه مصرفی :

اگر مدل باد، به عنوان محرک اولیه برای اعمال به توربین بادی و مدل شبکه مصرفی برای اتصال مستقیم به استاتور و غیرمستیم به روتور )توسط مبدل ها ( نیز به آنچه گذشت اضافه گردند، مدل سازی یک واحد کامل نیروگاه بادی انجام شده است، که البته می توان با تعمیم این روش و موازی کردن چند واحد و اتصال آنها به شبکه برق مصرفی، یک مزرعه بادی را شبیه سازی نمود.
مدل باد در تعیین مشخصه های خروجی و رفتار سیستم نقش بسیار مؤثر دارد، هر چه این مدل ساده تر در نظر گرفته شود، پاسخ خروجی نیز ساده تر خواهد بود. در یک تقریب خوب غیر خطی می توان رفتار آن را با یک نویز که روی شکل موج سوار شده، مدل کرد.
براین اساس مدل فیلتر کالمن، از طریق تولید نویز سفید برای مدل سازی سرعت باد به کار رفته است، که در شکل (۳-۶) نشان داده شده است. در مدل شبکه مصرفی هم مطابق شکل(۳-۷) سعی شده است یک نوع کلی از شبکه با خطوط این انتقال نیرو با دو پست فشار قوی، تعبیه شده که به یک باس بینهایت )ولتاژ سه فاز کنترل پذیر) ، متصل شده است.
برای مدل سازی خطوط نیرو نیز از مدل πخط انتقال با در نظر گرفتن مسافت خط، استفاده شده است .
در نقطه اتصال واحد به شبکه عملیات اندازه گیری اندازه و فاز ولتاژ صورت می گیرد، که از روی آن مقادیر مؤلفه های مستقیم و عرضی ولتاژ استاتور ژنراتور که مستقیماً به شبکه مصرفی متصل است، برای مدل به دست می آید.

شکل ۳-۶- مدل باد به کار گرفته شده در شبیه سازی توربین بادی
شکل ۳-۷- مدل شبکه برق مصرفی برای اتصال به واحد توربین بادی
در این پروژه برای کنترل توان راکتیو در حالت اتصال کوتاه از STATCOM استفاده شده است. با توجه به مطالب بیان شده توضیح مختصری در مورد ادوات FACTS به خصوص STATCOM ارائه می شود.
ادوات FACTS با توجه به کاربردی که دارند در سه گروه طبقه بندی می­شوند. گروه اول به صورت موازی و برای تزریق جریان مورد استفاده قرار می­گیرند. دسته دوم به صورت سری در خطوط انتقال برای تغییر ولتاژ نصب می­شوند. گروه سوم به صورت سری – موازی بوده و برای اهداف متعددی استفاده می­شوند. به طور عادی ادوات FACTS برای تثبیت ولتاژ و یا تولید توان راکتیو به صورت موازی در سیستم نصب می­شوند. به منظور افزایش قابلیت انتقال توان و کنترل جریان خطوط انتقال این ادوات به صورت سری مورد استفاده قرار می­گیرند. نصب ادوات FACTS به صورت سری- موازی همه ویژگی­های ذکر شده را تامین می­نماید اما این نوع اتصال ممکن است از لحاظ اقتصادی مقرون به صرف نباشد.
انواع مختلفی از ادوات FACTS در سیستم­های قدرت مورد استفاده قرار می­گیرند. در ادامه به معرفی برخی از ادوات FACTS پرداخته شده است. اما با توجه به این­که رویکرد این طرح جایابی بهینه TCSC برای کاهش تراکم خطوط می­باشد از توضیحات بیشتر در مورد سایر ادوات FACTS صرفنظر شده است.
STATCOM می ­تواند برای جبران­سازی توان به جای SVC ها مورد استفاده قرار بگیرد. STATCOM به معنای جبران‌کننده‌ی استاتیک سنکرون است. STATCOMنیز مانند SVC می‌تواند برای جذب یا تولید توان راکتیو استفاده شود،‌ با این تفاوت که هنگام اتصال به منبع انرژی می‌تواند توان در توان اکتیو نیز موثر باشد. معمولا STATCOM منحنی مشخصه‌ های بهتری نسبت به SVC دارد، از طرف دیگر بر روی توان اکتیو نیز تاثیر گذار می­باشد.
در این شبیه سازی اتصال توربین بادی به شبکه توزیع و فوق توزیع در دو حالت انجام گرفته است.
تحلیل اتصال توربین بادی به شبکه برق با ژنراتور القایی دو سو تغذیه
شبیه سازی و اتصال توربین بادی به شبکه برق با ژنراتور القایی تک سو تغذیه
برای اجرای فایل سیمولینک مرحله اول کافی است ابتدا فایل سیمولینکی (به نامpower_wind_dfig)اجرا و برای شبیه سازی مرحله دوم فایل سیمولینکی سیستم مطرح شده(با نام power_wind_ig) Run شود. دو فایل سیمولینکی نیز برای شبیه سازی حالت اتصال کوتاه برای هر دو سیستم ارائه شده است. در فایل شبیه سازی از مدل­های واقعی سیستم توربین بادی، ژنراتور القایی و شبکه برق مصرفی استفاده شده است. البته لازم به ذکر است که برای کنترل مقدار توان راکتیو جاری شده در سیستم از یکی از ادوات الکترونیک قدرت به نام STATCOM استفاده شده است. کلیه پارامترها و اعداد مورد نیاز جهت شبیه سازی سیستم در فایلهای سیمولینکی موجود می­باشد. با بهره گرفتن از ادوات الکترونیک قدرت پایداری سیستم در شرایط اتصال کوتاه و اتصال توربین بادی به شبکه برق مصرفی تا حد مطلوبی بهبود می یابد.

فصل چهارم شبیه سازی ها و اخذ نتایج آن

شبیه سازی سیستم مورد مطالعه

در مرحله اول ابتدا یک توربین بادی با ژنراتور القایی دو سو تغذیه متصل به شبکه توزیع مدلسازی می شود. برای این مرحله نیز دو حالت در نظر گرفته می شود.

حالت عادی کارکرد سیستم

برای شبیه سازی سیستم مورد مطالعه ابتدا توسط یک ترانسفورماتور کاهنده ولتاژ ۱۲۰ کیلوولت فوق توزیع را به ۲۵ کیلوولت فشار ضعیف تبدیل نموده و از طریق یک خط انتقال ۲۰ کیلومتری به باس ۲۵ کیلوولتی متصل می شود. این باس وظیفه تامین توان شبکه بار مصرفی را از طریق دریافت توان از خطوط انتقال متصل به آن را بر عهده دارد. باس ۲۵ کیلوولتی از طریق خط انتقال ۱۰ کیلومتری و یک ترانسفورماتور کاهنده به باس ۵۷۵ ولتی متصل می شود. توربین بادی و شبکه بار مصرفی دارای تجهیزات حفاظتی AC و DC می باشند. این تجهیزات توربین و شبکه را در مقابل نوسانات تولید شده محافظت می کنند. خروجی توربین بادی و شبکه مصرفی به عنوان شکل موج های مورد نیاز در نظر گرفته می شود. که مدل شبیه سازی شده برای شبکه بار مصرفی در ادامه نشان داده می شود. با توجه به این که توربین های بادی مجهز به ژنراتورهای القایی دو سو تغذیه در هنگام اتصال کوتاه و متصل شدن به شبکه دچار تغییرات توان راکتیو می شوند لذا برای حل این مشکل از ادوات الکترونیک قدرت (STATCOM) در مجاورت توربین بادی و بانک خازنی در نزدیکی شبکه بار مصرفی استفاده می شود. استفاده از این تجهیزات موجب بهبود ضریب قدرت سیستم می شود. شبکه بار مصرفی دارای یک موتور القایی ۱.۶۸ مگاواتی، ضریب توان ۰.۹۳ پسفاز و ولتاژ ۲۳۰۰ ولت می باشد. با احتساب تلفات شبکه مصرفی توان کل مورد نیاز این شبکه ۲ مگاولت آمپر فرض شده است. ظرفیت تزریق توان راکتیو بانک خازنی ۸۰۰ کیلووار است که با توجه به شرایط شبکه (میزان توان راکتیو مصرفی سیستم)انتخاب می شود. سرعت اولیه باد بر خوردی به پره های توربین ۸ متر بر ثانیه و سرعت نهایی آن ۱۴ متر بر ثانیه انتخاب شده است. مدل خطوط انتقال از نوع پی (π) می باشد.
زمان شبیه سازی سیستم ۵۰ ثانیه در نظر گرفته می شود.نتایج حاصل از شبیه سازی های سیستم در زیر ارائه شده است.

قلمرو تحقیق
قلمرو موضوعی:
در این تحقیق، ابعاد فردی ارتباط اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها با کارشناسان بخش صنعت، بررسی شده و با بهره گرفتن از بازاریابی اجتماعی، اقدام به تولید استراتژی­هایی برای رفع موانع فردی موجود، می­ شود.

قلمرو مکانی:
این تحقیق، در سطح شهر تهران، انجام خواهد شد و از نظرات استادان رشته­ های مدیریت دانشگاه­ های مختلف و نیز کارشناسان بخش صنعت، استفاده خواهد شد.

قلمرو زمانی:
محدودۀ زمانی این تحقیق، از زمان تصویب پروپوزال تا خرداد ۱۳۹۱ می­باشد.
❖
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده‌ها

مقدمه
در این فصل به تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌ آوری شده طی تحقیق پرداخته خواهد شد. لازم به ذکر است که در این مطالعه، برخلاف بسیاری از تحقیقات که از آزمون­های آماری مختلف بهره می­گیرند؛ تنها از یک آزمون استفاده شده است و علت آن نیز به نوع تحقیق و روش­شناسی آن بازمی­گردد.
همانگونه که در روش­شناسی اشاره شد ابتدا از طریق تکنیک دلفی، موانع فردی مربوط به ارتباط اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها با متخصصین بخش صنعت، شناسایی شده سپس از طریق آزمون فریدمن، به بررسی برابر بودن یا نبودن اهمیت آنها (رتبه ­های یکسان) پرداخته می­ شود و در صورتی که نتیجه آزمون، حاکی از برابر نبودن رتبه­ها دهد بر اساس جدول رتبه­ای که نرم­افزار ارائه می­دهد اقدام به گزینش موانع عمده می­گردد. این موانع دوباره در اختیار صاحب­نظران قرار داده می­شوند تا اقدام به تعیین راهکارهای هر مانع نمایند. در نهایت، برای دومین بار از آزمون فریدمن استفاده خواهد شد تا این­بار نیز برابر بودن یا نبودن رتبه­ها مشخص گردد و در صورت برابر نبودن، راهکارها بر اساس میزان موفقیت احتمالی آنها مرتب شوند (میزان موفقیت احتمالی آنها پس از اجرا و پیاده­سازی). آنچه که از این تحلیل­ها و نتایج این آزمون­ها بدست خواهد آمد «مهمترین موانع فردی ارتباط اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها با متخصصین بخش صنعت، و مهمترین موانع فردی ارتباط متخصصین بخش صنعت با اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها» و «راهکارهای رفع هر یک از این موانع، به ترتیب میزان موفقیت احتمالی آنها در صورت اجرا و پیاده شدن» است.

ویژگی­های جمعیت­شناختی پاسخ ­دهندگان
در این قسمت، به بررسی ویژگی­های جمعیت­شناختی صاحب­نظران دو بخش «اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها» و «متخصصین بخش صنعت» پرداخته می­ شود تا با نگاهی به ابعاد مختلف آن، شناخت بهتری از وضعیت پاسخ ­دهندگان به دست آید.

ویژگی­های جمعیت­شناختی مربوط به اعضای هیأت علمی دانشگاه­ها
الف. توزیع فراوانی جنسیت پاسخ ­دهندگان:
جدول۴ ـ ۱ ـ توزیع فراوانی جنسیت اعضای هیأت علمی

و هر دو گروه برنظارت خودشان فروعی مترتب می گردد که به آن اشاره می نمائیم
با توجه به این که نفقه زوجه دینی است که برذمه زوج قرار می گیرد و. چنانچه زوج نپردازد باید آن را قضاء کند بنابرین چنانچه زوج نفقه زوجه مطلقه حامله را مدتی نپردازد بنا برقول اول قضاء آن واجب نیست و حال آنکه به موجب نظریه دوم قضای آن واجب است .
نفقه زوجه در عده وفات
زمانی که زوجه در عده وفات زوج بسر می برد نفقه او به چه صورتی می باشد ؟
زنی که شوهرش با او نزدیکی نکرده است عده ندارد مگر در یک صورت که شوهرش فوت کرده باشد که دراین صورت زن چهار ماه و ده روز عده نگه می دارد خواه با او نزدیکی کرده باشد یا نه خواه صغیره باشد یا کبیره^[۱۴۶] .
درباره نفقه ی زنی که آبستن می باشد و زوج او فوت شده و در عده وفات است دو قول وجود دارد :
۱-قول مشهورتر آن است که واجب نبودن نفقه در عده وفات نه از ترکه شوهر و نه ارث فرزند .
و لیس للمتوفی عنها زوجها سکنی ولانفقه برای زوجه که در وفات زوج است مسکن و نفقه نیست^[۱۴۷] .

۲-قول دوم : آن که شیخ طوسی به استناد روایت ابی الصباح کنانی اظهار داشته است که در ایام حمل نفقه زوجه از سهمیه جنین پرداخت می گردد^[۱۴۸] .
آیا زن در حال عده وفات نفقه دارد یا نه ؟
جواب : زنیکه در عده وفات باشد نفقه طلب ندارد چه حامله باشد یا نه ^[۱۴۹].
ماده ۱۱۱۰ ق . م به این امر اشاره نموده و مطلقا بیان نموده در عده وفات زن حق نفقه ندارد ^[۱۵۰]
با توجه به اطلاق این ماده ( ۱۱۱۰ ق . م ) که به طور مطلق بیان کرده زن حق نفقه ندارد و چه حامله باشد یا نباشد بنابر قول مشهور فقهای امامیه که ظاهرا مبنای ماده مذکور است باید گفت که زن آبستن که در عده وفات است استحقاق و شایستگی نفقه را نخواهد داشت .
اما شاید قبول این نظر دور از انصاف باشد چرا که زن آبستنی که در عده وفات است مستحق نفقه نیست حال زنی که آبستن است و در عده طلاق بائن است بتواند مطالبه نفقه نماید بیان می شود که زنی که در عده وفات شوهر است از او ارث می برد از سهم ارث خود می تواند مخارج خویش را تامین نماید اما ممکن است چیزی زائد بردیون شوهر باقی نماند یا آنکه از ترکه متوفی پس از کسردیون و وصایا به زن می رسد ناچیز و اندک باشد که مخارج زوجه را تامین نکند از این رو با توجه به عدالت قاضی و انصاف برخی از استادان حقوق درباره ملاک ماده ۱۱۰۹ ق . م گفته اند :
(ماده ۱۱۱۰ ق . م در عده وفات زن حق نفقه ندارد ) مربوط به زن غیر آبستن است و زن آبستن در عده وفات تا زمان وضع حمل شایستگی نفقه را از ترکه شوهر دارد ^[۱۵۱].
نفقه زن در عدّه فسخ نکاح
می‌دانیم که، عقد نکاح به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می‌شود . (ماده ۰۱۱۲۰ق.م.)، در مواردی که امکان فسخ نکاح وجود دارد، گاهی این حق برای زوجین، برخی مواقع جهت زن و بعضی موارد برای مرد حق فسخ نکاح به وجود خواهد آمد. این موردها در مواد ۱۱۲۱ لغایت ۱۱۲۵ق.م. و ماده ۱۱۲۸ همین قانون، احصاء شده است.
در هنگامی که حق فسخ برای طرفین یا یکی از آنها ایجاد می‌گردد، خیار فسخ فوری است و اگر طرفی که حق فسخ دارد بعد از اطلاع به علت فسخ، نکاح را فسخ نکند، خیار او ساقط می‌شود، به شرط اینکه، علم به حق فسخ و فوریت آن داشته باشد. تشخیص مدتی که برای امکان استفاده از خیار لازم بوده، به نظر عرف و عادت است (ماده ۱۱۳۱ق.م.)
همان‌طور که در گفتار پیشین دیدیم، عدّه فسخ نکاح و عدّه طلاق (یکی و در واقع) سه طهر است مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عدّه او سه ماه است‌ (ماده ۱۱۵۱ق.م.). مع‌ذلک، همان‌گونه که ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی پیش‌بینی کرده است. اگر عدّه از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل، حق نفقه خواهد داشت. بدین ترتیب، در عدّه فسخ نکاح، اگر زن آبستن باشد، دارای حق نفقه است و ظاهراً مقنن برای رعایت حال زن، یا حمل و یا هر دو زن را مستحق نفقه شناخته است. در اینجا لازم است یادآوری نماییم که فسخ نکاح نیز مانند طلاق بائن رابطه زوجیت زن و شوهر را کاملاً از یکدیگر قطع می‌کند. بنابراین، بحث تعلق نفقه به مادر یا فرزند در اینجا هم مطرح می‌شود که در بحث گذشته عقیده‌ای که نفقه را متعلق به مادر می‌دانست، مرجح دانستیم و معتقد شدیم که ظاهراً حق نفقه ایام حاملگی را خود مادر دارد، نه فرزند (حمل). بدین ترتیب، به نظر می‌رسد، در صورت داشتن حمل از شوهر و فسخ نکاح، تا زمان وضع حمل،.نفقه متعلق به زن (مادر) و برای او است.
اجرت‌المثل کارهای زن

• • اجرت‌المثل کارهای زن:

تا قبل از سال ۱۳۷۱ که قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید، ظاهراً قوانین و مقرراتی روشن و ویژه راجع به دریافت اجرت‌المثل کارهای زوجه، وجود نداشت، هرچند ماده ۳۳۶ق.م. به طورکلی بیان می‌کند که: هرگاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیّای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود قصد تبرّع داشته است. در این ماده به سه نکته باید توجّه داشت: نخست اینکه داشتن قصد تبرّع در این دنیای مادی، خلاف اصل است. یعنی، فرض بر این است کسی که به درخواست دیگری کاری انجام می‌دهد، بدون قصد تبرّع مبادرت به انجام آن کار خواهد کرد و انتظار مزد و مابه‌ازاء دارد. مگر اینکه، دلائل و قرائنی مبنی بر تبرّعی بودن و یا صرفاً برای خدا بودن آن کار وجود داشته باشد. دوم اینکه، واژه امر در این ماده، به معنای درخواست و خواهش است نه اینکه صرفاً دستور و فرمان باشد. نکته مهم‌تر و سوم این است که با تبصره الحاقی اخیر که مقرر می‌کند: چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می کند. ظاهراً بدون درخواست طلاق هم اجرت المثل قابل مطالبه است.^[۱۵۲]
در هر حال، در طبق تبصره ۶ ماده واحده یادشده که مقرر می‌کند: پس از طلاق، درصورت درخواست زوجه مبنی بر مطالبه حق‌الزحمه کارهایی که شرعاً به عهده وی نبوده است. دادگاه بدواً از طریق تصالح نسبت به تأمین خواسته زوجه اقدام می کند. و در صورت عدم امکان تصالح، چنانچه ضمن عقد یا عقد خارج لازم، درخصوص امور مالی، شرطی شده باشد طبق آن عمل می‌شود، در غیر این‌صورت، هرگاه طلاق بنا به درخواست زوجه نباشد، و نیز تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری، یا سوءاخلاق و رفتار وی نباشد، به ترتیب زیر عمل می‌شود: الف – چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده، به دستور زوج و با عدم قصد تبرّع انجام داده باشد، و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می کند. بدین ترتیب، پس از احراز عدم امکان سازش توسط دادگاه ، اگر زن حق‌الزحمه کارهایی که شرعاً به عهده وی نبوده است، مانند: تحمل دوران حمل، وضع حمل، شیر دادن کودک، بیداری‌های شبانه و نگهداری فرزند، پخت‌وپز، شستشو، نظافت، پذیرایی از کسان مرد و خود وی، کارهای خانه، کدبانوگری و …، را درخواست نماید، دادگاه ابتدا تلاش می کند که از طریق صلح‌ و سازش و توافق طرفین خواسته مورد مطالبه زن را تأمین کند. اگر به این کار توفیق پیدا نکرد، چنانچه ضمن عقد نکاح یا عقد خارج لازم دیگری (مانند نمونه‌های سند ازدواج اداره ثبت اسناد و املاک)، در مورد امور مالی، شرطی معیّن شده باشد، دادگاه طبق آن عمل می‌کند. در غیر این صورت، هرگاه طلاق به درخواست زوجه نبوده (به درخواست زوج باشد) و نیز زن ناشزه نباشد، اگر بر دادگاه ثابت شود کارهایی که شرعاً به عهده زوجه نبوده، به دستور زوج و با عدم قصد تبرّع آنها را انجام داده است. دادگاه برای تعیین میزان اجرت‌المثل زن، موضوع را با صدور قرار، به کارشناس نفقه ارجاع می‌کند، کارشناس اجرت‌المثل کارهای زن را در مدت زندگی مشترک محاسبه، تعیین و اعلام می‌کند و دادگاه اگر نظریه را با اوضاع و احوال معلوم مورد کارشناسی مطابق دید، بر اساس آن رأی صادر و شوهر را به پرداخت میزان اجرت‌المثل زن، محکوم می کند.
صرف‌نظر از این ماده واحده، که قانون موضوعه کشور است، در این خصوص، پرسش و پاسخ‌هایی که از فقها شده، استحقاق زوجه را نسبت به کارهایی که در منزل انجام داده، از جهت شرعی تأیید می‌کند. مثل اینکه: س – آیا زن می‌تواند در مقابل کارهایی چون آشپزی و نظافت که در منزل انجام می‌دهد، مزد طلب کند؟ ج – می‌تواند مزد طلب کند. ولی سزاوار است زن و مرد در امور زندگی با همدیگر همکاری داشته باشند، که پیوند زناشوئی و نظام خانواده استحکام بیشتری پیدا کند . و یا س – مردی همسرش را طلاق داده است، زن می‌گوید خدمات من درخانه تبر‌ّعی نبوده، لذا مطالبه اجرت‌المثل می‌کند. آیا ادعای زن مسموع است یا خیر؟ از قضیه مورد سؤال اطلاع ندارم. ولی، به طور کلی اگر زن به تقاضا و دستور شوهر کار کرده، و قصد تبرّع و مجانی نداشته است. حق اجرت‌المثل دارد و ادعای زن مسموع است. مگر این که بیّنه برخلاف اقامه شود . البته برای اجرت حضانت و نگهداری طفل و شیردادن مادر، به طور پراکنده در قوانین مواردی دیده می‌شود مانند: قانون واگذاری حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران آنها (مصوب سال ۱۳۶۴) که هزینه متعارف زندگی این فرزندان، در اختیار مادرانشان قرار می‌گیرد، مگر آنکه دادگاه صالح در موارد ادعای عدم صلاحیت مادر حکم به عدم صلاحیت صادر کند و یا ماده ۱۱۷۶ق.م. که مطابق آن مادر مجبور نیست که به طفل خود شیر بدهد، مگر در صورتی که تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد. درمورد این ماده برخی گفته‌اند: شیر دادن به واقع «حق» مادر است، اگر بخواهد از این حق استفاده کند، پدر یا مقام عمومی نمی‌تواند مانع او شود؛ ولی، هرگاه مایل نباشد، اجبار او امکان ندارد .
نحله زن
نحله واژه‌ای عربی و در لغت به معنای – عطاء و بخشش آمده است. اما، در بند ب تبصره ۶ قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق به نحله یا بخشش اشاره شده و آمده است:
ب – در غیر مورد بند «الف» با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهائی که زوجه در خانه شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش (نحله) برای زوجه تعیین می کند.
در باره نحله، از برخی از آیات قرآن مجید نیز این معنا مستفاد می‌شود. مثلاً در آیه ۴ سوره نساء آمده‌ است: و آتوالنساء صدقاتهنّ نحله (و مهر زنان را در کمال رضایت و طیب خاطر به آنان بپردازید) و یا در آیه ۲۴۱ سوره بقره می‌خوانیم: و للمطلقات متاع بالمعروف حقاً علی‌المتّقین (و مردان، زنان خود را که طلاق می‌دهند، آنان را به چیزی بهره‌مند کنند که این حقی است بر مردان پرهیزگار.)
بدین ترتیب می‌بینیم که مفهوم آیه اخیر با آنچه مورد بحث ما است، بسیار نزدیک است. در قیاس و تدقیق در بند الف و ب تبصره یادشده، در می‌یابیم که مورد بند الف – با مبانی حقوقی و حتی مفاد ماده ۳۳۶ قانون مدنی، هم‌خوانی زیادی دارد. اما، آنچه در بند ب تبصره مذکور آمده است. نسبت به مفاد بند الف از قوت و استحکام کمتری برخوردار است، به طوری که این امر به وسع و وضع مالی زوج وابسته شده و در هرحال با این وسیله، مقنن خواسته است، بابت کارهایی که زن در خانه شوهر انجام داده است، هنگام طلاق چیزی هم عاید او گردد (در موردی که اثبات صدور دستور و قصد عدم تبرع مطرح نیست). مع‌ذلک، تبصره الحاقی به ماده ۳۳۶ق.م. تا حدود زیادی خلاء قانونی مطالبه اجرت‌المثل کارهایی که شرعاً به عهده زوجه نبوده ولی او به دستور زوج و با عدم قصد تبرع، انجام داده، را پر کرده است.
در مورد نحله نیز باید متقاضی طلاق زوج باشد، دادگاه با توجه به مفاد ماه ۲۵۷ قانون آ.د.م. موضوع را به کارشناس ارجاع و سرانجام وی مبلغی به عنوان نحله تعیین و به دادگاه اعلام می کند.
نفقه زن در عده وفات شوهر
ماده ۱۱۱۰ق.م. قبل از اصلاحی سال ۱۳۸۱، بیان می‌کرد: در عدّه وفات، زن حق نفقه ندارد و این اطلاق باعث می‌شد، ناگزیر زن حامل را نیز در مدت حمل یا عدّه، مستحق نفقه ندانیم. اما، این ماده در آن سال اصلاح و ماده مزبور مقرر نمود: در ایام عدّه وفات، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (در صورت عدم پرداخت) تأمین می‌گردد. بنابراین، وفق مفاد ماده ۱۱۵۴ق.م.، در ایّام عدّه وفات که چهار ماه و ده روز است، مگر اینکه زن حامل باشد که در این صورت عدّه وفات تا موقع وضع حمل است (مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد. والا مدت عدّه همان چهار ماه و ده روز خواهد بود)، مخارج زندگی زوجه که در حکم نفقه است، تأمین می‌گردد. یعنی در صورت عدم پرداخت مخارج زندگی‌ زنی که شوهرش فوت نموده است، مخارج زندگی‌اش در مدت عدّه، از محل اموال نزدیکان شوهر متوفی که بایستی نفقه را بپردازند، تأمین می‌شود.
بدین ترتیب، ظاهراً زن حامل نیز از نفقه برخوردار خواهدشد. زیرا، از جمع ماده ۱۱۱۰ قانون مدنی و ماده ۱۱۵۴ آن نتیجه‌ای که گرفته می‌شود این است که در مدت عدّه وفات که چهار ماه و ده روز است و اگر زن حامل باشد تا وضع حمل خواهد بود (مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد)، زن حامل در مدت حمل و عدّه، استحقاق نفقه خواهد داشت.
در مورد نفقه، زن حامل در مدت عدّه وفات، گفته‌اند، قول مشهور آن است که زن حامل در مدت عدّه وفات مستحق نفقه نمی‌باشد و قول دیگر که شیخ و پیروان او می‌باشد، بر آن است که نفقه حامل در مدت عدّه برای حمل (جنین) و بدین جهت زن حامل در مدت عدّه وفات مستحق نفقه خواهد بود .
نفقه زن قبل از عروسی
می‌دانیم: همین که نکاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می‌شود. (ماده ۱۱۰۲ق.م.) و هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود (ماده ۱۱۰۸ق.م.). بدین ترتیب، چون، در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است. (ماده ۱۱۰۶ق.م.) نتیجه‌ای که گرفته می‌شود این است که با وقوع عقد نکاح دائم وتمکین زن، نفقه زوجه را مرد بایستی پرداخت کند. اما، بر این اصل استثنائی هم وارد گردیده که در ماده ۱۰۸۵ق.م. به آن پرداخته شده است. طبق این ماده، زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده، از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد، امتناع کند، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود. در مورد این حق زن، که به آن حق حبس گفته می‌شود، معمولاً فقهای ما اعتقاد دارند و می‌گویند که زن می‌تواند از شوهرش تمکین (خاص) نکند تا مهرش را اگر حال باشد بگیرد یعنی، زوجه‌ای که همسرش هنوز با وی نزدیکی نکرده است می‌تواند قبل از دریافت تمامی مهر، از مباشرت با او خودداری نماید و این امتناع از تمکین (نزدیکی جنسی)، موجب از بین بردن نفقه‌اش نخواهدشد. با این حال، اگر زن قبل از اخذ مهر به اختیار خود به ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد، قیام نمود، دیگر نمی‌تواند از حکم ماده قبل استفاده کند. مع‌ذلک، حقی که برای مطالبه مهر دارد، ساقط نخواهد شد. (ماده ۱۰۸۶ق.م.). بدین ترتیب، بعد از اولین نزدیکی اختیاری مرد با زن، حق حبس از بین خواهد رفت. در این خصوص از اداره حقوقی دادگستری نیز نظریات مشورتی دیده می‌شود که برخی از آنها قابل قبول است مانند اینکه: به شرط حال بودن مهریه تا تسلیم آن به زوجه، زوجه حق دارد از انجام تکالیف زناشوئی امتناع نماید و عدم تسلیم مسقط نفقه نیز نمی‌باشد. اما، در نظریه دیگر این اداره که واضح‌تر بیان شده، صحت آن محل تأمل دارد. در این نظریه گفته شده است: با توجه به مواد ۱۱۰۲، ۱۱۰۸ و ۱۰۸۵ق.م. زنی که مهر او حال باشد می‌تواند قبل از اخذ مهریه خود از ایفای کلیه وظایفی که در مقابل شوهر دارد اعم از روابط یا تکالیف ناشی از زوجیت خودداری نماید. بنابراین عدم تمکین اعم از تمکین عام و خاص است.^[۱۵۳]
هرچند این نظریه با ظاهر مواد ۱۰۸۵ و ۱۰۸۶ق.م. هم‌خوانی دارد چون در هر دو ماده به وظایفی که زن در مقابل شوهر دارد اشاره شده و تمکین خاص، تنها یکی از وظایف زن در برابر شوهر است. بنابراین، وظایف یعنی وظیفه‌ها، پس منظور همان‌گونه که در نظریه یادشده آمده است، ایفای کلیه وظایفی است که زن در مقابل شوهر دارد، اعم از تمکین عام و خاص. اما به این نظریه ایراد وارد است. زیرا، معمولاً گفته می‌شود که اگر زن به اختیار تمکین خاص نمود، حق حبس او از بین می‌رود. و کسی اعتقاد ندارد که اگر زن با شوهر حسن معاشرت داشت، با او معاضدت کرد و حتی در خانه شوهر سکونت نمود حق حبس وی از بین می‌رود. به علاوه، حقوقدانان نیز در تفسیر این ماده با توجه به عقیده فقهای امامیه، گفته‌اند که زن می‌تواند تا گرفتن مهر، از نزدیکی با شوهر یعنی تمکین خاص، امتناع نماید و مقصود از ایفاء وظایف که در ۲ ماده یادشده به آن اشاره گردیده، مطلق نیست. به بیان دیگر، حق حبس در نکاح یک قاعده استثنائی است و نباید آن را به موارد مشکوک (در اینجا به سایر وظایف زن در مقابل شوهر)، گسترش داد.
در اینجا دو سؤال مطرح می‌شود. نخست اینکه، اگر قبل از عروسی و پیش از اینکه زن تمامی مهریه خود را که بدون مدت و قابل وصول است و به قول قانون مدنی به مجرد عقد زن مالک آن می‌شود (ماده ۱۰۸۲ق.م.)، زن با اجبار و اکراه از طرف شوهر، تمکین نماید، آیا با این اکراه که موجب شده، زن بالاجبار تن به تمکین خاص بدهد حق حبس او از میان می‌رود و پس از رفع اکراه، آیا زن می‌تواند از انجام وظایف خاص زناشوئی خودداری کند تا مهر حال خویش را تماماً دریافت کند؟ به نظر می‌رسد پاسخ مثبت است، زیرا، هرچند بعد از اولین بار از نزدیکی، حق حبس زایل می‌شود. اما، این زمانی است که با اختیار نزدیکی صورت گرفته باشد. بنابراین، حق حبس که برای زن ایجادشده، با اکراه از بین نمی‌رود، و مفهوم مخالف ماده ۱۰۸۶ق.م. که از کلمه اختیار استفاده کرده است، به نظر می‌رسد، همین معنا را خواهد داشت.
پرسش دوم این است که: از یک طرف ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی مقرر نموده: هرکس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع نماید، دادگاه او را از سه ماه و یک روز تا پنج ماه حبس محکوم می کند و از سوی دیگر طبق ماده ۱۰۸۵ق.م. زن می‌تواند تا مهریه به او تسلیم نشده از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود. بنابراین، آیا نتیجه‌ای که گرفته می‌شود این است که اگر شوهر از پرداخت نفقه چنین زنی امتناع نماید، قابل مجازات خواهد بود؟ در پاسخ می‌توان گفت آنچه که در ماده ۱۰۸۵ق.م. آمده، جنبه مدنی استحقاق نفقه زن است که او علی‌رغم امتناع از وظیفه زناشوئی (تمکین خاص) به دلیل داشتن حق حبس، استحقاق مطالبه و دریافت نفقه را دارد. اما، در قانون مجازات اسلامی، مجازات مرد، موکول به تمکین زن شده است (به طور مطلق) و با تفسیر مضیق و به نفع متهم، به پاسخ نزدیک می‌شویم که در چنین حالتی، حکم به مجازات شوهر داده نخواهدشد. به علاوه، رأی وحدت رویه و لازم‌الاتباع شماره ۶۳۳ مورخ ۱۴/۲/۱۳۷۸ هیأت عمومی دیوان‌عالی کشور . به این پرسش و بحث خاتمه داده و مقرر کرده است که در اینجا: حکم به مجازات شوهر به علت امتناع زوجه از تمکین ولو به اعتذار استفاده از اختیار حاصله از مقررات ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، داده نخواهد شد.
درا ینجا لازم است چند نکته را یاد‌آوری نماییم که: اگر مهریه حال نباشد (موجل و قسطی باشد)، حق حبس برای زن به وجود نخواهد آمد. ولی اگر زن حق حبس داشته باشد، پرداخت قسمتی از مهر نیز این حق را از بین نمی‌برد، به علاوه، اعسار شوهر (هم) مانع از استفاده زن از حق حبس نیست .^[۱۵۴]
فصل ششم
حقوق زوجین و نشوز
نشوز و وظایف زوجین :