عنوان صفحه
شکل ۲-۱- نمایش سلسله مراتبی مسئله تصمیم ۲۲
شکل ۲-۲- یک زنجیره تامین ساده ۳۲
شکل ۲-۳- نمای کلی یک زنجیره تامین توسعه یافته ۳۲
شکل ۲-۴- نمای یک زنجیره تامین ویژه ۳۳
شکل ۳-۱- مراحل توسعه مدل ترکیبی AHP-GP 57
شکل ۳-۲- معیارهای ارزیابی و انتخاب تامین کنندگان ۶۱
فهرست جدول ها
عنوان صفحه
جدول ۲-۱- تفاوت مدل های تصمیم گیری با شاخص ها و اهداف چندگانه ۱۸
جدول ۲-۲- ارزش گذاری شاخص‌ها نسبت به هم ۲۳
جدول ۲-۳- شاخص تصادفی ۲۶
جدول ۲-۴- رابطه بین متغیرهای انحراف از آرمان مثبت و منفی ۲۷
جدول ۲-۵- صورت بندی آرمان ۳۰
جدول ۲-۶- معیارهای ارائه شده توسط دیکسون ۳۹
جدول ۲-۷- معیارها و زیرمعیارهای ارائه شده توسط الرام ۴۰
جدول ۲-۸- معیارها و زیرمعیارهای ارائه شده توسط مین ۴۱
جدول ۲-۹- معیارها و زیرمعیارهای ارائه شده توسط چو ۴۲
جدول ۲-۱۰- معیارها و زیرمعیارهای ارائه شده توسط رزمی و همکاران ۴۳
جدول ۲-۱۱- معیارهای ارائه شده توسط دمیرتاس ۴۳
جدول ۲-۱۲- طبقه بندی رهیافتهای ارزیابی تأمین کننده ۴۷
جدول ۳-۱- متغیرها و پارامترهای مدل ۶۱
جدول ۴-۱- ماتریس مقایسات زوجی معیارهای اصلی شرکت اسنوا اصفهان ۷۰
جدول ۴-۲- ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار اصلی کیفیت در شرکت اسنوا اصفهان ۷۰
جدول ۴-۳- ماتریس مقایسات زوجی زیر معیارهای معیار انعطاف پذیری در شرکت اسنوا اصفهان ۷۱
جدول ۴-۵- اولویت بندی زیرمعیارهای کیفیت با بهره گرفتن از روش AHP 71
جدول ۴-۶- اولویت بندی زیرمعیارهای انعطاف پذیری با بهره گرفتن از روش AHP 72
جدول ۴-۷- اولویت بندی نهایی معیارها در شرکت اسنوا اصفهان با بهره گرفتن از روش AHP 73
جدول ۴-۸- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به معیار قیمت مواد اولیه ۷۳
جدول ۴-۹- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به معیار تحویل به موقع ۷۴
جدول ۴-۱۰- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به معیار انعطاف پذیری در حجم ۷۴
عنوان صفحه
جدول ۴-۱۱- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به معیار انعطاف پذیری در بهبود کیفیت ۷۵
جدول ۴-۱۲- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به معیار هزینه حمل و نقل ۷۵
جدول ۴-۱۳- وزن نسبی تامین کنندگان نسبت به زیر معیار استحکام ۷۶
جدول ۴-۱۴- ماتریس تصمیم تامین کنندگان با توجه به زیر معیارهای کیفیت ۷۶
جدول ۴-۱۵- محاسبات ترکیب وزنی تامین کنندگان با توجه به زیر معیارهای کیفیت در شرکت اسنوا اصفهان ۷۷
جدول ۴-۱۶- محاسبات ترکیب وزنی تامین کنندگان با توجه به معیارها و زیرمعیارها در شرکت اسنوا اصفهان ۷۷
جدول ۴-۱۷- اولویت بندی نهایی تامین کنندگان با بهره گرفتن از روش AHP 78
جدول ۴-۱۸- اطلاعات مربوط به عملکرد هر یک از تامین کنندگان ۷۹
جدول ۴-۱۹- مقدار آرمان برای هر هدف ۸۰

جدول ۵-۱- اولویت بندی معیارهای اصلی با بهره گرفتن از روش AHP 83
جدول ۵-۲- اولویت بندی زیرمعیارهای کیفیت با بهره گرفتن از روش AHP 84
جدول ۵-۳- اولویت بندی زیرمعیارهای انعطاف پذیری با بهره گرفتن از روش AHP 84
جدول ۵-۴- اولویت بندی نهایی معیارها در شرکت اسنوا اصفهان با بهره گرفتن از روش AHP 85
جدول ۵-۵- اولویت بندی نهایی تامین کنندگان با بهره گرفتن از روش AHP 86
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱-مقدمه

۳-۴-۱۹ . مصاحبه…………………………………………………………………………………………….۹۵
۳- ۵ . برچسب‌گذاری…………………………………………………………………………………………………..۹۸
۳-۶ . تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها………………………………………………………………………….۱۰۰
۳-۶-۱ . توصیف……………………………………………………………………………………………۱۰۱
۳-۶-۲٫ تحلیل………………………………………………………………………………………………..۱۰۱
۳-۶-۳٫ تفسیر…………………………………………………………………………………………………۱۰۲
۳-۶-۴ .یادآوری عاطفی…………………………………………………………………………………..۱۰۲
۳-۷٫کیفیت (روایی و پایایی )……………………………………………………………………………………….۱۰۴
۳-۸ . پایایی………………………………………………………………………………………………………………۱۰۶
۳-۹٫ تعمیم پذیری…………………………………………………………………………………………………… ۱۰۶
۳-۱۰٫ آسیب پذیری……………………………………………………………………………………………………۱۰۷
فصل چهارم: یافته‌های پژوهش…………………………………………………………………………………..۱۰۹
۴-۱٫ اولین تصویر……………………………………………………………………………………………………..۱۱۰
۴-۲٫ تصویری دیگر…………………………………………………………………………………………………..۱۱۱
۴-۳٫ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………۱۱۱
۴-۴٫انقلاب اسلامی ……………………………………………………………………………………………………۱۱۲
۴-۴-۱٫گفتمان اسلامی سازی………………………………………………………………۱۱۷
۴-۴-۲٫ترویج فرهنگ حجاب و عفاف………………………………………………….۱۲۱
۴-۵٫جنگ و تاثیر آن بر شکل گیری هویت……………………………………………………………………۱۲۲
۴-۵-۱٫نسل سوخته…………………………………………………………………………….۱۲۳
۴-۵-۲٫همکاری،تعاون،تربیت سیاسی،وطن دوستی………………………………… ۱۲۵
۴-۵-۳٫پیوند مدرسه با اجتماع،مسئولیت پذیری دانش آموزان………………….۱۲۵
۴-۵-۴٫آموزش و پرورش ،تحرک اجتماعی،نقش والدین و دانش آموزان……۱۲۶
۴-۵-۵٫جابه جایی در نظام ارزش ها……………………………………………………..۱۲۸
۴-۶٫گفتمان پاسخگویی و کارآیی……………………………………………………………………..۱۳۱
۴-۶-۱٫ گفتمان پاسخگویی و کارآیی و تاثیر آن بر بعد آموزشی………………..۱۳۱
۴-۶-۲٫گفتمان پاسخگویی و کارآیی و تاثیر آن بر بعد پرورشی:گسست ایدئولوژیک………………………………………………………………………………………..۱۳۸
۴-۶-۳٫پیامد گفتمان پاسخگویی و کارآیی بر شکل گیری هویت معلم……….۱۴۰
۴-۶-۳-۱٫گفتمان مدرنیته:آغاز شکل گیری هویت معلم به مثابه ماشین آموزش…………………………………………………………………………………..۱۴۱
۴-۶-۳-۲٫پیامد گفتمان معلم به مثابه ماشین آموزش:انجماد معناشناختی،هویت منزوی و در حاشیه معلم ………………………………………………………۱۴۴
۴-۶-۳-۳٫گفتمان امنیتی……………………………………………………………………….۱۴۸
۴-۷٫تاثیر روابط بر شکل گیری هویت…………………………………………………۱۴۹
۴-۷-۱٫خانواده :اولین نهاد تاثیرگذار بر شکل گیری هویت حرفه ای…………۱۵۰
۴-۷-۲٫علاقه به معلمی………………………………………………………………………..۱۵۳
۴-۸٫فرهنگ و تاثیر آن بر شکل گیری هویت………………………………………………………………….۱۶۰
۴-۸-۱٫نمای کلی از فرهنگ…………………………………………………………………۱۶۰
۴-۸-۲٫برخی محصولات فرهنگی شناسنده(معرف ) فرهنگ……………………۱۶۲
۴-۸-۳٫سبک زندگی……………………………………………………………………………۱۶۶
۴-۸-۳-۱٫تقسیم ساعات شبانه روز……………………………………………۱۶۷
۴-۸-۳-۲٫چادر و پوشش بسیار ساده معلمی………………………………۱۶۸
۴-۸-۳-۳٫الگوی تغذیه و مدیریت بدن………………………………………۱۷۰
۴-۸-۴٫جنسیت:جایگاه زنان در فرهنگ و تاثیر آن بر شکل گیری هویت……۱۷۱
۴-۸-۴-۱٫ازدواج تحمیلی………………………………………………………..۱۷۹
۴-۹٫تحصیل در دانشگاه……………………………………………………………………………………….۱۸۱
۴-۹-۱٫ تاثیر برنامه درسی صریح برآماده شدن برای معلمی………………………۱۸۱

۴-۹-۲٫ تاثیر برنامه درسی پنهان دانشگاه بر شکل گیری هویت…………………۱۸۴
۴-۱۰٫پایان تحصیل در دانشگاه و اضطراب از ورود به مدرسه به عنوان معلم………………………۱۸۸

TEMED

۶۵۰ میکرو لیتر
۲/۷۰ میکرو لیتر

ابتدا محلول اکریل آمید ۳۰ درصد را درون مزور ریخته، سپس TBE (x1) را اضافه و محلول به حجم ۶۵ میلی‌لیتر رسانده شد. پس از هم زدن و یک نواخت کردن محلول به صورت هم زمان محلول TEMED و APS 10 درصد اضافه کرده و به سرعت محلول را مخلوط نمودیم. سپس محلول آماده شده را با دقت داخل شیشه مخصوص تانک عمودی الکتروفورز ریخته و سپس شانه مخصوص را داخل شیشه و روی ژل قرار دادیم. این نکته لازم به یاد آوری است که در هنگام گذاشتن شانه روی ژل باید از به وجود آمدن حباب جلوگیری کرد. زیرا مانعی جهت حرکت باندها در خلال الکتروفورز بوده و باعث می‌شود که باندها در داخل ژل به خوبی حرکت نکنند. همچنین در هنگام ریختن ژل درون شیشه‌ها باید به این نکته مهم توجه کرد که مواد به صورت یکنواخت حل شده باشند، در صورت عدم یکنواخت بودن محلول باعث کمانی شدن روند حرکت باندها روی ژل می‌شود.
۳-۸-۲ آماده سازی دستگاه الکتروفورز عمودی
در این پژوهش از دستگاه الکتروفورز عمودی مدل VSTA-1002M استفاده شد. قطر ژل در این تحقیق ۲ میلی‌متر و ابعاد ژل ۳۵×۲۵ بوده است. هنگام استفاده از این نوع ژل بایستی شیشه‌های مخصوص آن کاملا با آب شسته و به الکل آغشته و سپس با یک دستمال عاری از هرگونه کرک و آلودگی خشک گردد. فضا سازها^[۵۶] را آغشته به وازلین کرده و روی شیشه زیرین قرار داده و سپس شیشه رویی نیز روی فضا سازها و شیشه زیرین قرار می‌گیرد. برای اینکه دو شیشه به همراه فضا سازها خوب به همدیگر بچسبند از گیره‌های مخصوص استفاده می‌شود. پس از تزریق محلول ژل به داخل شیشه‌ها مدتی صبر کرده تا ژل درون شیشه جامد شده و سپس شیشه را در یخچال قرار داده تا ژل خنک شود (تا چاهک‌ها به‌خوبی شکل بگیرند). ولتاژ دستگاه برای هر دو جایگاه بر روی ۴۰۰ ولت تنظیم شد که به مدت ۲۲ ساعت به طول انجامید.

۳-۸-۳ رنگ آمیزی با نیترات نقره
رنگ­ آمیزی محصولات SSCP ژن GH با نیترات نقره انجام شد. در این روش باندها با وضوح بیشتری قابل مشاهده هستند. رنگ _­آمیزی نیترات نقره حساسیت بیشتری نسبت به رنگ­ آمیزی ژل آگارز (اتیدیوم بروماید) دارد، علاوه بر این ژل اکریل آمید مدت طولانی‌تری قابل نگهداری است.
۳-۸-۳-۱ مراحل انجام رنگ آمیزی نیترات نقره:
بعد از تمام شدن الکتروفورز عمودی، بافر تانک تخلیه شده و گیره‌ها باز می‌شوند و سپس شیشه از دستگاه جدا می‌شود. سپس شیشه‌ها روی یک سطح صاف قرار داده و به آرامی از هم جدا گردد.
برای رنگ­ آمیزی ژل ­اکریل ­آمید از سه محلول استفاده شده که عبارتند از:
محلول ثابت کننده^[۵۷]
جدول ۳- ۸ مواد لازم جهت تهیه محلول ثابت کننده

مواد استفاده شده

مقدار مواد

آب مقطر
اتانول (۹۶ درصد)
اسید استیک (۱۰ درصد)

۳۶۰ میلی لیتر
۴۰ میلی لیتر
۲۰۰۰ میکرو لیتر

محلول رنگ ­آمیزی^[۵۸]
جدول ۳-۹ مواد لازم جهت تهیه محلول رنگ‌آمیزی

مواد استفاده شده

مقدار مواد

آب مقطر

۲۰۰ میلی لیتر

نیترات نقره

۲/۰ گرم

زودترین(دیرترین) زمان شروع فعالیت j ام

T

یک حد بالا بر طول زمانبندی پروژه

t= 0,1,2,…,T

اندیس زمان

(t-1,t]

بازه زمانی متناسب با پریود t

۱-۱-۱) فعالیت ها

یک پروژه متشکل از تعدای فعالیت است که به شکل کارها^[۲۱] ، وظایف^[۲۲] و یا عملیات^[۲۳] مشخص میشوند. به منظور تکمیل یک پروژه با موفقیت، تمام فعالیت های آن باید به صورت کامل انجام گیرند. هر فعالیت ممکن است یک یا چند حالت^[۲۴] داشته باشد که هر یک از حالات را یک mode گویند. روش انجام هر فعالیت مشخص کننده طول زمان انجام آن است. بدین معنا که هر حالت ممکن است بر زمان انجام فعالیت که آن را بر مبنای پریودهای زمانی پروژه بیان میدارند(معمولا هر پریود زمانی برابر یک واحد زمانی در نظر گرفته میشود)تاثیرگذار باشد. همچنین ممکن است هر حالت بر میزان مصرف منابع موثر باشد. ما برای نشان دادن یک پروژه از گراف جهت دار هم بند G(V,E) استفاده میکنیم که در آن ,n}…V={1,2, فعالیتهای پرو ژه را نشان میدهد که در آن فعالیت های اول و آخر فعالیتهای مجازی هستند و بقیه فعالیتها، فعالیتهای حقیقی پروژه هستند.} M_j ={۱,۲,…, را مجموعه حالتهای jام مینامیم که در آن بیانگر تعداد اجزای M_j است. برای هر j ، d_jm را مدت زمان قطعی^[۲۵] انجام فعالیت j طبق حالت m است.s_j را زمان شروع و f_j را زمان پایان فعالیت j ام قرار می­دهیم. S = (s₁,s₂,…,s_n) را بردار زمان شروع فعالیت و f = (f₁,f₂,…,f_n) را بردار زمان های پایان فعالیتهای پروژه می نامیم. مجموعه جوابهایی که ازنظر زمانی و محدودیت های تقدمی موجه هستند را زمانبندیهای موجه زمانی^[۲۶] و مجموعه جوابهایی که با توجه به محدودیت های منابع موجه هستند را زمانبندی های موجه منبعی^[۲۷] مینامیم. بنابراین اشتراک این دو مجموعه بیانگر مجموعه زمانبندی های موجه^[۲۸] است. از نظر پیوستگی فعالیت های پروژه به دو دسته فعالیتهای قابل شکسته شدن^[۲۹] و غیر قابل شکسته شدن^[۳۰] تقسیم میشود. در فعالیت های غیر قابل شکسته شدن به محض شروع فعالیت اجازه قطع انجام آن را تا زمان تکمیل فعالیت نداریم، اما هنگامیکه یک فعالیت قابل شکسته شدن است قبل از به اتمام رسیدن آن میتوان آن را قطع کرد و منابع مورد استفاده آن را به یک فعالیت دیگر منتقل کرد و در زمان های بعدی دوباره آن فعالیت را ادامه داد که البته ادامه دادن آن میتواند با هزینه همراه باشد و یا مستلزم زمان بیشتری برای اجرا باشد. برای مثال بتن ریزی سقف یک ساختمان فعالیتی غیر قابل شکسته شدن است، ولی عملیات گودبرداری قابل شکسته شدن است.

۱-۱-۲) روابط تقدمی

معمولا در انجام یک پروژه به دلیل محدودیت منابع، محدودیت های تکنولوژیکی و نوع فعالیتها، نمیتوان فعالیتهای پروژه را مستقل از هم در نظر گرفت. به طور کلی دو نوع محدودیت تقدمی بین فعالیتهای یک پروژه وجود دارد که به صورت حداقل فاصله زمانی^[۳۱] و حداکثر فاصله زمانی^[۳۲] بیان می شود و هر کدام دارای چهار حالت مختلف هستند
که عبارتند از: رابطه پایان به شروع^[۳۳] ، شروع به شروع^[۳۴] ، شروع به پایان^[۳۵] و پایان به پایان^[۳۶] است. روابط منطقی بین فعالیت های پروژه میتواند به صورت ترکیبی از این عوامل کنترل کننده نیز تعریف شوند. اگر در یک زمانبندی پروژه کلیه محدودیت های تقدمی را در نظر بگیریم، به آن محدودیت های تقدمی عمومی^[۳۷] گفته میشود. درحالت وجود محدودیت های تقدمی عمومی، بین فعالیتها هم رابطه وابستگی مینیمم و هم ماکزیمم وجود خواهد داشت که ممکن است در این حالت منجر به ایجاد حلقه در قالب پنجره های زمانی^[۳۸] شود که وجود پنجره های زمانی باعث میشود مساله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع به شدت Np-hard شود، به طوریکه نرم افزارهای فعلی زمانبندی پروژه غالبا قابلیت تحلیل این نوع روابط وابستگی را ندارند. در مدل RCPSP کلاسیک که در این پایان نامه مورد بحث است تنها رابطه تقدمی FS^min = ۰ در نظر گرفته میشود که این ساده ترین نوع رابطه تقدمی است.

۱-۱-۳)منابع

منابع مورد استفاده فعالیت های یک پروژه براساس ماهیت و مقدارشان دسته بندی میشوند، که کاملترین آنها عبارتند از: منابع تجدید پذیر^[۳۹] ، منابع تجدید ناپذیر^[۴۰] ، منابع تجدیدپذیر جزئی^[۴۱] و منابع با محدودیت دوگانه^[۴۲] .

۱-۱-۳-۱)منابع تجدید پذیر

منابعی قابل تجدید محسوب می شوند که صرفنظر از طول مدت پروژه، در هر یک از دوره های زمانی پروژه مقداری ثابت باشند و تنها محدودیت آنها مقداراستفاده از آنها در طی یک دوره پروژه باشد. مقدار این منابع بر حسب واحد منبع د ر دوره اندازه گیری میشود. منابعی همچون ماشین آلات، تجهیزات و نیروی انسانی نمونه هایی ار منابع تجدید پذیر هستند.

۱-۱-۳-۲)منابع تجدید ناپذیر

منابعی غیر قابل تجدید محسوب میشوند که مقدار آنها برای کل طول مدت زمان اجرای پروژه محدود باشد، به عبارت دیگر مقدار این منابع با استفاده ازآنها کاهش مییابد و در دوره یا دوره های بعد تجدید نمی شود ولی در هر دوره زمانی به شرط آنکه از حداکثر مقدار در دسترس آن تجاوز نکنیم، به همان اندازه می­توان از آن استفاده کرد. میزان سرمایه و انرژی نمونه هایی از این منابع هستند.

۱-۱-۳-۳)منابع تجدیدپذیر جزئی

این نوع منبع اولین بار توسط بوچر^[۴۳] و همکارانش(۱۹۹۷) معرفی شد]۴[. در این مورد منبع مورد نظر برای استفاده در تعدادی از دوره ها محدود هستند، به عنوان مثال کارگران در یک کارگاه محدودیت مجموعه ساعات کار در هفته دارند به طوریکه مثلا حداکثر ساعات کاری آنها نباید از چهل ساعت در هفته بیشتر شود و در عین حال این تعدادساعات کاری برای هر کارگر در هر هفته قابل برنامه ریزی است و چهل ساعت فوق در هفته تجدید میشود. بوچر همچنین نشان داد که منابع تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر حالت های خاصی از این نوع منبع هستند.

۱-۱-۳-۴)منابع با محدودیت دوگانه

منابعی که نه تنها در هر دوره محدودیت در استفاده شدن دارند بلکه مقدار آنها در کل پروژه نیز محدود است. محدودیت بودجه نمونه بارز این نوع منبع است که علاوه بر محدود بودن کل بودجه در طول انجام پروژه میزان آن نیز میتواند در هر دوره زمانی محدود باشد. تالبوت^[۴۴] (۱۹۸۲) نشان داده است که هر منبع با محدودیت دوگانه را میتوان با دو منبع که یکی تجدیدپذیر و دیگری تجدیدناپذیر است نمایش داد]۵[ و بنابراین این حالت قابل تبدیل به دو حالت بالا است.

۱-۱-۴)تابع هدف

حل هر مسئله زمانبندی پروژه با توجه به هدف یا اهداف خاصی صورت میگیرد. در اکثر مسائل زمانبندی پروژه کمینه سازی مدت زمان اجرای پروژه^[۴۵] به عنوان تابع هدف مورد استفاده قرار میگیرد. مدت زمان اجرای پروژه عبارتست از فاصله زمانی بین شروع و پایان پروژه. چون معمولا زمان شروع پروژه را در لحظه زمانی t = 0 در نظر میگیریم وبا توجه به مجازی بودن فعالیتهای اول و آخرشبکه، کمینه کردن طول مدت اجرای پروژه معادل است با کمینه کردن بزرگترین زمان پایان فعالیتها (f_max) و نیز معادل است با کمینه کردن بزرگترین زمان شروع فعالیتها (s_max) ، به عبارت ریاضی داریم:
Min f_max Min s_max
نوع دیگری از توابع هدف که در زمانبندی پروژه بسیار با اهمیت است کمینه کردن هزینه های پروژه است که این نوع تابع هدف به دو دسته توابع هدفی که در آن بحث هزینه- زمان مطرح است و توابع هدفی که بحث هزینه-منبع مطرح است تقسیم می شود.. توابع هدف انواع مختلفی میتوان داشته باشد که بحث بر روی آنها خارج از مباحث این پایان نامه است اما برای آگاهی بیشتر میتوان به منبع[۱] مراجعه کرد. در این پایان نامه تابع هدف مورد نظر ما مینیمم کردن زمان تکمیل پروژه است.

۱-۱-۵)شکل نمایش

برای نمایش فعالیتهای یک پروژه و روابط تقدمی بین فعالیتها به طور کلی دو شیوه نمایش مطرح شده است. در هر دو شیوه نمایش از یک گراف همبند جهت دار G(V,E) که V نودهای گراف و E یالهای گراف را نشان میدهد استفاده میشود. در شیوه اول شکل نمایش که به روش AON ^[۴۶] نام دارد و به شبکه گرهی معروف است، نودهای گراف نشان دهنده فعالیتهای پروژه و یالهای جهت دار گراف نشان دهنده روابط تقدمی بین فعالیتها هستند. در روش دوم که به روش AOA ^[۴۷] نام دارد و به شبکه برداری معروف است، یالهای جهت دار گراف فعالیتهای پروژه و نودهای گراف رویدادهای^[۴۸] پروژه را نشان میدهد. رویداد یک لحظه زمانی است و احتیاجی به صرف زمان وهزینه و منابع نداردو فقط زمان شروع و پایان فعالیتها را در روش نمایش شبکه برداری نشان میدهد. در شبکه های AON فعالیتهای اول و آخر پروژه فعالیتهای مجازی هستند و فقط بیانگر شروع و پایان پروژه هستند و نیاز به صرف هزینه و زمان و منبع نیستند. در شبکه های AOA برای نمایش روابط تقدمی بین فعالیتها گاهی از یالهای مجازی نیز استفاده میشود. معمولا در زمانبندی پروژه که تابع هدف مینمم کردن زمان اجرای پروژه است از شبکه های AON برای نمایش پروژه استفاده میشود. مزیت شبکه های AON بر شبکه های AOA در این است که انواع روابط تقدمی بین فعالیتها را میتوان در شبکه AON نمایش داد اما در شبکه AOA فقط میتوان رابطه تقدمی FS^min = ۰ را نمایش داد. علارغم کاربردی تر بودن شبکه های AON این طور نیست که شبکه های AOA کاملا بلااستفاده باشند، قدرت محاسباتی شبکه های AOA و درک بالای محاسبات توسط آنها باعث شده تا هنوز هم پایه بسیاری از مقالات جدید علمی در زمینه زمانبندی پروژه باشد، از طرف دیگر نمایش فعالیتهای پروژه در تکنیکهای پرت (Pert) و گرت (Gert) بر اساس شبکه هایAOA انجام میپذیرد. ما در این پایان نامه استفاده از شبکه های AON را برای حل مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع انتخاب میکنیم به این دلیل که اکثر نرم افزارهای کامپیوتری به خاطر سادگی رسم شبکه ها در طرز نمایش AON از این روش استفاده میکنند.

۱-۲)انواع مسائل زمانبندی پروژه با محدودیت منابع

مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع جزء معروفترین مسائل زمانبندی پروژه است که از سال ۱۹۵۰ ذهن محققین را به خود مشغول کرده است و هزاران مقاله ، تز فوق لیسانس و دکترا در این زمینه ارائه شده و هنوز هم این تحقیقات ادامه دارد. یکی از انواع مهم مسئله زمانبندی پروژه که تحت حالات مختلف فعالیتها، منابع و تابع هدف ایجاد میشود مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع میباشد که خود این مسئله با توجه به شرایط و فرضیات حاکم بر پارامترهای مسئله دارای مدل های بسیار زیادی است. ما قصد داریم تنها دو مدل معروفتر مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع را در ادامه معرفی کنیم.

۱-۲-۱)مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع در حالت کلاسیک (RCPSP)

شکل کلاسیک مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع، در ادبیات موضوع زمانبندی پروژه کاملا شناخته شده است و به علت کاربرد فراوان و داشتن خواص مفید برای تجزیه تحلیل سایر مسائل مورد بررسی قرار گرفته است. در این مسئله فرض بر آن است که برای هر فعالیت پروژه تنها یک حالت اجرا وجود دارد. روابط تقدمی بین فعالیتها تنها ازنوع FS^min و مقدار آن برابر صفر است. هر فعالبت برای اجرای خود به یک یا تعدادی منبع تجدیدپذیر نیاز دارد و سایر انواع منابع در این مسئله دیده نشده است. طول اجرای هر فعالیت j ، برابر d_j و مقدار آن مشخص و قطعی است. میزان استفاده فعالیت j ام از منبع k ام را با r_jk نمایش میدهیم که مقدار آن نیز قطعی و مشخص است. در این مدل فعالیتها غیر قابل شکسته شدن هستند، به عبارت دیگر قطعی کار وجود ندارد. مقدار در دسترس منبع تجدیدپذیر از نوعR k را با AR_K نمایش میدهیم که مقدار آن در هر دوره زمانی مقداری صحیح و ثابت است. تابع هدف مسئله RCPSP یافتن یک زمانبندی است که محدودیت های تقدمی و منابع را ارضا کرده و موجه باشد و دارای کمترین طول زمانبندی در تکمیل پروژه باشد. مسئله RCPSP کلاسیک ترین مسئله عنوان شده در زمانبندی پروژه با محدودیت منابع است به همین خاطر الگوریتم های بیشماری اعم از روش های دقیق و ابتکاری درچند دهه اخیر برای آن پیشنهاد گردیده که در مرجع [۱] به بررسی تعدادی از آنها پرداخته است. برای داشتن تعریف بهتر و فشرده تر از مسئله RCPSP تعریف ذیل را از مرجع [۱] در ادامه میاوریم: شبکه ای از فعالیتها با مدت زمان اجرای قطعی و به شکل عدد صحیح مثبت، مفروض است. روابط تقدمی در این شبکه به ساده ترین شکل یعنی CPMبوده و تاخیر زمانی نیز در نظر گرفته نمی شود. یک یا چند منبع تجدیدپذیر با سطح دسترسی از پیش تعیین شده موجود است که میزان مصرف هر فعالیت از هر یک از آنها مقداری صحیح و مثبت میباشد. هدف یافتن برنامه ای است که در حین ارضای محدودیتهای تقدمی و منابع فوق الذکر، مدت زمان اجرای پروژه را کمینه بسازد. از آنجاییکه مسئله مورد نظر ما در این پایان نامه مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع در حالت کلاسیک است، در ادبیات موضوع به شرح بیشتر روند مطالعات بر روی این مسئله در چند دهه اخیر میپردازیم.

۱-۲-۲)مسئله زمانبندی پروژه با منابع محدود چندحالته^[۴۹] (MRCPSP)

در این مسئله برای هر فعالیت j چندین روش انجام وجود دارد که M_j را برابر مجموعه روش های انجام فعالیت j ام در نظر میگیریم. در این مسئله منابع میتواند تجدیدپذیر، تجدیدناپذیر و یا شامل هر دو گونه باشد. همچنین قطع فعالیت بعد از شروع و قبل از اتمام هر فعالیت امکان پذیر نمی باشد و پس از آنکه حالتی برای اجرای یک فعالیت انتخاب شد نمیتوان آن را در حین اجرای فعالیت تغییر داد. روابط تقدمی بین فعالیت ها فقط از نوع FS^min است و مقدار آن نیز برابر با صفر است. در این مسئله نیز همه پارامترها به صورت عدد صحیح و مثبت فرض می شود. در واقع مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع چند حالته تعمیمی از مسئله RCPSP است که در آن فعالیتها حالتهای متنوعی برای اجرا دارند و منابع نیز متنوع هستند. در حالت کلی میتوان چهارمسئله بسیار مهم تبادل زمان – هزینه^[۵۰] و تبادل زمان – منبع^[۵۱] و تبادل هزینه – منبع^[۵۲] و مسئله تبادل منبع – منبع^[۵۳] را زیرمجموعه ای از مسائل MRCPSP دانست. در بحث تبادل هزینه – زمان، میتوان با افزایش هزینه ها زمان انجام پروژه را کاهش داد مسائل CTCTP ^[۵۴] و DTCTP ^[۵۵] جزء مسائل مهم در این رده هستند. همچنین در بحث زمان – منبع میتوان با افزایش بعضی از منابع زمان اجرای فعالیتها را کاهش داد، مسائل CTRTP ^[۵۶] و DTRTP ^[۵۷] جزء مهمترین مسائل در این رده هستند. همچنین در بحث تبادل منبع – منبع با افزایش بعضی منابع و کاهش منابع دیگر زمان انجام فعالیتها را کاهش داد. از آنجاییکه مسئله MRCPSP تعمیم از مسئله RCPSP است بنابراین این مسئله نیز جزء مسائل بهینه سازی Np-hard است، بنابراین در چند دهه اخیر الگوریتم های دقیق و ابتکاری زیادی برای حل آن ارائه شده است. با توجه به گستردگی زیاد مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع به دلیل اینکه هر مسئله در این حیطه دارای سه جزء منبع و فعالیت و تابع هدف است که با تغییر هر یک از این اجزاء مسئله جدیدی به وجود می آید ما فقط دو مسئله مهم را در این حیطه توضیح دادیم و علاقه مندان برا ی آشنایی با انواع مسائل زمانبندی پروژه با محدودیت منابع میتوانند به منبع ]۱[ مراجعه کنند. ما فقط عناوین چند مسئله بسیار مهم را در ادامه میاوریم:از مسایل مهم در این حیطه میتوان به مسئله سرمایه گذاری منابع^[۵۸] ، مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع و فعالیتهای قابل شکسته شدن^[۵۹] ، مسئله تسطیح منابع^[۶۰] ، مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع و جریان نقدی تنزیل داده شده^[۶۱] ، مسئله هزینه – زمان با روابط پیش نیازی عمومی^[۶۲] و…میتوان اشاره کرد.

فصل دوم
مروری بر ادبیات زمانبندی پروژه

مقدمه

از آنجاییکه مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع برای آن روش حل دقیقی وجود ندارد (به خصوص در ابعاد بزرگ) در چند دهه اخیر روش های دقیق و ابتکاری و فرا ابتکاری زیادی برای حل مسئله پیشنهاد شده است که ما در این فصل مروری بر این تلاشها خواهیم داشت.

۲-۱)روش های دقیق

در روش های دقیق در انتهای اجرای الگوریتم جواب بهینه مسئله به دست میاید. از جمله این روشها میتوان به روش برنامه ریزی خطی، برنامه ریزی صفر – یک، برنامه ریزی عدد صحیح ، برنامه ریزی غیر خطی و برنامه ریزی پویا و روش های شاخه و کران و … اشاره کرد. ازآنجاییکه در مسئله RCPSP در ابعاد بزرگ روش های فوق در زمان معقول قادر به حل این مسئله نمی باشند معمولا فقط در ابعاد کوچک برای حل مسئله RCPSP مورد استفاده قرار میگیرند. در بین روش های دقیق حل مسئله RCPSP روش شاخه و کران از کارایی بالاتری نسبت به روش های دیگر برخوردار است. در استفاده از روش برنامه ریزی صفر – یک در حل مسئله RCPSP میتوان به تلاشهای پریتسکر^[۶۳] و همکارانش(۱۹۶۹) در منبع ]۶ [ و همچنین به تلاشهای پاترسون^[۶۴] و روس^[۶۵] (۱۹۷۴) در منبع ]۷ [ اشاره کرد. در استفاده از روش برنامه ریزی پویا در حل مسئله RCPSP میتوان به تلاشهای کراسر^[۶۶] و باتربای^[۶۷] (۱۹۶۶) در منبع ]۸ [ و همچنین به تلاش پتروویچ^[۶۸] (۱۹۶۸) در منبع ]۹ [ اشاره کرد. در استفاده از روش شاخه – کران برای حل مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع میتوان به تلاشهای دمولمستر^[۶۹] و هرولن^[۷۰] (۱۹۹۷) در منبع ]۱۰ [ و تلاشهای بروکر^[۷۱] و همکارانش(۱۹۹۸) در منبع ]۱۱ [ و نیز از تلاشهای دورند نف^[۷۲] و همکارانش (۲۰۰۰) میتوان اشاره کرد]۱۲[. علاقه مندان برای مطالعه مروری بر روش های دقیق حل مسئله RCPSP میتوانندبه منبع ]۱[ مراجعه کنند. ار آنجاییکه ما در این پایان نامه قصد داریم الگوریتم فراابتکاری ASO را برای حل مسئله RCPSP به کار بگیریم و آن را با سایر الگوریتم های فراابتکاری مشهور مقایسه کنبم به همین دلیل از شرح زیاد ادبیات موضوع روش های دقیق در حل مسئله RCPSP خودداری می نماییم.

۲-۲)روش های حل ابتکاری^[۷۳]

در این قسمت ما به روش های مختلف ابتکاری برای حل مسئله زمانبندی پروژه با محدودیت منابع می پردازیم. از آنجاییکه مسئله RCPSP یک مسئله Np-hard است مدیران پروژه در ابعاد بزرگ این مسئله به یک زمانبندی نزدیک به بهینه اما در زمان معقول رضایت می دهند. روش های ابتکاری قادر به حل مسئله RCPSP در زمان معقول و جواب نزدیک به بهینه هستند. بهترین استفاده از روش های حل ابتکاری برای مسئله RCPSP میتوان به تلاشهای کولیش^[۷۴] و هارتمن^[۷۵] (۱۹۹۹) اشاره کرد و نیز یافته های هارتمن و کولیش (۲۰۰۰) جزء بهترین الگوریتم های ابتکاری در حل مسئله RCPSP هستند ]۱[. روش های حل ابتکاری مسئله RCPSP به دو بخش روش های حل ابتکاری سازنده^[۷۶] و روش های حل ابتکاری بهبود^[۷۷] دهنده تقسیم می شوند، که ما هر کدام از آنها را به صورت جداگانه در ادامه میاوریم]۱[ . روش های حل ابتکاری سازنده از یک برنامه خالی شروع میشود و فعالیتها را یکی یکی اضافه میکند تا یک برنامه زمانبندی شدنی به دست آید. برای رسیدن به این هدف در روش های حل ابتکاری سازنده از دو مرحله استفاده میکنند، در مرحله اول ابتدا فعالیتها را به وسیله استفاده از قوانین اولویت^[۷۸] ترتیب خاصی طبق قانون اولویت مورد استفاده به فعالبتها میدهند و در مرحله دوم با بهره گرفتن از یک طرح تولید زمانبندی^[۷۹] یک زمانبندی موجه که در آن هم روابط تقدمی و هم محدودیت منابع رعایت شده است تولید میشود. برای آشنایی با این دو مرحله مهم روش های حل ابتکاری سازنده در ادامه انواع قوانین اولویت و انواع طرح تولید زمانبندی را معرفی میکنیم. روش های حل ابتکاری بهبود دهنده جواب موجه تولیدشده به وسیله روش های حل ابتکاری سازنده را گرفته و آن را بهبود می بخشد.

با عنایت به نظریات فقها و حقوقدانان به نظر می رسد،‌عمل زیانبار اکراهی، در صورتیکه، تهدید اجبار کننده یا اکراه کننده عادتاً قابل تحمل نباشد، برای مجبور و مکره، مسوولیتی در بر ندارد. و اجبار کننده دارای مسئولیت خواهد بود. بنابراین اگر وکیل دادگستری را مجبور نمایند تا اطلاعات و اسرار موکل خود را افشاء نماید و این اجبار به درجه ای باشد که عادتاً قابل تحمل نباشد و وکیل اسرار موکل خود را فاش کند، در این حالت به دلیل اینکه مکرَه کاری را بر خلاف متعارف انجام نداده و مرتکب تقصیر نشده، مسوول نمی شناسند و اجبار کننده دارای مسئولیت می باشد زیرا سبب قوی تر از مباشر است.

۴ ـ ‌تقصیر
در خصوص تعریف تقصیر اختلاف نظر بسیار است. پلنیول استاد فرانسوی، تقصیر را چنین تعریف می کند:
«تجاوز از تعهدی که شخص به عهده داشته است». این تعریف کمکی به روشن شدن مفهوم تقصیر نمی کند. از جمع مواد ۹۵۳ تا ۹۵۱ قانون مدنی، می توان چنین تعریفی را از تقصیر استنباط کرد: «تقصیر عبارتست از انجام دادن کاری که شخص، به حکم قرارداد یا عرف، می بایست از آن پرهیز کند یا خودداری از کاری که باید انجام دهد». این تعریف همانند تعریف اول است و تنها خصوصیتی که دارد این است که به داوری عرف تکیه کرده است، ولی در آن معلوم نشده که چگونه باید به داوری عرف دست یافت و از این حیث نیاز به اصلاح و تکمیل دارد.
در تعریفی دیگر از تقصیر حقوقدانان چنین گفته اند: «تقصیر، تجاوز از رفتاری است که انسان متعارف در همان شرایط وقوع حادثه دارد». ^[۱۳۲]
در تعریفی کاملتر از تقصیر بعضی چنین گفته اند: «تقصیر عبارتست از انجام کار و یا ترک فعلی که اگر شخص متعارف و محتاط، در شرایط بیرونی و اجتماعی عامل فعل زیانبار قرار گیرد، چنین عملی را انجام ندهد». ^[۱۳۳]
همچنان که در مباحث قبلی گفته شد، ما مبنای مسئولیت مدنی در نقض حریم خصوصی را «تقصیر نوعی»: قرار دادیم و گفتیم منظور از تقصیر نوعی، همان تعریفی است که در بالا بدان اشاره شده است. اگر افعال ناقضین حریم خصوصی زیانبار و توام با تقصیر به مفهوم مذکور باشد. در اینصورت یکی از ارکان مسئولیت تحقق یافته و در صورت جمع سایر ارکان، فاعل یا فاعلین، مسؤول شناخته خواهند شد. در خصوص ضرر و زیانهایی که محجورین بواسطه نقض حریم خصوصی دیگران، به آنها وارد می آورند، ماده ۷ قانون مسئولیت مدنی و ماده ۱۲۱۶ قانون مدنی قدری موضوع را روشن کرده است. اگر سرپرست صغیر یا مجنون در نگهداری او مرتکب تقصیر شود و صغیر یا مجنون با نقض حریم خصوصی دیگران موجب ضرر و زیانی به آنها شود، در این حالت سرپرست صغیر یا مجنون مسوول پرداخت خسارت است، مگر اینکه استطاعت جبران تمام یا قسمتی از زیان وارده را نداشته باشد،‌که در اینصورت از مال صغیر یا مجنون، زیان جبران خواهد شد. اگر سرپرستان قانونی محجورین در نگهداری آنان دچار تقصیر نشوند و با این وجود،‌محجورین با نقض حریم خصوصی افراد، باعث ضرر و زیان به آنها شوند، در اینصورت خسارات وارده از اموال محجورین جبران خواهد شد. در پاره ای از موارد ممکن است محجورین به عللی فاقد سرپرست قانونی باشند، اگر این قبیل محجورین، حریم خصوصی دیگران را نقض کنند و باعث ضرر و خسارت به آنها شوند، چه کسی مسوول جبران ضرر و زیان وارده است؟
ماده ۷ قانون مسئولیت مدنی چنین فرضی را پیش بینی نکرده است و لیکن بعضی از حقوقدانان در پاسخ به این پرسش دو نظریه ابراز کرده اند. ^[۱۳۴]
اول: به استناد ماده ۱۲۱۶ قانون مدنی می توان خود محجور را مسوول دانست. در اینصورت عمل شخص غیر ممیز یا از مصادیق اتلاف به مباشرت است یا تسبیب، به موجب ماده ۳۳۱ قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی، رشید یا عاقل هنگامی مسوول است که مرتکب تقصیر شده باشد در صورتیکه ماده ۱۲۱۶ قانون مدنی،‌صغیر، مجنون و غیر رشید را مطلقاً مسوول جبران خسارات وارده قرار داده است. اعم از اینکه مرتکب تقصیر شده باشد یا نه و اعم از اینکه بی واسطه زیان را وارده کرده باشد یا با واسطه،‌اگر این نظریه را بپذیریم، مسئولیت محجورین در موارد تسبیب به مراتب سنگین تر از مسئولیت عاقل و رشید خواهد بود.
دوم: هرگاه مقام قضایی به وظایف خویش عمل نکند یا بگونه ای عمل نماید که تأخیر غیرمتعارف در رسیدگی و صدور حکم پیش بیاید و در این فاصله شخص محجور، فاقد سرپرست قانونی شود و در همین اثناء محجور با افعال خود موجب نقض حریم خصوصی دیگران شود و به آنها زیان وارد کند، به استناد ماده ۱۱ قانون مسئولیت مدنی و اصل ۱۷۱ قانون اساسی، مقام قضایی، مسوول و مکلف به جبران خسارت است. در صورتیکه مقام قضایی مرتکب تقصیر نشده باشد و بی سرپرست شدن محجور به دلایل دیگری باشد. با بهره گرفتن از اصول کلی مسئولیت مدنی،‌دولت به علت عدم برنامه ریزی دقیق و عمل نکردن به وظایف کلی خویش مسوول خسارت وارده می باشد.
ب ـ ورود ضرر مادی یا معنوی
ضرر، دومین رکن از ارکان چندگانه مسئولیت مدنی است. در تحقق مسئولیت، صرف وجود تقصیر کافی نیست، بلکه تقصیری موجب مسئولیت مدنی است که ضرر و خسارتی را به بار آورده باشد. حقوقدانان ضرر را رکن اصلی مسئولیت مدنی می دانند و اذعان می دارند، هدف از وضع قواعد این مسئولیت جبران ضرر و خسارت است و این موضوع را تفاوت اساسی بین مسئولیت مدنی و دیگر مسوولیتها می دانند. ^[۱۳۵]
از این رو، در این وادی، مفهوم ضرر و اقسام آن و شرایط ضرر قابل مطالبه را بررسی خواهیم کرد.
۱ـ مفهوم ضرر
ضرر در لغت به معنای زیان، نقصان، کاستی، از دست دادن، از بین رفتن، گم شدن، گمراه شدن، خلاف نفع و سود است. ^[۱۳۶] ضرر در عرف نیز به همین معانی استعمال می شود، یعنی هر جا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود یا به سلامت و حیثیت شخصی لطمه ای وارد آید می گویند ضرری به بار آمده است.
بعضی از فقها در تعریف ضرر چنین می گویند. ^[۱۳۷] «ضرر عبارتست از فوت آنچه انسان آنرا واجد است، خواه نفس یا عرض یا مال یا جوارح و اعضاء. بنابراین، اگر مال کسی یا عضوی از اعضای او به واسطه اتلاف یا تلف ناقص شود یا روحش از تن برود یا به عرض او لطمه وارد آید، خواه این لطمه از روی اختیار یا بدون آن باشد، در اینصورت می گویند ضرر بر او وارد آمده است. بلکه بر حسب عرف، عدم نفع هم در موردی که مقتضی آن تمام و کامل شده باشد ضرر به شمار می آید». بعضی دیگر از فقها در تعریف ضرر چنین گفته اند: «ضرر عبارت از نقص در نفس یا مال یا عضو بدن یا آبرو و مانند آن به نحو تقابل عدم و ملکه است». ^[۱۳۸]
در تعریفی دیگر از ضرر، گفته شده است: «ضرر، خلاف نفع است و به حکم عرف و لغت، ضرر در مال به معنای تلف چیزی از مال خود شخص یا مال فرد دیگری است، بدون آنکه برای آن منفعت یا عوضی منظور گردد، خواه مال تلف شده، عین باشد یا منفعت … و به عبارت دیگر ضرر عبارت است از، بیرون ساختن عین یا منفعتی که در اختیار کسی است بدون عوض». ^[۱۳۹]
همچنین بعضی اظهار نموده اند: «آنچه از لفظ ضرر در عرف ظاهر است، نقصی در مال یا آبرو یا نفس انسان یا شأنی از شؤون اوست که ایجاد شده یا مقتضی نزدیک آن، به نحوی که عرف آن را موجود فرض نماید».^[۱۴۰]
لفظ ضرر، در متون قانونی تعریف نشده است، لیکن در قوانین مختلف، مصادیق آن به اسامی متفاوتی دیده می شود، مانند «خسارت دادرسی»، «خسارت تأخیر تأدیه»، «ضرر مادی و معنوی». در مسئولیت مدنی، آن نقصی مورد نظر است که «حقوق قانونی» افراد را مورد تعرض قرار داده باشد. ممکن است عرفاً ضرری متوجه فردی شده باشد، اما آن امر ضرر مورد نظر در تحقق مسئولیت مدنی تلقی نشود. از این رو گرچه گاهی عرف یا اخلاق حکم به جبران خسارت می کند، امّا حقوق به سهولت چنین حکمی صادر نمی کند.
در زندگی اجتماعی، سود و زیان، ارتباط نزدیک با یکدیگر دارند. به این معنا که ممکن است نفع یک شخص، ضرر شخص دیگر محسوب شود. اما همۀ این زیانها ایجاد مسئولیت نمی کنند. زیرا بسیاری از این زیانها لازمه زندگی جمعی است. برای مثال؛ هرگاه در اثر تبلیغات، مردم به سوی محصولی خاص گرایش یابند و از خرید محصولات مشابه چشم پوشی نمایند، به صاحبان این محصولات خسارت وارد آمده، اما عرف آنرا در خور جبران نمی شمارد. در ماده یک قانون مسئولیت مدنی، ملاحظه نمودیم که:‌ «هر کس بدون مجوز قانونی و … موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسوول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد».
ضرر مورد نظر در تحقق مسئولیت مدنی ضرر شخصی است، نه ضرر نوعی، مراد از ضرر شخصی، آن گونه ضرری است که بر یک شخص وارد می شود. بر خلاف ضرر نوعی که آنرا منبعث از عمل نوعاً زیان بار می دانند. هر چند در برخی موارد یا به نسبت برخی اشخاص زیانی را موجب نشود. بعبارت دیگر ضرر را باید با توجه به موقعیت و اوضاع و احوالی که خواهان و متضرر دارد سنجید و نه بطور کلی، برای مثال؛ محروم شدن یک فروشنده جزء از چند مشتری همیشگی اش بر اثر تبلیغات گمراه کننده یکی از رسانه های همگانی، برای وی زیانبار خواهد بود، در حالی که برای یک فروشنده بزرگ، محروم شدن از چند مشتری، چندان زیانبار تلقی نمی شود.
۲ـ مفهوم ضرر ناشی از نقض حریم خصوصی
معنای به ظاهر ساده ضرر، در زندگی پیچیده امروزی که نهادها و تأسیسات نوینی آنرا آکنده نموده، با فراز و نشیبها و نوسانات خاصی رو به رو شده است. دست آوردهای علمی و فن آوری های جدید، مفهوم ضرر را در حقوق حریم خصوصی متمایز با سایر ضررها کرده است. در وادی امر و در عرف به این گونه ضررها توجه کمتری می شود و یا بعضی، این قبیل خسارتها را ضرر و زیان نمی دانند. برای مثال؛ کپی رایت و یا تکثیر غیر مجاز آثار سمعی و بصری به قدری در جامعه رواج دارد که عمده مردم، حقی را برای صاحبان آن آثار قائل نمی شوند. تکثیر غیر مجاز آن محصولات را بعنوان «ضرر» صاحبان آنها قلمداد نمی کنند. بنابراین تا ماهیت، فلسفه وجودی، چگونگی کارکرد و دیگر مسائل حریم خصوصی روشن نشود، نمی توان به آسانی مفاهیمی چون ضرر را در این مقوله حقوقی تعریف کرد.
با وجود مسائل موصوف، از آنجا که در کشور ما قانونی راجع به «حقوق حریم خصوصی» منحصراً وجود ندارد و این حقوق در قوانین مختلف بصورت جزئی و پراکنده در نظر قانونگذاران قرار گرفته، و اینکه علماء حقوق در مباحث نظری، بسیار ناچیز به آن پرداخته اند و فقط منابع اندکی در خصوص این رشته موجود است، لذا نمی توان به تعریفی جامع و مانع در مورد «ضرر ناشی از نقض حریم خصوصی» رسید. اما این بدین معنی نیست که معنای ضرر در حقوق حریم خصوصی با سایر مسوولیتها در امور مدنی تفاوت دارد.
برای رسیدن به «مفهوم ضرر ناشی از نقض حریم خصوصی» باید ارزش ها، هنجارها، دین و عرف هر جامعه ای را در نظر داشت. زیرا هر جامعه ای با جامعۀ دیگر متفاوت خواهد بود و به تبع این امر، معنای ضرر و مصادیق آن نیز در هر یک از جوامع، متمایز از جوامع دیگر خواهد شد.
علاوه بر عناوین کلیدی مذکور، نوع نظام حکومتی هر جامعه نیز در تعیین مفهوم این گونه ضرر مؤثر است. چنانکه تصور هر یک از نظامهای کمونیسم، سرمایه داری و اسلام از مفهوم حریم خصوصی و ضرر ناشی از آن با دیگری متفاوت است.
بطور کلی می توان در مفهوم ضرر ناشی از نقض حریم خصوصی چنین گفت؛ هرگاه حریم خصوصی اشخاص (اعم از جسمانی، ارتباطات و اطلاعات و غیره مورد تجاوز و تعرض دیگران قرار گیرد و در اثر این تجاوز، اموالی از بین برود یا در آن اموال، نقصی ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود، یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخص و خانواده اش لطمه ای وارد آید، اینجاست که مفهوم ضرر در مقوله حریم خصوصی متجلی می شود.
۳ـ اقسام ضرر ناشی از نقض حریم خصوصی
ضرر و زیانی که در حقوق حریم خصوص قابل تصور است را می توان به ضررهای مالی یا مادی و ضررهای معنوی تقسیم بندی کرد. بر این اساس اقسام ضررها را از لحاظ طبیعت و ماهیت، تحت دو عنوان مالی و معنوی به اختصار مورد بررسی قرار می دهیم.
۱ـ۳ـ ضرر مالی یا مادی
ضرر مالی یا مادی که از آن به عنوان مفهوم خاص ضرر و خسارت و از جبران آن به عنوان هدف قدیمی نظریۀ مسئولیت مدنی یاد شده، ^[۱۴۱] عبارت است از «تفاوت دارایی کنونی زیان دیده و دارایی او به فرض عدم وقوع عمل زیان آور». ^[۱۴۲] از دیگر تعاریف که در این زمینه عرضه شده می توان به «اخلال در مصلحتی واجد قیمت مالی» ^[۱۴۳] اشاره نمود.
بعضی در تعریف ضرر مالی چنین گفته اند:
«زیانی است که در نتیجۀ از بین رفتن اعیان اموال (مانند سوختن خانه و کشتن حیوان) یا کاهش ارزش اموال و مالکیت معنوی یا از بین رفتن منفعت و حق مشروع اشخاص به آنان می رسد».^[۱۴۴]
برخی دیگر تقلیل ارزش یا تلف حقوق و توانایی های مالی شخص از هر قبیل، مانند حق مالکیت و سایر حقوق عینی و مطالبات و حق التألیف و حق الاختراع را ضرر مادی محسوب کرده اند. ^[۱۴۵]
ضرر مادی از لحاظ تحقق آن، ممکن است به صورت تلف شدن یا عدم النفع باشد. برای مثال؛ اگر تاجری به دلیل چاپ خبری خلاف واقع در یک نشریه، فرصت انجام یک معامله پر سود را از دست بدهد، این عمل نشریه، به عنوان فعل زیانبار مانع از افزایش دارایی زیان دیده شده است. و یا هنگامیکه شبکه تلویزیونی با پخش تصاویری از زندگی خصوصی بازیگر معروف سینما و گزارشی از آن و ورود به حریم خصوصی وی، نامبرده را در دید هوادارانش کم ارزش می نماید و حیثیت و آبروی او در منظر طرفدارانش کم می شود و بر این اساس، تهیه کننده ای که پیشنهاد بازی در یک فیلم معروف را به بازیگر داده، بر اثر پخش فیلم از شبکه تلویزیونی، از پیشنهاد خود پشیمان می شود. پخش کنندگان و متعرضین به حریم خصوصی بازیگر، به منافع مالی و اقتصادی وی لطمه وارد نموده و موقعیت و فرصت دارای ارزش مالی را از وی سلب کرده و این عمل آنها منجر به زیان های مادی برای بازیگر شده است.
ضرر شامل از بین رفتن مال یا تفویت منفعت است. منافع ممکن الحصول در بند ۳ ماده ۹ قانون آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۳۱/۶/۱۳۷۸، بعنوان خسارت و ضرر، مورد قبول قانونگذار ایرانی قرار گرفته است.
صدمه به حقوق معنوی و فکری مانند علامت تجاری و صنعتی، حق اختراع و تألیف و خلق آثار فکری و ادبی نیز در مفهوم خسارت مالی نهفته است اگرچه ممکن است خسارت غیرمالی نیز به همراه داشته باشد. زیرا امروزه مال فقط منحصر به اشیاء خارجی و مادی نیست بلکه هر چه بتواند در رفع نیازمندیهای بشری مفید فایده باشد و دارای ارزش اقتصادی باشد به لحاظ عرفی مفهوم مال بر آن صادق است.
ضررهای مادی گاهی با نقض حریم خصوصی دیگران بوجود می آیند. اموالی چون اموال معنوی یا فکری، جنبه مادی ندارند ولی دارای ارزش مالی فراوان می باشند و همانند اموال مادی قابل تقویم و نقل و انتقال هستند. این اموال یا حقوق مالی، مصادیق فراوانی دارند و مهمترین آنها حق طبع و چاپ، حق اختراع، علامت تجاری، طرح ها و مدلهای صنعتی، اطلاعات و اسرار محرمانه تجاری می باشند. این اموال بیشتر جنبه مالی داشته و با پول قابل ارزیابی هستند. در صورتیکه این حقوق مورد بهره برداری یا تجاوز دیگران قرار گیرد، صاحبان حقوق، می توانند جبران خسارت را از ناقضین، بخواهند. زیرا متجاوزان به اینگونه حقوق، با نقض حریم خصوصی دیگران، باعث خسارت به آنها شده و حقوق مالی که صاحبان آن حقوق با اِعمال حق خود بدست می آورند را دچار اختلال می نمایند. این تجاوز، علاوه بر ضرر معنوی باعث ضرر مالی و مادی به دارندگان حقوق می شود و قانونگذاران بسیاری از کشورها برای این موضوع مهم ارزش اخلاقی و معنوی خاصی قائل شده اند. ^[۱۴۶] بطور مثال؛ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب ۷/۸/۱۳۸۶ در مواد ۶۱ و ۶۰ خود، دارندگان حقوق تحت حمایت این قانون را به رسمیت شناخته و فعالیتهای افراد دیگر بجز مالکان و اشخاصیکه از آنها اجازه دارند را غیرقانونی اعلام کرده و متخلفین علاوه بر مجازاتهای مقرر به جبران خسارت نیز محکوم خواهند شد.
۲ـ۳ ضرر معنوی
در قوانین بسیاری از کشورها، ضرر معنوی به عنوان یکی از اقسام ضرر پذیرفته شده ولی جز در موارد استثنایی، از آن تعریفی بعمل نیامده است و در موارد محدودی در قوانین برخی کشورها، بطوری در قانون تعریف شده است. این تعاریف بیشتر به بیان مصادیق آن پرداخته، و در واقع، تعریف گویایی از ضرر معنوی به دست نداده اند. مواردی مانند، صدمه بدنی و روحی، لطمه بر شخصیت و عزّت و شرف و شهرت و اعتبار شخصی یا خانوادگی، سلب آزادی، تجاوز به حریم منزل یا اسرار خانوادگی، توهین، تحقیر، از جمله مصادیقی است که در این تعاریف قانونی مورد توجه قرار گرفته است.
بطور مثال: در قانون مدنی کشورهای ایتالیا و ونزوئلا و فیلیپین موارد مذکور را بعنوان ضرر و خسارت معنوی برشمرده اند.
کنفرانس حقوق اروپایی در سال ۱۹۶۹ در لندن و در موافقت نامه پایانی خود تصریح نمود که اصطلاح «ضرر معنوی» یا غیر مالی باید در مورد ضررهایی بکار برده شود که نمی تواند مستقیماً به پول تقویم شود. دائره المعارف بین المللی حقوق تطبیقی ضرر معنوی را اینگونه تعریف کرده است:
«ضرر معنوی عبارت از هر گونه ضرر غیر مالی که در نتیجۀ مداخله در حقوق مربوط به شخصیت بوجود می آید؛ یا مسلتزم دخالت در حیطه شخصیت است و انواع مختلف آن مانند: درد بدنی و اندوه و رنج روحی ناشی از بر هم خوردن تعادل شخص یا تغییر قیافه یا تغییر شکل بدن و اندامهای آن و ناراحتی ناشی از این تغییر یا ترس از بدتر شدن درد یا ترس از مرگ زودرس جنبه های گوناگون پدیده مداخله در شخصیت محسوب می گردند».
در نظام حقوقی «کامن لا» ضرر معنوی تبیین شده و مصادیقی از قبیل، درد و رنج، از دست دادن توانایی و استعدادهای بالقوه یا بالفعل، تهدید بدنی، ایجاد ترس و شوک و یا خسارت وارد بر مصالح و متعلقات غیربدنی مانند شهرت و اعتبار را ضرر معنوی نامیده شده است.
در نظام حقوقی اسلام، ضرر معنوی از قواعدی چون لاضرر، غرور و تسبیب استنباط می شود. پیش بینی مجازات برای بزه هایی نظیر قذف، افترا، توهین، فحاشی، ناسزا واموری دیگر از این دست، تاکیدی بر جبران ضرر معنوی است.
در نظام حقوقی ایران و در هنگام تأسیس دادگستری، خسارت معنوی مورد توجه قانونگذار قرار گرفت و برای اولین بار در ماده ۲۱۲ مکرر قانون مجازات عمومی مصوب ۷/۱۱/۱۳۰۴ و سپس در ماده ۴ قانون اصلاح بعضی از مواد قانون آئین دادرسی کیفری مصوب مردادماه ۱۳۳۲ و آنگاه در ماده ۹ قانون آئین داردسی کیفری مصوب ۱۳۳۵ و سرانجام در قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ در مواد مختلفی مورد پیش بینی قرار گرفت و پس از انقلاب اسلامی در قانون اساسی و قانون مجازات اسلامی و آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری، این موضوع مورد توجه قرار گرفته است.
قانونگذاران ایرانی چه قبل و چه بعد از انقلاب در خصوص «ضرر معنوی» تعریف جامعی ارائه نداده اند و فقط به مصادیق ضرر معنوی در قوانین مختلف بسنده کرده اند.
دکتر هدایت اله سلطانی نژاد در کتاب خسارت معنوی خود پس از ارائه تعاریف گوناگون از نظامهای حقوقی مختلف راجع به «ضرر معنوی» تعریفی از آن بدین شکل ارائه کرده است:
«ضرر معنوی عبارت است از خسارت وارد بر شخص و شخصیت او یا هر نوع خسارت وارد بر شخص که به طور مستقیم جنبه مالی ندارد اعم از روح و جسم و اعتبار و احساسات و عواطف یا هر گونه خسارت غیرمالی بر شخص و حقوق مربوط به آن، یا خسارت وارد بر خود شخص و متعلّقات غیرمالی او».
ضرری که در نقض حریم خصوصی بیشتر دخالت دارد «ضرر معنوی» است. یعنی به زیان دیدگان از نقض حریم خصوصی بیشتر لطمات و صدمات معنوی وارد می شود تا مادی. چگونه می توان ضررهای عاطفی وارد شده بر شخصی که فیلم خانوادگی اش افشاء شده را جبران کرد. آنچه از دست رفته با پول بدست نمی آید و به همین جهت نیز گروهی اینگونه ضررها را جبران ناپذیر می دانند و از آلایشهای مادی مبرا می شناسند.