1. 1. ﻫﻮش: ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺮ روي رﻫﺒﺮان ﻣﻮﻓﻖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ، ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻮش آﻧﺎن از ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻫﻮش ﭘﯿﺮوان و ﻣﺮﺋﻮﺳﺎﻧﺸﺎن ﺑﯿﺶ ﺗﺮ اﺳﺖ.

1. 1. ﺑﻠﻮغ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و وﺳﻌﺖ دﯾﺪ: رﻫﺒﺮان ارز ﺟﻬﺖ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﺎ ﺛﺒﺎت اﻧﺪ، داراي اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ، و دﯾﺪ و ﺑﯿﻨﺸﯽ وﺳﯿﻊ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ و روﯾﺪادﻫﺎي اﻃﺮاﻓﺸﺎن دارﻧﺪ.

1. 1. اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎي ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻃﻠﺒﯽ و ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻫﺪف: رﻫﺒﺮان داراي اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎي ﻗﻮي ﺑﺮاي ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ، و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻃﻠﺐ اﻧﺪ.

1. 1. اﻧﺴﺎن ﮔﺮاﯾﯽ: اﻧﺴﺎن ﮔﺮاﯾﯽ و ﺗﺎﮐﯿﺪ ﮔﺬاري ﺑﺮ ارزش اﻧﺴﺎن ﻫﺎ، ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺑﺎرز دﯾﮕﺮ رﻫﺒﺮان ﻣﻮﻓﻖ اﺳﺖ.(اﻟﻮاﻧﯽ ،.(144 : 1386

اﺳﺘﺎﮔﺪﯾﻞ(1948) ¹² ﺷﺶ ﻧﻮع ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ را در ﻣﻮرد رﻫﺒﺮان ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ:

1. 1. ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻇﺎﻫﺮي و ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺪ، ﺳﯿﻤﺎ، و ﺣﺮﮐﺎت دﺳﺖ؛

1. 1. زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﺼﯿﻼت و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت؛

1. 1. ﻫﻮش؛

1. 1. ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮون ﮔﺮاﯾﯽ؛

1. 1. ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﻐﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺸﺘﮑﺎر و ﺗﻼش و اﺑﺪاع و اﺑﺘﮑﺎر؛

1. 1. ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ (اﻟﻮاﻧﯽ ،.(144 : 1386

Davis ^١١ Stogdill ^١٢
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٢٠
-2-4-2 ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت رﻓﺘﺎري¹³ رﻫﺒﺮي
ﻧﻈﺮﯾﻪ رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ دارد ﺗﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ او. ﻓﻠﺶ ﻣﻦ¹⁴
(1973) ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ: » در اﯾﻨﺠﺎ در ﻋﻮض ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن درﺑﺎره رﻫﺒﺮي و ﺷﺮاﯾﻂ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺷﺨﺼﯽ و ﺻﻔﺎت ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ رﻫﺒﺮ از آن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﯽ ﮐﻨﺪ (اﻓﺠﻪ، .(438 :1385
ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ دو ﻧﻮع رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮي در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺎﻧﻨﺒﻮم و اﺷﻤﯿﺖ¹⁵ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪ: رﻓﺘﺎر آﻣﺮاﻧﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ وﻇﯿﻔﻪ، و رﻓﺘﺎر ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ. در اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت، ﻓﺮض ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺮ ﺳﺒﮏ ﺗﻮﺳﻂ رﻫﺒﺮ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ و ﻣﻔﺮوﺿﺎت وي درﺑﺎره ﻣﻨﺸﺎ ﻗﺪرت رﻫﺒﺮي و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ اﮔﺮ رﻫﺒﺮ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺪ و اﻧﺴﺎن را ذاﺗﺎ ﻣﻮﺟﻮدي ﺗﻨﺒﻞ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ، رﻓﺘﺎري آﻣﺮﻧﻪ و وﻇﯿﻔﻪ ﮔﺮا ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ اﮔﺮ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﺪاﻧﺪ و اﻧﺴﺎن را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﭘﺬﯾﺮ و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ، رﻓﺘﺎري ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ و اﻧﺴﺎﻧﮕﺮا ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺴﺒﯽ ﻣﯿﺘﻮان ﺳﺒﮑﻬﺎي دﯾﮕﺮي را در ﺣﺪ وﺳﻂ و ﻣﺎﺑﯿﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي وﻇﯿﻔﻪ ﮔﺮا و اﻧﺴﺎﻧﮕﺮا، در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ(رﺿﺎﯾﯿﺎن،.(426: 1386
در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي رﻫﺒﺮي ﻗﺮار دارﻧﺪ ، ﻣﯽ ﭘﺮدازﯾﻢ.
-1-2-4-2 ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت داﻧﺸﮕﺎه اﯾﺎﻟﺘﯽ اوﻫﺎﯾﻮ
ﺑﺨﺶ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه اﯾﺎﻟﺘﯽ اوﻫﺎﯾﻮ¹⁶ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ آﻏﺎز ﮐﺮد. ﻣﺤﻘﻘﺎن اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ رﻫﺒﺮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻓﺘﺎر ﯾﮏ ﻓﺮد، ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﯾﮏ ﮔﺮوه در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ، ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ
Behavioral theories Fleishman Tannenbaum & Schmidt
Ohio State University
١٣
١٤
١٥
١٦
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٢١
را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر در دوﺑﻌﺪ :ﺳﺎﺧﺖ دﻫﯽ¹⁷ و ﻣﺮاﻋﺎت¹⁸ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻮدﻧﺪ. ﺳﺎﺧﺖ دﻫﯽ اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ »رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ در ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدن راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و اﻋﻀﺎي ﮔﺮوه، ﮐﺎر ﮐﻮﺷﺶ او ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﻟﮕﻮﻫﺎي دﻗﯿﻖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ، ﻣﺠﺎري ارﺗﺒﺎط و روش ﻫﺎ.« و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﻋﺎت اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ » رﻓﺘﺎر ﺣﺎﮐﯽ از دوﺳﺘﯽ، اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ، اﺣﺘﺮام و ﻣﻼﯾﻤﺖ در راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن رﻫﺒﺮ و اﻋﻀﺎي ﮔﺮوه.« در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ، ﻣﺤﻘﻘﺎن اوﻫﺎﯾﻮ درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺖ دﻫﯽ و ﻣﺮاﻋﺎت دوﺑﻌﺪ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺠﺰا را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ. ﻗﻮي ﺑﻮدن در ﯾﮏﺑﻌﺪ ﻻزﻣﻪ اش ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدن درﺑﻌﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ. رﻓﺘﺎر ﯾﮏ رﻫﺒﺮ را ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از دوﺑﻌﺪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد. در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﮏ ﭘﯿﻮﺳﺘﺎر واﺣﺪ، ﺑﺮ دو ﻣﺤﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪ (ﻫﺮﺳﯽ و ﺑﻼﻧﭽﺎرد، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻨﺪ، .( 1380
-2-2-4-2 ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﻣﯿﺸﯿﮕﺎن
در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اوﻟﯿﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﯿﺸﯿﮕﺎن¹⁹ ﺗﻼش ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮوع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﻫﺒﺮي، دﺳﺘﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺻﻔﺎت وﯾﮋه را ﮐﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮده ﺳﭙﺲ آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ رﺑﻂ دﻫﻨﺪ. اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت دو ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آن ﻫﺎ را ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺪاري و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺪاري ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ. رﻫﺒﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﻣﻨﺪ ﻣﺪار ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﮐﺎر ﺧﻮد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. او اﺣﺴﺎس ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺎرﻣﻨﺪي اﻫﻤﯿﺖ دارد. وي ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ اﻓﺮاد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮدﯾﺖ و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ آﻧﺎن را ﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮد. ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺪاري ﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻓﻨﯽ ﮐﺎر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و ﮐﺎرﮐﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﺑﺰاري ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. اﯾﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم، ﺑﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﺎر رﻓﺘﺎر رﻫﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رﻫﺒﺮي
Initiating Structure ^١٧ Consideration ^١٨ University of Michigan ^١٩
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٢٢
دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ(رواﺑﻂ) و آﻣﺮاﻧﻪ(وﻇﯿﻔﻪ) ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ(ﻫﺮﺳﯽ و ﺑﻼﻧﭽﺎرد، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻨﺪ، .(1380
-3-2-4-2 ﺷﺒﮑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ(رﻫﺒﺮي) ﯾﺎ ﺳﺒﮏ ﺳﻨﺞ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ²⁰
ﺷﺒﮑﻪ رﻫﺒﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻠﯿﮏ²¹ و ﻣﻮﺗﻮن²² ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ. اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در رﻫﺒﺮي ، ﯾﮏ ﺳﺒﮏ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺒﮏ ﻫﺎ وﺟﻮد دارد. ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺒﮑﻪ، ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ دو ﺑﻌﺪ از ﺳﺒﮏ ﻫﺎي رﻫﺒﺮي اﺳﺖ. ﺑﺮ روي ﻣﺤﻮر اﻓﻘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ و روي ﻣﺤﻮر ﻋﻤﻮدي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻗﺮار دارد. ﺑﻠﯿﮏ و ﻣﻮﺗﻮن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ درﺟﻪ ﺑﻨﺪي ﻫﺮﮐﺪام از ﻣﺤﻮرﻫﺎ از )1ﮐﻢ) ﺗﺎ )9زﯾﺎد) ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﻨﺞ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي را ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از : ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺿﻌﯿﻒ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس(1-1 )²³، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﺎﺷﮕﺎﻫﯽ(1-9 )²⁴، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﻗﺘﺪارﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ(9-1) ²⁵، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﯿﺎﻧﻪ(5-5 )²⁶، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺗﯿﻤﯽ.(9-9)²⁷ در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ، ﺳﺒﮏ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺗﯿﻤﯽ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ، ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﯾﺪ(ﮐﺮﯾﺘﻨﺮ و ﮐﯿﻨﯿﮑﯽ، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺻﻔﺮزاده، .(1386
-4-2-4-2 ﺳﯿﺴﺘﻤﻬﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻟﯿﮑﺮت
ﻟﯿﮑﺮت²⁸ ﺳﺒﮏ ﻫﺎي رﻫﺒﺮي را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد و از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻧﺎم ﺑﺮد. اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از :
ﺳﺒﮏ اول(ﺳﯿﺴﺘﻢ ﯾﮏ) : در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ، ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺪار و آﻣﺮاﻧﻪ اﺳﺖ ، ﻣﺪﯾﺮ و رﻫﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﺋﻮﺳﺎن ﺧﻮد اﻋﺘﻤﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ و راﺑﻂ رﻫﺒﺮ و ﭘﯿﺮو ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺮس و ارﻋﺎب اﺳﺖ.
Management (Leadership) Grid ^٢٠ Blake ^٢١ Mouton ^٢٢
Impoverished Management ^٢٣ Country Club Management ^٢٤ Authority- Compliance Management ^٢٥ Middle-of-the-Road Management ^٢٦ The Team Management ^٢٧ Likert ^٢٨
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٢٣
ﺳﺒﮏ دوم (ﺳﯿﺴﺘﻢ دو) : در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ راﺑﻄﻪ آﻣﺮاﻧﻪ ﺑﯿﻦ رﻫﺒﺮ و ﭘﯿﺮوان ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ، اﻣﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻠﻄﯿﻒ ﺷﺪه و ﭼﻮن راﺑﻄﻪ ﺧﺎدم و ﻣﺨﺪوم ﺗﻮام ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮﺣﻤﺖ ﭘﺪاراﻧﻪ اﺳﺖ ، در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ، ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه رﻫﺒﺮ اﺳﺖ و ﭘﯿﺮوان ، ﻣﺠﺮي ﺑﯽ ﭼﻮن و ﭼﺮاي اواﻣﺮﻧﺪ.
ﺳﺒﮏ ﺳﻮم (ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺳﻪ) : در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ، اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻣﺮﺋﻮﺳﺎن در ﺣﺪ ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ آﻧﺎن در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﭘﺎره اي اﻫﺪاف ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد . اﻣﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻤﺪه ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ
ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ رﻫﺒﺮ و راﺳﺎً ﻓﯿﺼﻠﻪ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ.
ﺳﺒﮏ ﭼﻬﺎرم (ﺳﯿﺴﺘﻢ ﭼﻬﺎر) : در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ، اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻣﺮﺋﻮﺳﺎن در ﺣﺪ ﮐﻤﺎل، و راﺑﻄﻪ اي ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ و ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺟﻮﯾﺎﻧﻪ در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻣﻮر ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ . در اﯾﻦ ﺳﺒﮏ، ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ و ﮔﺮوه ﻫﺎي رﺳﻤﯽ و ﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ درآﻣﯿﺨﺘﻪ اﻧﺪ (اﻟﻮاﻧﯽ، .(146-145 : 1386
-3-4-2 ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ و اﻗﺘﻀﺎﯾﯽ²⁹

جدول 3-2، برنامه تنظیم شده برای واکنش PCR جهت تکثیر ژن XRCC4 . 21

جدول 3-3، باندهای حاصل از PCR در ژنوتیپ های XRCC4 22
جدول 3-4، برنامه تنظیم شده برای واکنش PCR جهت تکثیر ژن آنژیوتنسین 22
جدول 3-5، باندهای حاصل از PCR، ژنوتیپ های آنژیوتنسین 23
جدول 4-1، بررسی عوامل خطر کیفی دخیل در اسکیزوفرنیا 24
جدول 4-2، فراوانی های ژنوتیپی و آللی چند شکلی ژنتیکی I/D ژن XRCC4
در دو گروه شاهدو بیمار 28
جدول 4-3، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی و آللی چند شکلی I/D ژن XRCC4
بین دو گروه شاهد و بیمار 29
جدول 4-4، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چند شکلی I/D ژن XRCC4 ،
پس از تعدیل سیگار به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 29
جدول 4-5، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چند شکلی I/D ژن XRCC4 ،
پس از تعدیل اثر سابقه بیماری در اقوام بیمار، به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 30
جدول 4-6، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چند شکلی I/D ژن XRCC4 ،
پس از تعدیل ازدواج خویشاوندیوالدین بیمار، به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 30
جدول 4-7، فراوانی های ژنوتیپی و آللی چندشکلی ژنتیکی I/D ژن آنژیوتنسین
در دو گروه شاهد و بیمار 31
عنوان صفحه
جدول 4-8، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی و آللی چند شکلی I/D ژن آنژیوتنسین،
بین دو گروه شاهد و بیمار 32
جدول 4-9، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چندشکلی I/D ژن آنژیوتنسین، پس از
تعدیل سیگار به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 32
جدول 4-10، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چندشکلی I/D ژن آنژیوتنسین، پس از
تعدیل اثر سابقه بیماری در اقوام بیمار، به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 33
جدول 4-11، مقایسه فراوانی های ژنوتیپی چندشکلی I/D ژن آنژیوتنسین،
پس از تعدیل ازدواج خویشاوندی والدین بیمار، به عنوان عامل خطر اسکیزوفرنیا 33
جدول 5-1، مقایسه فراوانی های آللی و ژنوتیپی ژن ACE در جمعیت های ایران،
شمال هند، ترکیه، ایتالیا 39
فهرست شکل ها
عنوان صفحه
شکل 3-1- نتایج حاصل از PCR-RFLP بر روی ژل برای ژن XRCC4 24
شکل 3-2- نتایج حاصل از PCR-RFLP بر روی ژل برای ژن ACE 24
فصل اول
مقدمه
1-1- اسکیزوفرنیا
اسکیزوفرنیا (روان گسیختگی) سندرومی بالینی شامل آسیب های روانی متغیر اما عمیقاً ویرانگری است که شناخت، هیجان^[1]، ادراک و سایر جنبه های رفتار را درگیر می کند. بروز این تظاهر در افراد مختلف و در طول زمان متغیر است اما تأثیر بیماری همواره شدید و معمولا دیرپا^[2] است. اسکیزوفرنیا معمولاً قبل از 25 سالگی شروع می شود و تا آخر عمر پایدار می ماند و هیچ یک از طبقات اجتماعی از ابتلای به آن مصون نیستند. بلویلر^[3] اصطلاح اسکیزوفرنیا را وضع کرده است تا مبیّن گسیختگی^[4]هایی باشد که میان فکر، احساس، و رفتار بیماران مبتلا به این اختلال وجود دارد (کاپلان، 1378).
یک درصد جمعیت جهان، به اختلال اسکیزوفرنی دچار هستند و معمولا گزارش می شود که به طور مساوی بر جنس زن و مرد تاثیر گذار است (هر چند بحث در مورد خطر بیشتر برای مردان وجود دارد (Aleman et al., 2003).
میزان بروز سالیانه اسکیزوفرنی از 5/0 تا 5 در صد در هر 10000 نفر متغیر است و این میزان در نواحی جغرافیایی مختلف نیز یکسان نیست. مثلاً، میزان بروز اسکیزوفرنی در افرادی که در نواحی شهری جوامع صنعتی به دنیا آمده اند بیشتر است (کاپلان، 1378).
1-1-2- علائم اسکیزوفرنیا
- نشانه های مثبت^[5]: رفتارهای عجیبی هستندکه به رفتارهای عادی فرد بیمار افزوده می شوند و شامل هذیان ها^[6]، تفکر و گفتار از هم گسیخته، توهم^[7] و رفتارهای عجیب و غریب^[8]می باشند.
انواع هذیان:
هذیان گزند و آسیب^[9]: فرد مبتلا تصور می کند دیگران می خواهند به او آسیب برسانند.
هذیان عظمت (بزرگ منشی)^[10]: به عنوان مثال فرد مبتلاء تصور می کند ناپلئون است.
هذیان کنترل: فرد مبتلاء تصور می کند دیگران افکار او را کنترل می کنند.
هذیان تنی (بدنی، جسمی)^[11]: فرد تصور می کند فکر و ذهنش پاره می شود.
توهم: در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی، هر یک از پنج حس ممکن است دچار حالات توهمی گردد. اما شایع ترین توهم ها، توهم های شنوایی است. این صداها اغلب به تهدید، اهانت، اتهام یا فحاشی می پردازند. ممکن است دو یا چند صدا باشند که با هم به گفتگو می پردازند و یا یک صدا باشد که در مورد زندگی یا رفتار بیمار اظهار نظر می کند. توهم های بینایی هم شایع است، اما توهمهای لمسی، بویایی و چشایی معمول نیست.

تعیین و تدوین ضوابط مربوط به چگونگی تأسیس، اداره، انحلال، حمایت و صدور مجوز انواع چاپخانه‌ها (افست، دیجیتال، سیلک).
تعیین و تدوین ضوابط مربوط به چگونگی و شرایط برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها، همایش‌ها، مجامع، تشکل‌ها، مسابقات فرهنگی، صدور مجوز فعالیت‌ و نظارت بر آن‌ها.
تعیین و تدوین ضوابط مربوط به شناسایی، بزرگداشت و چگونگی تکریم و تجلیل از پدیدآورندگان آثار نوشتاری (داخلی و خارجی) و نشر آثار آنان.
تعیین و تدوین ضوابط مربوط به شناسایی، انتخاب و معرفی اهل قلم، آثار مکتوب ، ناشران (اصحاب فرهنگ و هنر)،همچنین چگونگی تشویق، حمایت و اهداء جوایز و نشان‌های فرهنگی و هنری به آنان.
تعیین و تدوین ضوابط کنترل و نظارت بر: فعالیت‌ها، تولیدات، نامگذاری‌ها، طراحی بناها، نصب نمادها، استفاده از علائم و نشان‌ها، به کار بردن شعارها، استعمال مُدها، مفاد آموزشی از نظر عدم کاربرد فرهنگ، مصادیق،‌واژه‌ها ی بیگانه مغایر با فرهنگ اسلامی­ـ ایرانی، با هماهنگی و همکاری واحدها، مراکز و مراجع ذی‌ربط.
تعیین و تدوین ضوابط و شرایط مربوط به چگونگی فعالیت‌های فرهنگی، تبلیغی و اجتماعی اقلیت‌های دینی ـ مذهبی و اتباع بیگانه، صدور مجوز فعالیت‌ آنان و نظارت بر امور مذکور.
تعیین، تدوین و پیشنهاد آیین‌نامه‌های مربوط به چگونگی انتخاب، شیوه عملکرد و مراحل اجرایی امور مرتبط با اعضاء هیأت‌های نظارت بر دبیر خانه های ضوابط نشر، صدور پروانه نشر‌،نشر کتب،انتخاب و خرید کتب،چاپ و نشر،رسیدگی به تخلفات، همچنین کمیته‌های تخصصی ارزشیابی شعرا و نویسندگان،بررسی و انتخاب کتب ارزشمند ، بررسی و انتخاب طرح‌های فرهنگی و هنری.
تعیین و تدوین ضوابط و شرایط مربوط به چگونگی تولید ، توزیع و عرضه ی بازی و سرگرمی های علمی،فرهنگی،آموزشی مرتبط و با همکاری مراکز ذیربط،همچنین اجرا و نظارت عالیه آنها.
معاونت امور هنری در این وزارتخانه به فعالیت های زیر می پردازد:
سیاستگذاری در جهت شناساندن مبانی، مظاهر و اهداف جمهوری اسلامی با بهره گیری از وسایل و امکانات هنری در داخل و خارج از کشور.
سیاستگذاری به منظور هدایت، رشد و توسعه فعالیت های هنری در سطح جامعه.
سیاستگذاری در راستای حمایت و تشویق دست اندرکاران امور هنری به منظور تقویت زمینه تحقیق و تتبع و ابتکار در جامعه.
برنامه ریزی ، سیاستگذاری ، هماهنگی ، نظارت و اطلاع رسانی احکام قانون ساماندهی مد ولباس و مدیریت اموردبیرخانه ای آن .
تدوین و پیشنهاد رشته ها و برنامه های درسی متناسب با حوزه فرهنگ و هنر در سطح عالی.
بررسی و ارائه پیش نویس سیاست های کلی هنری کشور و ارائه به مراجع ذی ربط.
هدایت و حمایت از موسسات هنری به منظور افزایش تولید و نشر آثار هنرمندان کشور.
تهیه و تنظیم ضوابط تأسیس آموزشگاههای آزاد، مؤسسات و انجمن های هنری.
تنظیم ضوابط و دستورالعمل های صدور اجازه تأسیس، توسعه یا انحلال مؤسسات آزاد آموزشهای هنری.
تدوین ضوابط و دستورالعمل های مربوط به صدور پروانه نمایش برای کلیه نمایش هایی که در سطح ملی عرضه می گردد و نحوه دریافت هزینه از متقاضیان.

تدوین ضوابط و دستورالعمل صدور اجازه تأسیس، توسعه یا انحلال مؤسسات و آموزشگاه های آزاد هنری و انجمن های هنری و نظارت بر آنها.
همکاری در واژه سازی و واژه گزینی در مقوله های هنری با فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
تشکیل­ شورای نظارت برعلائم، نشانه­ها و تصاویر البسه ولوازم التحریر وکالاهای مشابه و پی­گیری اجرای مصوبات آن.
ترویج هنر اسلامی و ملی در داخل کشور و کمک و همکاری با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برای معرفی و ترویج آن در خارج از کشور از طریق آموزش و جذب علاقمندان و برگزاری نمایشگاهها.^[۱۸۷]
بند اول : حوزه ی هنرهای نمایشی و تجسمی
اداره کل امور هنرهای نمایشی به فعالیت های زیر می پردازد:
«تعیین سیاستهای اجرائی در زمینه گسترش کیفی و فیزیکی هنرهای نمایشی.
سیاستگذاری در جهت بررسی و تهیه طرح های توسعه هنرهای نمایشی به منظور ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه.
تهیه و تدوین ضوابط مربوط به خلق هنرهای نمایشی و جلوگیری از گرایش این هنر به سوی فرهنگ های منحط و نازل.
تهیه ضوابط مربوط به فعالیت مراکز، اتحادیه ها ،کانون ها، انجمن ها و واحدهای صنفی مربوط به هنرهای نمایشی
اهتمام و بستر سازی در جهت رشد فرهنگ و هنر ایرانی - اسلامی و فراهم آوردن زمینه اشاعه بنیانهای هویت ملی از طریق گسترش تئاتر با رویکرد آئینها و سنن ملی فرهنگ عمومی و منطقه ای کشور.
ایجاد زمینه مناسب به منظور حمایت از فعالان عرصه هنرهای نمایشی به منظور بسط، مشارکت مردم ونهادهای غیردولتی صنفی و حرفه ای و رشد تولید و توزیع آثار نمایش.
فراهم آوردن زمینه های مناسب برای بروز خلاقیت ها و کشف استعدادها و زمینه سازی برای رشد اندیشه ها و شکوفایی منابع انسانی از طریق آفرینش و ارائه آثار نمایشی متناسب با منزلت فرهنگی کشور.
تلاش در جهت تقویت ساختار حقوقی و قانونی حمایت از هنرمندان و همچنین تعمیم مقررات تأمین اجتماعی به کلیه فعالان عرصه نمایش.
صدور مجوز به منظور ایجاد توسعه یا انحلال و ارزیابی فعالیت مراکز، اتحادیه ها، کانون ها و انجمن های مربوط به هنرهای نمایشی در چارچوب قوانین و مقررات مصوب و نظارت برحسن اجرای آنها.
تهیه ضوابط و دستورالعمل های لازم برای صدور پروانه نمایش ( ملی، محلی و بین المللی ) و نحوه دریافت هزینه از متقاضیان و نظارت بر حسن اجرای آثار نمایشی.
دفتر هنرهای تجسمی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به فعالیت های زیر می پردازد:
برنامه ریزی جهت بررسی و تهیه طرح های توسعه هنرهای تجسمی.
نظارت بر ورود و خروج آثار مشکوک هنرهای تجسمی درچارچوب مقررات و سیاست های مصوب.
نظارت بر فعالیت مراکز، مؤسسات ، انجمن ها، اتحادیه های مربوط به هنرهای تجسمی و ارزیابی عملکرد آنها.
نظارت و صدور مجوز به سایر مراکز و نهادهای فرهنگی و هنری اعم از دولتی و غیردولتی در برگزاری اکسپوها و نمایشگاهها و جشنواره ها در حوزه هنرهای تجسمی.
تهیه و تدوین ضوابط خلق و نمایش آثار هنری و تجسمی و نظارت بر آنها به منظور جلوگیری ازگرایش این آثار به سوی فرهنگ های منحط.
تدوین ضوابط مربوط به صدور مجوز ایجاد، توسعه یا انحلال مراکز،مؤسسات، نگارخانه ها، انجمن ها، اتحادیه های هنرهای تجسمی و نظارت بر اجرای آن ها.
فراهم آوردن تسهیلات حمایتی جهت سهولت تأمین و تدارک ابزار و امکانات برای خلق آثارتجسمی و انجمن ها و مؤسسات فعال در این زمینه و ایجاد امکان برای تجربه فنی و هنری بویژه در زمینه هنرهای بومی.
پیشنهاد برنامه ها ، طرح ها و آئین نامه ها در راستای سیاست های نظارتی و حمایتی در زمینه هنرهای تجسمی.
صدور مجوز تاسیس نگارخانه ها، مؤسسات و انجمن های هنری تجسمی و نظارت برآنها.^[۱۸۸]»
بند دوم : حوزه ی موسیقی
دفتر امور موسیقی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه ی موسیقی به فعالیت های زیر می پردازد:
«سیاستگذاری، هدایت، حمایت، نظارت وتدوین خط مشی های کلان برای اعتلای موسیقی ایرانی .
مطالعه و بررسی فناوری های نوین در صنعت موسیقی جهان به منظور استفاده از آن بر اعتلاء گسترش و روز آمدی موسیقی ایران.
برنامه ریزی برای تعامل فعال با فرهنگ موسیقایی غیر ایرانی.
برنامه ریزی و ارائه موازین و مقررات برای حمایت از فعالان عرصه موسیقی .
برنامه ریزی برای ترویج و بکار گیری ارزشهای ایرانی و اسلامی در خلق آثارموسیقایی کشور.

شکل ۴-۵- مقایسه تعداد طبق در بوته سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه) ۳۶
شکل ۴-۶- مقایسه تعداد دانه در طبق سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه) ۳۷
شکل ۴- ۷- مقایسه تعداد دانه در بوته سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه) ۳۹
شکل ۴-۸- مقایسه عملکرد دانه در تک بوته تحت اثر متقابل حذف برگ و رقم ۴۰
شکل ۴-۹- مقایسه وزن هزار دانه در سه رقم گلرنگ ( کوسه، گلدشت و صفه) ۴۲
شکل ۴-۱۰- مقایسه شاخص برداشت سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه) ۴۴
شکل ۴-۱۱- مقایسه درصد روغن دانه در سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه) ۴۶
شکل ۴-۱۲- مقایسه محتوای قند محلول ساقه در سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه)، در ۶۱ روز پس از کاشت ۴۹
شکل ۴-۱۳- مقایسه محتوای قند محلول ساقه در سه رقم گلرنگ (کوسه، گلدشت و صفه)، در ۷۹ روز پس ۵۰
فهرست جدول‌ها
عنوان صفحه
جدول ۴-۱- نتایج تجزیه واریانس سرعت رشد محصول تحت تاثیر رقم و حذف برگ در چهار دوره زمانی متفاوت ۳۱
جدول ۴-۲- نتایج تجزیه واریانس اجزای عملکرد، عملکرد، شاخص برداشت و محتوای روغن دانه گلرنگ تحت اثر رقم و حذف برگ ۴۷
جدول۴-۳- نتایج تجزیه واریانس محتوای قند محلول ساقه گلرنگ تحت اثر رقم و حذف برگ در سه زمان متفاوت ۵۰
فهرست پیوست­ها
عنوان صفحه
پیوست ۱- مقایسه میانگین سرعت رشد محصول گلرنگ تحت اثر رقم و حذف برگ در چهار زمان متفاوت ۵۴
پیوست ۲- مقایسه میانگین ارتفاع، عملکرد بیولوژیک، اجزای عملکرد، عملکرد، شاخص برداشت و محتوای روغن دانه گلرنگ تحت اثر رقم و حذف برگ ۵۵
پیوست ۳- مقایسه میانگین قند محلول ساقه در گلرنگ تحت اثر رقم و حذف برگ در سه زمان متفاوت ۵۶
فصل اول
مقدمه
گلرنگ گیاهی است یکساله با نام علمیCarthamus tinctorius ، از تیره مرکبان که ظاهری شبیه خار زرد دارد. گلرنگ از زمان‌های قدیم در استان‌های آذربایجان، خراسان و اصفهان به صورت زراعت فرعی و به منظور برداشت گل کشت شده است. گلبرگ گلرنگ دارای مواد رنگی کارتامین و کارتامیدین است که از آنها برای رنگ‌آمیزی پارچه ابریشم و گل‌های مصنوعی در طباخی و شیرینی‌پزی استفاده می‌شود. امروزه با تولید آنیلین مصنوعی از اهمیت رنگ‌های گلرنگ در صنایع رنگرزی کاسته شده است و بر اهمیت گلرنگ به عنوان دانه روغنی به خصوص به علت دارا بودن اسید چرب غیر‌اشباع و ضروری لینولِئیک افزوده شده است و به تولید آن در جهان توجه خاص گردیده است (خواجه‌پور، ۱۳۸۶). گلرنگ گیاهی پهن‌برگ از گیاهان دنیای قدیم است که از لحاظ سیستم ریشه‌ای پس از آفتابگردان، کلزا و گندم قرار دارد که قادر است آب را از عمق ۱۸۰ سانتی‌متری بافت خاک استخراج کند. بنابراین گلرنگ به عنوان گیاه تناوبی پتانسیل وارد شدن به سیستم تک‌کشتی غلات پاییزه در مناطق دیم را داشته و در مناطق وسیعی از ژاپن تا آفریقا مورد کشت بوده است. مقاومت به خشکی گلرنگ کمی از جو کمتر بوده و کشت دیم آن در مناطقی با بارش بیش از ۳۰۰ میلی‌متر در طی فصل رشد امکان‌پذیر است (گل‌پرور و قاسمی‌پیربلوطی، ۱۳۸۷). سازگاری وسیع گلرنگ با اقلیم‌های مختلف و تحمل زیاد آن به شرایط نامناسب ایجاب می کند که مطالعات به‌نژادی و به‌زراعی گسترده‌ای روی آن انجام شود و در جهت گسترش کشت آن تلاش زیادی به عمل آید (پورداد، ۱۳۸۵). با توجه به اینکه گلرنگ در مقایسه با بسیاری از گیاهان زراعی از مقاومت به خشکی و شوری بالایی برخوردار می‌باشد و همچنین دارای ارقام بهاره و پاییزه با مقاومت به سرمای مناسب است، بنابراین توسعه کشت این دانه روغنی در کشور، می‌تواند آینده نویدبخشی داشته باشد (بای‌بوردی، ۱۳۸۶).

۱-۱- اهمیت برگ در عملکرد گیاه
برگها به عنوان اولین منبع تولید مواد فتوسنتزی مورد نیاز در پر کردن دانه‌ها محسوب می‌شوند و هر گونه کاهش یا عدم کارآیی آنها موجب کاهش انتقال مواد فتوسنتزی به دانه‌ها و کاهش عملکرد می‌شود (عبدی و همکاران، ۱۳۸۶). محصولات زراعی در معرض انواع گوناگونی از برگ‌زدایی قرار می‌گیرند. تگرگ، باد، خسارت آفات و بیماری‌ها، چرای دام، مدیریت نامناسب علف‌کش‌ها و ماشین‌آلات کشاورزی از جمله مهمترین عواملی هستند که در این امر موثر هستند .(Muro et al., 1998) جهت شبیه‌سازی خسارت وارده به برگها در اثر عوامل مختلف از روش برگ‌زدایی مصنوعی استفاده می‌شود (Haile et al., 1998). اگر چه برگ‌زدایی طبیعی خسارت واقعی‌تری نسبت به برگ‌زدایی شبیه‌سازی شده ایجاد می‌کند، ولی تعیین سطح واقعی این نوع خسارت‌ها به ندرت امکان‌پذیر است، زیرا سطح از بین رفته به سادگی قابل برآورد نمی‌باشد (Boogard et al., 2001). برگ‌زدایی علاوه بر اینکه از طریق کاهش سطح فتوسنتزکننده و تغییر ساختار کنوپی منجر به کاهش دریافت نور می‌شود، بر سرعت رشد نسبی، راندمان مصرف آب، زمان رسیدگی محصول، وضعیت هورمون‌های گیاهی، و در نهایت عملکرد محصول نیز تاثیر می‌گذارد.(Milford, 1973)
میزان تجمع ماده خشک تولیدی گیاهان در شرایط فراهمی آب و مواد غذایی به مقدار تشعشع دریافتی توسط قسمت‌های فتوسنتز ‌کننده گیاه و کارآیی سیستم فتوسنتزی آنها بستگی دارد (Kirby and Jones, 1977). هر چه میزان جذب نور توسط جامعه گیاهی افزایش یابد به دنبال آن عملکرد بیولوژیکی و اقتصادی نیز افزایش خواهد یافت و باید توجه داشت که در محصولات دانه‌ای افزایش سهم عملکرد اقتصادی یا عملکرد دانه نسبت به عملکرد بیولوژیکی مد نظر است .(Urie et al., 1968) از آنجایی که برگها اندامهای اصلی فتو‌سنتز کننده هستند، هر چه میزان جذب نور توسط برگها بیشتر باشد بر عملکرد گیاه تاثیر مناسبی دارد (محمودیه‌چم‌پیری و همکاران، ۱۳۸۵). بررسی‌های فیزیولوژیک نشان می‌دهد که اثر قطع برگ می‌تواند بر صفات زراعی موثر و بر عملکرد تاثیر‌گذار باشد، به طوری که در زمان مناسب با دستکاری و تغییر منبع بتوان به نتایج جدید دست یافت (جواهری و دانشیان، ۱۳۸۶). بررسی نحوه کاهش عملکرد در اثر ریزش برگها و کاهش منبع نقش مهمی در پیش‌بینی عملکرد دارد و می‌تواند نشان دهنده اهمیت برگهای مختلف گیاه باشد (Muro et al., 2001 ; Schneiter and Miller, 1981). کاهش سطح برگ گیاه در اثر برگ‌زدایی از طریق کاهش ظرفیت فتوسنتزی بر رشد و تولید گیاه تاثیر می‌گذارد .(Muro et al., 2001) برگها منبع تولید مواد فتوسنتزی و نیتروژن مورد نیاز برای نمو دانه می‌باشند، بر این اساس برگ‌زدایی وزن دانه‌های ذرت را کاهش می‌دهد و در نتیجه بر عملکرد و کیفیت بذر ذرت هیبرید تاثیر می‌گذارد (Wilhelm and Etora, 1995). علاوه بر این برگ‌زدایی بر صفات دیگری نظیر جوانه‌زنی بذر ذرت تاثیر می‌گذارد و اختلاف معنی‌داری بین درصد جوانه‌زنی شاهد با بذور حاصل از برگ‌زدایی زود هنگام و دیر هنگام وجود دارد (مدندوست و همکاران، ۱۳۸۴).
برگهای آفتاب‌گردان از لحاظ موقعیت قرار گرفتن بر روی ساقه دارای نقش متفاوتی در تامین مواد فتوسنتزی هستند به‌گونه‌ای که تاثیر حذف ۸ و ۱۵ برگ از قسمت فوقانی گیاه بیشتر از حذف همان تعداد برگ از قسمتهای تحتانی گیاه است و این امر نشان دهنده اهمیت برگهای بالایی در فتوسنتز است (Singh and Khan, 1981). ناصری (۱۳۷۰) بیان کرد که ۵ و ۱۰ برگی که در پایین‌ترین قسمت آفتاب‌گردان قرار دارد به ترتیب تنها یک و ده درصد در عملکرد نهایی دانه شرکت داشته‌اند ولی برگهای بالایی به دلیل طول عمر بیشتر نقش بیشتری را در عملکرد دانه ایفا می‌کنند. همچنین آلیاری و شکاری (۱۳۷۹) بیان کردند که برگهای محدوده میانی ساقه بیشترین سهم را در عملکرد دانه و درصد روغن آفتاب‌گردان ایفا می‌کنند، برگهای انتهای ساقه به علت اینکه نسبت به برگهای وسط آن جوانتر و کوچکترند و تشکیل آنها مواد زیادی را می‌طلبد در پر شدن دانه نقش کمتری را دارند. در آفتاب‌گردان برگها به عنوان عمده‌ترین منبع تامین کننده مواد غذایی سایر اندامهای گیاهی از جمله طبق از اهمیت بالایی برخوردار بوده و بایستی با اتخاذ تدابیر مناسب، دوام سطح برگ را بعد از مرحله گرده‌افشانی بهبود بخشید (رشدی و همکاران، ۱۳۸۶). در ذرت موقعیت برگ نسبت به بلال در کارآیی فتوسنتزی آن اهمیت خاصی دارد. مطالعات با کربن نشان‌دار، نشان داد که برگهای بالای بلال ۲۳ تا ۹۱ درصد از مواد فتوسنتزی خود را به بلال منتقل می‌کنند که بیشترین میزان انتقال مواد به نزدیک‌ترین برگ بالای بلال تعلق دارد (مرادی و همکاران، ۱۳۸۷). آزمایشهای حذف برگ برای شبیه‌سازی خسارات ناشی از عوامل محیطی و انواع تنشها به اجرا درمی‌آیند و با اجرای این قبیل آزمایشها می‌توان به نقش برگها در قسمتهای مختلف ساقه در تامین مواد فتوسنتزی و انتقال آنها پی برد (عباسپور، ۱۳۸۰). اهداف اصلی که در این تحقیق مد نظر می‌باشند عبارتند از:
۱- بررسی نقش برگهای بالایی و پایینی در عملکرد گلرنگ
۲- مقایسه عملکرد ارقام گلرنگ در شرایط آب‌و‌هوایی رفسنجان
۳- بررسی واکنش اجزای عملکرد گلرنگ به کاهش قدرت منبع
۴- بررسی اثر زمان حذف برگ بر عملکرد گلرنگ
۱-۲- رابطه‌ی منبع و مخزن
در سال‌های اخیر بررسی روابط منبع و مخزن جهت تعیین عامل محدود کننده عملکرد در بسیاری از گیاهان زراعی مورد توجه فیزیولوژیست‌ها و متخصصین اصلاح نباتات قرار گرفته است(Barrnett and Peare, 1983) . یکی از مسایل اساسی در فیزیولوژی عملکرد، مقایسه ظرفیت تولید مواد فتوسنتزی و ظرفیت پذیرش مخزن به عنوان عوامل محدودکننده افزایش بیشتر عملکرد می‌باشد. محدود شدن عملکرد توسط منبع و مخزن نشان می‌دهد که منبع و مخزن دارای ماهیت مستقل نیستند و تحت تاثیر روابط بین محل‌های تولید و مصرف مواد فتوسنتزی قرار می‌گیرد. هر عاملی که فتوسنتز را افزایش می‌دهد موجب افزایش سرعت انتقال مواد فتوسنتزی نیز می‌شود (رحیمیان و کوچکی، ۱۳۷۷). میزان انتقال مواد پرورده به وسیله فرایندهای منبع یا مخزن کنترل می‌شود. پژوهش‌های بسیاری پیرامون محدودیت رشد مخزن به کمک تامین مواد پرورده (منبع محدود) یا به وسیله گنجایش مخزن در وارد کردن و استفاده از آن مواد (مخزن محدود) صورت گرفته است (رحیمیان و کوچکی، ۱۳۷۷). فعالیت مخزن به سرعت جذب مواد فتوسنتزی در واحد وزن، بافت و اندازه مخزن و وزن کل بافت آن بستگی دارد، لذا تغییر اندازه و فعالیت منبع یا مخزن منجر به تغییر الگوی انتقال می‌شود. اگر اجزای عملکرد تغییر کند اما عملکرد در همان سطح قبلی بماند نشان می‌دهد که اندام‌های تامین‌کننده مواد پرورده عامل محدود کننده هستند.(Gifford and Beamier, 1981) به منظور ارزیابی میزان محدودیت منبع و نحوه عرضه مواد پرورده بر رشد دانه، از تیمارهایی نظیر غنی‌سازی گازکربنیک، حذف گزینشی دانه‌ها و تنک کردن تعدادی از بوته‌ها یا قسمت‌های زایشی گیاه استفاده می‌شود (هاشمی‌دزفولی و مرعشی، ۱۳۷۴). وزن دانه یکی از شاخص‌های مهم در گیاهان دانه‌ای به شمار می‌رود. این شاخص از یک سو بر میزان مواد پرورده موجود بویژه در مراحل اولیه رشد دانه و از سوی دیگر به ظرفیت و توانایی دانه‌های در حال رشد برای ذخیره مواد پرورده بستگی دارد (هاشمی‌دزفولی و مرعشی، ۱۳۷۴). چنانچه بخشی از منبع یا تمامی منبع حذف شود مواد محلول موجود در ساقه در طی مدتی پس از گرده‌افشانی کاهش می‌یابد.(Hume and Compel, 1992) همان ‌طور که کاهش منبع در حدی کمتر از حد طبیعی موجب کاهش عملکرد می‌شود، کاهش مخزن نیز موجب کاهش عملکرد می‌شود (رادمهر و همکاران، ۱۳۸۱). با مدیریت‌های زراعی می‌توان بسیاری از عوامل محدود کننده را در سطح مزرعه بهبود بخشید اما مدیریت‌های زراعی به تنهایی قادر نیستند در بهبود عملکرد کافی باشند، آگاهی از این نکته که آیا رشد و توسعه اندام‌های اقتصادی با مقدار مواد فتوسنتزی محدود می‌شود (محدودیت منبع) و یا به وسیله اندامی که این مواد فتوسنتزی را دریافت می‌کند (محدودیت مخزن) مهم می‌باشد .(Cruz-Aguado et al., 1999)
فصل دوم
پیشینه پژوهش
۲-۱- اهمیت رقم
تاریخچه طولانی کشت، شرایط محیطی متفاوت و روش‌های گرده‌افشانی در گلرنگ باعث تشکیل بوم‌جور‌های ^[۱]مختلفی از این گیاه گردیده است و تفاوت‌های ژنتیکی بین ارقام می‌تواند بر مورفولوژی گلرنگ موثر باشد (فروزان، ۱۳۷۹). وجود توده‌های محلی و وحشی گلرنگ در ایران نشان از سازگاری آن با شرایط آب و هوایی مناطق وسیعی از کشور ما دارد (عسیسی و همکاران، ۱۳۸۹). در تحقیقات به‌نژادی، ژنوتیپی را می‌توان پایدار دانست که در شرایط مختلف محیطی دارای عملکرد و همزمان پایداری بالایی باشد، بنابراین برآورد اثر متقابل ژنوتیپ و محیط ضروری است .(Leon, 1988) عکس‌العمل متقابل محیط و ژنوتیپ بهنگام دستورزی روابط منبع و مخزن شدید گزارش شده است. به عبارتی دیگر بعضی از ارقام در یک محیط مخزن محدود و در شرایط دیگر منبع محدود می‌باشند .(Blade and Baker, 1991 ; Gustavo and Savin, 1994)
طول فصل رشد از کاشت تا آغاز گرده‌افشانی، از آغاز گرده‌افشانی تا رسیدگی فیزیولوژیک به طور بسیار معنی‌داری تحت تاثیر رقم قرار می‌گیرد (خواجه‌پور، ۱۳۸۶). ارقام گلرنگ از نظر درصد جوانه‌زنی، وزن خشک ریشه و اندامهای هوایی و تعداد شاخه‌های فرعی با هم تفاوت دارند (حاج‌غنی و همکاران، ۱۳۸۷). اثر متقابل رقم و تاریخ کاشت بر عملکرد دانه و اجزای آن ثابت شده است
(باقری و همکاران، ۱۳۸۰). در جریان شناسایی ژنوتیپهایی با عملکرد بالا در گلرنگ یکی از مسائل مهم، توجه به صفات فنولوژیکی، مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی موثر بر عملکرد می‌باشد (دادرسان و همکاران، ۱۳۸۹).
۲-۱-۱- ارتفاع بوته در ارقام گلرنگ
در میان خصوصیات مورفولوژیک گلرنگ، ارتفاع گیاه از بارزترین و در عین حال موثرترین عوامل در تعیین عملکرد می‌باشد (Hang and Evans, 1987). افزایش ارتفاع در جامعه گیاهی به دلیل تشکیل برگهای بیشتر و کاراتر باعث افزایش جذب نور و محصول‌دهی بهتر می‌شود (اهدایی و نورمحمدی، ۱۳۶۳). ارتفاع بوته در گلرنگ به مقدار قابل توجهی تحت تاثیر شاخصهای ژنتیکی قرار دارد، ضمن آنکه شرایط محیطی و عملیات زراعی هم بر آن موثر است (سیروس‌مهر و همکاران، ۱۳۸۷). بین ژنوتیپ‌های گلرنگ از لحاظ ارتفاع بوته تفاوت معنی‌داری مشاهده می‌شود و ارتفاع ارقام بین ۵۱ تا ۱۵۱ سانتی‌متر گزارش شده است (Khidir, 1974). الحانی (۱۳۸۱) به تاثیر شرایط محیطی بر ارتفاع ارقام مختلف گلرنگ اشاره کرد. در مقایسه دو رقم گلرنگ خارجی به نامهای SS766 و IR295 و دو رقم داخلی به نامهای ورامین ۲۹۵ و زرقان ۲۷۹ مشخص شد که ارقام خارجی دارای ارتفاع کمتری نسبت به ارقام داخلی هستند (راشدمحصل و بهدانی، ۱۳۷۷). در آزمایش کافی و رستمی (۱۳۸۶) ارقام مورد بررسی تفاوت معنی‌داری از لحاظ ارتفاع داشتند به طوری که رقم اصفهان بیشترین ارتفاع و رقم KH کمترین ارتفاع را دارا بودند. بهدانی و جامی‌الاحمدی (۱۳۸۷) نیز ژنوتیپ کوسه را بلندترین ژنوتیپ مورد مقایسه معرفی کردند.
۲-۱-۲- سرعت رشد محصول در ارقام گلرنگ
سرعت رشد محصول از جمله شاخص‌هایی است که برای ارزیابی توان تولیدی گیاه و بهره‌برداری از عوامل محیطی مورد استفاده قرار می‌گیرد(Johnson and Hanson, 2003) . سرعت رشد محصول در مراحل اولیه رشد به دلیل کامل نبودن پوشش گیاهی و جذب درصد کمی از نور خورشید پایین است و با نمو گیاه و توسعه سطح برگ و نفوذ کمتر نور از لابلای جامعه گیاهی به سطح خاک سریعا افزایش می‌یابد .(Rayford, 1967) در پایان فصل رشد مقدار سرعت رشد محصول منفی می‌گردد و روندی نزولی دارد که کاهش فتوسنتز دلیل این کاهش است .(Pilbeam et al., 1991 ; Karimi and Siddique, 1991) در پایان فصل رشد به دلیل کاهش روند ماده‌سازی در گیاه، مقدار سرعت رشد محصول ثابت شده و به تدریج سیر نزولی پیدا می‌کند. کاهش سرعت زمانی رخ می‌دهد که گیاه برای تولید مواد جدید بیشتر به انتقال مواد فتوسنتزی از اندام‌های مختلف به دانه پرداخته و لذا وزن کل تقریبا ثابت می‌ماند. با نزدیک شدن به مرحله رسیدگی برگها ریزش پیدا می‌کنند و سطح فتوسنتزکننده کاهش می‌یابد، به همین دلیل سرعت رشد محصول در اواخر فصل رشد به مقادیر منفی نیز می‌رسد .(Karimi and Siddique, 1991)
وزن خشک گیاه بستگی به تجمع مقدار تشعشع جذب شده در طول دوره رشد دارد. از طرفی میزان تشعشع جذب شده به وسیله گیاه بستگی به شاخص سطح برگ و رشد تاج پوش دارد. در بیشتر گیاهان هنگامی که شاخص سطح برگ به چهار تا پنج برسد بیش از ۸۰ درصد تشعشع فعال فتوسنتزی توسط گیاه جذب می‌شود. علاوه بر روابط خطی بین افزایش جذب تشعشع خورشید با شاخص سطح برگ و افزایش ماده خشک با شاخص سطح برگ، یک رابطه خطی بین تولید ماده خشک و درصد جذب تشعشع خورشید نیز مشاهده شده است (لباسچی، ۱۳۷۰). درصورت عدم بروز تنش‌های زیستی و غیر زیستی، انباشت ماده خشک گیاهی به کمیت تشعشع دریافت شده توسط سایه‌انداز بستگی دارد. بر همین اساس ارتباط بین ماده خشک گیاه و تشعشع دریافت شده به کارایی مصرف تشعشع موسوم است (Kiniry et al., 1998). بیشترین کارایی مصرف تشعشع و تبدیل آن به ماده خشک با حداکثر پوشش سایه‌انداز و افزایش سطح برگ به دست می‌آید (Rinaldi and Vonella, 2006). مجدنصیری (۱۳۸۳) ضمن مقایسه ارقام گلرنگ بیان کرد که بین ارقام از لحاظ سرعت رشد محصول تفاوت معنی‌داری وجود دارد و حداکثر سرعت رشد محصول در رقم اراک ۲۸۱ مشاهده شد.
۲-۱-۳- تعداد طبق در ارقام گلرنگ
تعداد طبق در بوته یکی از مهمترین اجزای عملکرد بوده و در بین اجزای عملکرد بیشترین همبستگی را با عملکرد دانه دارد (توکلی، ۱۳۸۱). بین ارقام مختلف گلرنگ از لحاظ تعداد طبق در بوته تفاوت معنی‌داری وجود دارد، زیرا ارقام مختلف از لحاظ تولید شاخه‌های فرعی متفاوت هستند .(Abel and Priscoll, 1976) کافی و رستمی (۱۳۸۶) تفاوت معنی‌داری را از لحاظ تعداد طبق در بوته ارقام مورد مقایسه مشاهده کردند و بیان کردند که کمترین تعداد طبق مربوط به رقم اراک و بیشترین آن مربوط به رقم اصفهان می‌باشد. در آزمایش باغخانی و فرحبخش (۱۳۸۷) نیز بین ارقام مورد مقایسه از لحاظ تعداد طبق در بوته اختلاف معنی‌داری مشاهده شد و رقم محلی اصفهان بیشترین تعداد طبق و رقم LSP کمترین تعداد طبق در بوته را دارا بودند. در آزمایشی که توسط موسوی‌فر و همکاران (۱۳۸۷) در بیرجند انجام شد به نظر می‌رسید که ژنوتیپهای مورد مقایسه پتانسیل ژنتیکی متفاوتی در تولید طبق داشته، به طوری که ارقام کوسه و اصفهان ۲۸ بالاترین تعداد طبق در بوته و رقم IL111 کمترین تعداد طبق را دارا بودند.
۲-۱-۴- تعداد دانه در طبق ارقام گلرنگ
تعداد دانه در طبق یکی از اجزای مهم عملکرد دانه است که همبستگی مثبتی با عملکرد دارد (برادران و زینالی‌خانقاه، ۱۳۷۵). محققین زیادی بیان کردند که تعداد دانه در طبق تحت تاثیر ژنوتیپ قرار می‌گیرد و سایر ارقام گلرنگ از لحاظ این صفت با یکدیگر متفاوتند (داداشی، ۱۳۸۰ ؛ ابوالحسنی، ۱۳۸۱ ؛ فرید، ۱۳۸۳). کافی و رستمی (۱۳۸۶) در آزمایشی به این نتیجه رسیدند که بیشترین تعداد دانه در طبق به رقم اصفهان و کمترین آن به رقم KH تعلق دارد اما بین رقم اراک وKH اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. در آزمایش باغخانی و فرحبخش (۱۳۸۷) نیز بیشترین تعداد دانه در طبق متعلق به رقم محلی اصفهان و رقمLSP و کمترین آن به رقمIL تعلق دارد. موسوی‌فر و همکاران (۱۳۸۷) نیز بیان کردند که تعداد دانه بیشتر در طبق رقم کوسه، نسبت به رقم IL111 به ویژگیهای ژنتیکی این رقم برمی‌گردد.
۲-۱-۵- وزن دانه در ارقام گلرنگ
وزن دانه از سه منبع تامین می‌شود که عبارتند از: ۱- فتوسنتز جاری بعد از گرده‌افشانی، ۲- انتقال کربوهیدرات‌هایی که قبل از گرده‌افشانی در گیاه تولید و ذخیره شده و بعد از گرده‌افشانی به دانه منتقل می‌گردد، که این فرایند اصطلاحا حرکت مجدد نامیده می‌شود، ۳- انتقال کربوهیدرات‌هایی که بعد از گرده‌افشانی و در دوره رشد بطئی دانه یعنی دوره‌ای که مواد پرورده حاصل از فتوسنتز جاری گیاه بدلیل محدودیت پذیرش دانه‌های تازه تشکیل شده، بیش از نیاز دانه‌ها بوده و بنابراین به صورت موقت در گیاه ذخیره می‌شوند، که این فرایند را اصطلاحا انتقال مجدد می‌نامند. مجموعه انتقال و حرکت مجدد توزیع مجدد نامیده می‌شوند (نادری، ۱۳۷۹). انتقال مجدد یک شاخص مطلوب فیزیولوژیکی است که به عوامل مختلف از جمله ژنوتیپ، تراکم و شدت تنش کمبود آب وابسته است. بر اساس گزارش‌های موجود سهم مواد ذخیره شده قبل از گلدهی با انتقال مجدد در کمک به عملکرد دانه ذرت در شرایط مختلف بین صفر تا ۹۰ درصد متغیر و به طور متوسط ۲۰ تا ۴۰ درصد گزارش شده است (لک و همکاران، ۱۳۸۶). وزن بیشتر دانه با پر شدن سریعتر دانه و طولانی‌تر شدن دوره انتقال مجدد صورت می‌پذیرد و هر چه این دو عامل بیشتر شوند دانه‌های درشت‌تری تولید می‌شود .(Sofield et al., 1977) نادری و همکاران (۱۳۷۹) گزارش کردند که به دلیل کاهش فتوسنتز جاری گندم در شرایط دشوار محیطی وزن دانه در شرایط تنش نسبت به شرایط مطلوب وابستگی بیشتری به مکانیزم‌های جبران کننده یعنی انتقال و حرکت مجدد دارد. به همین دلیل است که اهدایی و واینز^[۲] (۱۹۹۶) و پاپاکوستا و گایاناس^[۳] (۱۹۹۱) همبستگی مثبت و معنی‌داری را در شرایط تنش بین مقدار توزیع مجدد به دانه و وزن آن به دست آوردند.

مقدمه
در جهان متلاطم امروز آنچه که می ­تواند حیات بالنده و رو به رشد سازمان­ها را تضمین کند، وجود نظام مدیریتی اثربخش کارآمد است. بر ای داشتن نظام مدیریتی اثربخش و کارامد نیز باید مدیرانی ذیصلاح و شایسته تربیت کرد. تربیت و پرورش مدیران نیازمند چارچوبی جامع و کامل است تا با انتخاب و پرورش صحیح و اثربخش مدیران به اهداف و استراتژی­ های سازمان جامه­ی عمل بپوشاند. نتایج تحقیقات (شجاعی و دری، ۱۳۸۷) نشان از کمبود نیروهای ذیصلاح مدیریتی و افزایش نیاز سازمان­ها به مدیران به مراتب توانمند­تر و شایسته­تر از مدیران امروزی، در سال­های آینده دارد و حقیقت این است که شناسایی و تربیت و پرورش مدیران شایسته ، یکی از اساسی­ترین چالش های پیش روی سازمان­ها برای عبور از شرایط دشوار فردا است. به همین منظور، بسیاری از سازمان های آینده­نگر، به دنبال طراحی برنامه­ ها­ی جدی و منظم جانشین­پروری برای برآورد و تأمین نیازمندی­های آینده خود در زمینه ­های مدیریتی هستند(عیدی و دیانتی، ۱۳۸۷).

۲٫۲٫۱٫ جانشین پروری
شرکت­های پیشرو و موفق جهان، وجوه تمایز مختلفی با سایر شرکت­ها و بنگاه­های اقتصادی دارند. یکی از این وجوه تمایز آن است که در تمام شرکت­های برتر، برنامه­هایی منظم، جدی و پیگیر برای استعدادیابی و جانشین­پروری مدیران طراحی شده و در دست اجراست که از حمایت مستقیم مدیران ارشد این سازمان­ها برخوردارند. شناسایی و تربیت مدیران آینده، یکی از مهم­ترین راهکارهای توسعه و بقای سازمان­ها بوده و عموما به دنبال ایجاد انگیزه برای ماندگاری نیروهای توانا در سازمان­ها، افزایش فرهنگ شایسته گزینی و ایجاد محیط رقابتی سالم در فضای سازمان است. تربیت مدیران آینده یکی از مهم­ترین راه کارهای توسعه سازمان­هاست. از این طریق، اهدافی نظیر شایسته سالاری، ایجاد انگیزه برای رشد و بقا، ایجاد انگیزه برای ماندگاری کارشناسان در سازمان­ها و ایجاد محیط رقابتی سالم در فضای سازمان دنبال می شود( جیمز کالینز،۱۳۸۴).
مدیریت جانشین پروری اشاره به فرایند­هایی دارد که طی آنها استعدادهای انسانی سازمان، برای تصدی مشاغل و مناسب کلیدی آن در آینده، شناسایی شده و از طریق برنامه­ ریزی­های متنوع آموزشی و پرورشی برای تصدی این مشاغل آماده می­شوند. از آنجا که سازمان­های آتی با چالش­­های رقابتی فزاینده­­ای مواجه خواهند بود و برای مدیریت این چالش­ها به مدیرانی شایسته­تر و اثربخش­تر از مدیران کنونی نیاز است، “مدیریت استعداد” و “مدیریت جانشین­پروری” به طوری روزافزون از اهمیتی مضاعف در سازمان­های آینده­نگر و آینده­ساز برخوردار می­ شود(رابرت کاپلان و دیوید نورتون،۱۳۸۴). جانشین­پروری و مدیریت جانشینی، در شرایطی که مدیران میانی و ارشد سازمان­ها، در آستانه بازنشتگی قرار دارند منجر به حفظ نیروهای مستعد و جوانی خواهد شد که خواهان پیشرفت هستند، بدون شک برای سازمان­های فاقد پشتوانه برای مدیران فعلی، آینده­ای روشن قابل تصور نیست(کورت کافمن،۱۳۸۲).
۲٫۲٫۲٫ تاریخچه تحقیقات جانشین­پروری
تحقیقات در زمینه برنامه­ ریزی جانشین­پروری به اوایل قرن بیستم بر­می­گرددکه توسط هنری فایول در کتاب۱۴ اصول مدیریت در سال۱۹۱۶منتشرشد. در اصل دوازدهم فایول (۱۹۴۹) اهمیت توسعه وحفظ کارکنان کلیدی با توجه به اصل “ثبات تعریف پرسنل^[۱۰۶]” تصدیق می­ کند، اما اواخردهه­ی ۱۹۵۰و اوایل دهه­ ۱۹۶۰ تحقیقات برنامه­ ریزی جانشین­پروری توسعه یافت تا از این طریق تصدیق فرضیه را مورد آزمایش و مطالعه قرار دهند(کنسر و سبورا^[۱۰۷]،۱۹۹۴).
اسکارگروسکی به دلیل شناخت اولیه­اش نسبت به فقدان تحقیقات در این زمینه مورد تقدیر قرار گرفت، و پیشرفتش در روش­های تحقیقاتی برای آزمایش فرضیه­ تحقیق از طریق جانشین­پروری اساس کار محققان بعدی شد(گروسکی،۱۹۶۳:۱۹۶۱). ازنظر گروسکی دو دلیل عمده­ی نیاز به مطالعات جانشین­پروری عبارتند بودند از:
جانشین­پروری اجرایی همیشه منجر به یک بی­ثباتی سازمانی می­ شود.
این پدیده­ای است که همه سازمان­ها بایستی با آن مقابله کنند.
والتر مالر^[۱۰۸] (۱۹۸۰) اولین کسی بود که مزایای برنامه­ ریزی جانشین­پروری را برای عملکرد شرکت تشخیص داد و شرکت­ها را تشویق کرد که برای مرحله تغیر و تحول برنامه­ ریزی نمایند. پژوهش در راستای توسعه روش­ها و مطالعات در زمینه­ برنامه­ ریزی جانشین­پروری ادامه یافت و مرکز توجه را بر تاثیرات مختلف جانشین­پروری گذاشتند از جمله : اندازه، نوع، صنعت، داوطلبین داخلی در مقابل داوطلبین خارجی، روش­ها، خصوصیات روانشناسی مربوط به جانشین­پروری شرکت و موارد بیشتر(کسنر و سبورا،۱۹۹۴)
۲٫۲٫۳٫ حوزه ­های مورد مطالعه در تحقیقات جانشین­پروری
بررسی انتقادی کسنر و سبورا (۱۹۹۴)تنوع پژوهش­های انجام شده در زمینه­ جانشین­پروری را نشان می­دهد. دو حوزه­ اصلی پژوهشی که کسنر و سبورا در تحقیقاتشان یافتند، شامل منشا و انتخاب جانشین و اینکه هر چند وقت این جانشین­پروری اتفاق می­افتد، می­باشند.
منشا جانشین موضوعیست که در بیشتر ازهمه موارد مطالعه قرارگرفته­اند، انتخاب جانشین خارجی و داخلی بسیار مورد تحقیق قرار گرفته­اند، تا مشخص شود که کدامیک موفق­تر بوده ­اند . اگر چه مطالعات متعدد انجام شده نشان داده­اند که، منشا سودمند و واضحی در این زمینه وجود ندارد، اما تاثیرات مثبت و منفی در رابطه با جانشین­های داخلی و خارجی مشخص شده ­اند. ویرسما^[۱۰۹] (۱۹۹۲)بعد از مطالعه­ ۱۴۶ شرکت، استدلال کرد که تغییرات پس استراتژیک که کمتر توسط کارمندان داخلی اتفاق می­افتند، باعث افزایش ثبات شرکت می­ شود. پیشنهاد استخدام شدن در یک شرکت اغلب منجر به کاهش خطری می­ شود که به همراه یک داوطلب خارجی است (مایلز^[۱۱۰] و همکاران، ۲۰۰۷؛دالتون^[۱۱۱]،۲۰۰۶) میزان جانشین­پروری نیز مکررا به منظور یافتن دلیل اینکه جانشین­پروری چند وقت یکبار و به چه دلیل اتفاق می­افتد، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته شده است.
۲٫۲٫۴٫ ادبیات پژوهشی
با توسعه شدید بازارهای جهانی، شناسایی افرادی که دارای مهارت­ های مورد نیاز و ویژگی­های لازم برای هدایت سازمان در آینده باشند، فشار مضاعفی بر سازمان­ها وارد می­ کند. بسیاری از رهبران ارشد بیان کرده ­اند که برای شناخت یک سازمان موفق باید توانایی آن را در شناسایی، توسعه و به­ کارگیری استعدادهای رهبری کارآمد، مورد توجه قرار داد(بارنر^[۱۱۲]، ۲۰۰۶) بر اساس یک تحقیق در سال ۲۰۰۴ ، سازمان­ها سه دلیل اساسی زیر را برای استفاده از سیستم مدیریت جانشین­پروری ذکر کرد ه­اند:
کمک به اجرای طرح­های استراتژیک سازمانی
شناسایی نیازهای جایگزینی به عنوان ابزاری برای آموزش­های هدفمند، پرورش  و توسعه کارکنان
ایجاد منبعی از کارکنان مستعد که قابلیت ارتقاء دارند )خزانه استعداد(^[۱۱۳](راسول^[۱۱۴]، ۲۰۱۰)
اگر چه برنامه­ ریزی جانشین­پروری در ابتدایی­ترین تعریف خود به شکل ساده تعریف می­ شود، اما در واقع، این برنامه­ ریزی نشأت گرفته از ” تعیین راهبران آینده ” تعریف می­ شود، که به منظور اطمینان از تداوم رهبری در منصب­های کلیدی، حفظ و توسعه سرمایه معنوی و سرمایه دانش برای آینده، و تشویق افراد به توسعه است(هلتون^[۱۱۵]، جکسون^[۱۱۶]،۲۰۰۷)
تعاریف متنوعی از مدیریت جانشین­پروری وجود دارد، که در جدول(۲-۵)به تعدادی از آنها اشاره شده است.
جدول۵-۲: تعاریف مدیریت جانشین­پروری