جدول شماره ۷ـ۴: توصیف و تحلیل نگرش مرتعداران شهرستان سپیدان در ارتباط با اهمیت مرتع
نمودار شماره ۱۱ـ۴: توزیع داده های نگرشی مرتعداران در ارتباط با اهمیت مرتع
همانگونه که در شکل نشان داده شده است، تمرکز داده های سوال پژوهشی مورد نظر در بخش تولید علوفه و استمرار دامداری و مضافاً درآمد و رفاه بیشتر متمرکز می باشند. هرچند فراوانی متفاوتی در سطح دو جامعه مراتعداران روستایی و عشایری مورد تحقیق مشاهده می گردد، ولی این تفاوت از نظر آماری معنی دار نمی باشد. میانگین رتبه تاثیرگزاری پاسخ مرتعداران روستایی بیشترین تاثیر را در این نتیجه گیری داشته است.
۷ـ۲ـ۴ـ آیا مرتعداران روستایی وعشایری شهرستان سپیدان در پروژه های اجرایی طرحهای مرتعداری مشارکت داشته اند؟
بررسی نگرش مرتعداران مورد تحقیق نسبت به مشارکت در پروژه های اجرایی طرحهای مرتعداری به صورت سوال پرسشنامه­ایی مد نظر قرار گرفت. وجوه متغیر مورد بررسی در ۷ طیف کاشت بذر؛ مدیریت چرا؛ قرقبانی؛ احداث آبشخور و منبع ذخیره آب؛ ممیزی و تنسیق مراتع؛ بیمه مرتع و هیچکدام مد نظر قرار گرفت. در حین پیمایش پاسخ دیگری اخذ نگردید، لذا همان ۷ طیف مد نظر قرار گرفت. دلایل کافی برای استفاده از معادلات ناپارامتریک وجود دارد. نتایج استفاده از U من ویت نی و V کرامر درباره رابطه پاسخ مرتعداران روستایی و عشایری شهرستان سپیدان نسبت به مشارکت آنها در اجرای طرح‌های مرتعداری تفاوت دارد. به عبارت دیگر اطمینان از وجود ارتباط و اختلاف آماری بین دو متغیر واقعاً وجود دارد. اختلاف‌نظر مرتعداران مورد تحقیق در پیوند با سوال پژوهشی به استناد معادله U من ویت نی معنی‌دار می­باشد. همانطور که در جدول و نمودار زیر نشان داده شده است، تمرکز داده‌های حاصل برای هر دو گروه مرتعداران روستایی و عشایری پاسخگو در اطراف طیف در هیچکدام از پروژه‌ها مشارکت نداشته ام قرار دارند. جدول و نمودارهای زیر توصیف و تحلیل داده ­ها را نشان می‌دهد.

جدول شماره ۸ـ۴: توصیف و تحلیل نگرش مرتعداران شهرستان سپیدان در ارتباط با مشارکت آنها در اجرای طرحهای مرتعداری

۲۸

۲/۹

۵/۲۰

۰/۷

۵/۳

اسفند

۴۲

۷/۱۲

۷/۲۴

۸/۶

۱/۵

فروردین

۱۵

۴/۱۸

۴/۳۲

۰/۸

۴/۸

اردیبهشت

۲

۸/۲۳

۵/۳۹

۳/۹

۴/۱۲

۳-۲-۱ معرفی مدل AquaCrop
شناخت روابط حاکم بین گیاه، خاک و محیط در هر منطقه مستلزم اجرای آزمایشات متعدد در آن منطقه است که نیازمند صرف هزینه، زمان و نیروی انسانی فراوان است. به­منظور رفع این مشکل سازمان خواروبار جهانی اخیراً یک مدل شبیه­ساز به نام AquaCrop ساخته است که به عنوان یک ابزار می ­تواند محققان و کارشناسان ذیربط را در تصمیم­سازی و تصمیم ­گیری اجرای مدیریت کم آبیاری تحت شرایط خاکی، اقلیمی و مدیریتی مختلف کمک نموده و راهبردهای مدیریت مزرعه که می­توانند بر مدیریت کم آبیاری مؤثر باشد را مورد ارزیابی قرار داده و در نهایت مدیریت بهینه کم آبیاری را متناسب با هر اقلیم تعیین ­نماید. با توجه به اینکه مدل AquaCrop یک مدل جهانی است، ارزیابی و بومی­سازی آن قبل از کاربرد ضروری است. ارزیابی این مدل مستلزم اجرای آزمایشات مزرعه­ای با سطوح مختلف آبیاری است تا با اطلاعات و داده ­های حاصل از این آزمایشات، مدل واسنجی و ارزیابی گردیده و بعد از تأیید کارکرد آن با اطمینان خاطر بتوان مدل را برای اهداف مورد نظر در مناطق مختلف اجراء و بر اساس نتایج خروجی مدل تصمیم ­گیری نمود.

در این مدل، گیاه از طریق توسعه یک سایه­انداز سبز که آب را تعرق می نماید و یک سیستم ریشه­ای که آب را جذب می­نماید رشد می­ کند. ماده خشک تولید شده متناسب با آب تعرق شده است. در یک مرحله نموی خاص، بخشی از ماده خشک تولید شده از طریق شاخص برداشت (HI) به اجزاء عملکرد تخصیص داده می­ شود. ساختار کلی AquaCrop در شکل ۳-۱۰ نشان داده شده است (ریس و همکاران، ۲۰۰۹). در طی چرخه زندگی گیاه زراعی، مقدار آب ذخیره شده در ناحیه ریشه از طریق بودجه­بندی آب ورودی (بارندگی و آبیاری) و آب خروجی (رواناب، تبخیر و تعرق، نفوذ عمقی) شبیه­سازی می­ شود. تخلیه آب در ناحیه ریشه، میزان ضرایب تنش آب (Ks) را که بر ۱- توسعه سایه­انداز سبز (CC)، ۲- هدایت روزنه­ای و تعرق در هر واحد سایه­انداز، ۳- زوال و کاهش سایه­انداز، ۴- شاخص برداشت موثر می­باشد را تعیین می­نماید. هر یک از این فرایندها نسبت به تنش آب، دارای آستانه تخلیه رطوبتی و منحنی­های (توابع) پاسخ خاص مربوط به خودشان می­باشند. بعلاوه سرعت نفوذ و توسعه ریشه تابعی از ضریب تنش هدایت روزنه­ای است. در صورتی که تنش رطوبتی حادث گردد، سایه­انداز شبیه­سازی شده کمتر از سایه انداز پتانسیل (CC_pot) تحت شرایط بدون تنش است. ضریب تعرق (Kc_tr) متناسب با سایه­انداز گیاه است و به­ طور مداوم در طی شبیه­سازی تنظیم می­گردد. ماده خشک اندامهای هوایی (B) از تعرق و کارایی آب نرمال شده (WP^*، یک پارامتر گیاهی نسبتاً ثابت است) مشتق می­ شود . در پایان چرخه زندگی گیاه، عملکرد به صورت حاصل­ضرب ماده خشک اندام­هایی (B) در شاخص برداشت تنظیم شده (HI) محاسبه می­گردد (استدیوتو و همکاران، ۲۰۰۹: ریس و همکاران، ۲۰۰۹).
معادله ۳-۲ : wp=
معادله ۳-۳: HI=
در روابط (۳-۲) و (۳-۳)، Yield و Biomass بر اساس کیلوگرم و آب مصرفی بر حسب متر مکعب است.
با واسنجی مدل برای شرایط تنش محدودیت عناصر غذایی (حاصلخیزی خاک) و تنش شوری می­توان تأثیر این تنش­ها را بر رشد و عملکرد گیاه نیز شبیه سازی نمود.

شکل ۳-۱۰ ساختار محاسباتی AquaCrop ، خطوط نقطه چین (a تا e ) نشان دهنده فرایندهایی است که تحت تاثیر تنش خشکی قرار میگیرند. CC^* پوشش سایه­انداز گیاه تعدیل شده، CC_pot پوشش پتانسیل سایه­انداز، Ks ضریب تنش (برای هر فرایند متفاوت است)،HI شاخص برداشت، Kc_tr ضریب تعرق گیاهی، WP^* کارایی مصرف آب نرمال شده برای ET₀ و غلظت CO₂ ، ET₀ تبخیر و تعرق مرجع است (ریس و همکاران، ۲۰۰۹).
۳-۲-۲ توصیف مدلAquaCrop
مدل AquaCrop نیز مانند مانند CROPWAT و Budget از معادله دورنبوس و کسام که در نشریه ۳۳ فائو برای محاسبه ضریب حساسیت کم آبی بر اساس تعیین نسبت تبخیر و تعرق (ET) و عملکرد نسبی بیان شده است استفاده می­ کند و هر سه مدل بر اساس معادله بیلان آب عمل می­ کنند (ریس و همکاران، ۲۰۰۹؛ استدیوتو و همکاران، ۲۰۰۹).
معادله ۳-۴: ) =ky(
در این معادله Y_x عملکرد حداکثر، Y_a عملکرد واقعی، ET_x تبخیر و تعرق حداکثر، Et_a تبخیر و تعرق واقعی و K_y ضریب تناسب بین کاهش عملکرد نسبی و کاهش نسبی تبخیر و تعرق است. مدل AquaCrop با تفکیک تبخیر- تعرق (ET) به تعرق از سطح گیاه (T_r) و تبخیر از سطح خاک (E) و همچنین توسعه یک مدل ساده رشد و پیری کانوپی گیاه به­عنوان پایه برآورد تعرق از سطح گیاه و تفکیک آن از تبخیر، شبیه­سازی عملکرد نهایی محصول به­عنوان تابعی از عملکرد بیولوژیک محصول (B) و شاخص برداشت (HI) و همچنین تفکیک اثر تنش آبی در چهار بخش: رشد پوشش تاجی، پیری پوشش تاجی گیاه، تعرق از سطح گیاه و شاخص برداشت محصول توسعه یافته است. با تفکیک تبخیر و تعرق به تعرق از سطح گیاه و تبخیر از سطح خاک می­توان از اثر مصرف غیر تولیدی آب از طریق تبخیر از سطح خاک به­ ویژه در شرایط پوشش گیاهی ناکامل جلوگیری کرد. تعرق روزانه با بهره گرفتن از نیاز تبخیری و غلظت CO₂ اتمسفر نرمال شده به عملکرد بیولوژیک گیاه تبدیل می­ شود و بر اساس معادله زیر قابل محاسبه است (استدیوتو و همکاران، ۲۰۰۷،۲۰۰۹).
معادله ۳-۵: ) Bi=WP×(
که در این رابطه WP^* بهره­وری آب که با نرمال کردن مناسب برای شرایط اقلیمی متفاوت مقدار آن به یک پارامتر ثابت تبدیل می­ شود، B_i (زیست توده نهایی) عملکرد بیولوژیک، T_ri تعرق روزانه و ET_oi تیخیر و تعرق روزانه است. بنابراین گام گذاشتن از معادله ۳-۴ به معادله ۳-۵ دلالت بر صحت و عمومیت مدل دارد. برتری دیگر معادله مورد استفاده در مدل AquaCrop (معادله ۳-۵) نسبت به معادله (۳-۴) این است که شبیه­سازی فرآیندهای رشد گیاه در آن با بهره گرفتن از گام­های زمانی روزانه صورت می­گیرد، در حالی­که در معادله ۳-۴ به­ صورت ماهانه یا فصلی انجام می­ شود. در تمام دوره رشد گیاه، مقدار آب ذخیره شده در ناحیه ریشه از طریق بیلان آبی جریان آب ورودی (آبیاری و بارندگی) و خروجی (رواناب، نفوذ عمقی و تبخیر و تعرق) در ناحیه ریشه شبیه­سازی می­ شود. شدت ضرایب تنش آبی (k_S) مؤثر بر توسعه پوشش تاجی (CC)، هدایت روزنه­ای تعرق (شدت تعرق در واحد CC)، پیری و کاهش پوشش تاجی و شاخص برداشت به وسیله کسر تخلیه آب در ناحیه ریشه تعیین می­ شود. به­علاوه بعضی جنبه­ های مدیریتی و عملکرد نهایی با تاکید بر آبیاری، سطوح حاصلخیزی خاک از طریق تاثیرات آنها بر توسعه رشد گیاه، بهره­وری آب و تعدیل محصول به تنش­ها بیان می­ شود. در پایان مقدار عملکرد محصول با بهره گرفتن از جرم قسمت پوشش هوایی گیاهی شبیه­سازی شده و شاخص برداشت (HI) تعدیل شده محاسبه می­گردد. در این مدل تأثیر تنش شوری و آفات و بیماری­ها لحاظ نشده است (مارینیو و همکاران، ۲۰۰۵؛ ریس ۲۰۰۲).
اگرچه مدل AcuaCrop بر مبنای فرآیندهای بیوفیزیکی پیچیده بنا نهاده شده است (استدیوتو و همکاران، ۲۰۰۹)، تعداد نسبتا کمی از پارامترهای ساده و قابل دسترس به­عنوان پارامترهای ورودی استفاده می­شوند. ورودی­های مدل شامل چهار دسته از اطلاعات یعنی: داده ­های اقلیمی، گیاهی، خاک و مدیریت مزرعه­ای هستند.
شکل ۳-۱۱ نمایش منوی اصلی مدلAquaCrop
۳-۲-۳ معرفی کلی نرم افزار ET0Calculator
کارکرد اصلی این نرم­افزار محاسبه تبخیر و تعرق مرجع بر اساس استانداردهای FAO است. خروجی­های این برنامه حاوی مقادیر تبخیر و تعرق به شکل ماهانه، ده­ روزه و یا روزانه است. سایر اطلاعات هواشناسی همراه با فایل­های خروجی این برنامه، در قالب فایل­های متنی در مدل AquaCrop مورد استفاده قرار می­گیرند. در شکل ۳-۱۲، نمایی از منوی اصلی نرم­افزار ET0Calculator مشاهده می­ شود.

همان‌طور که در فصل پیش آمد امام علی (ع) نیز اگرچه همه فعالیت‌های مفید اقتصادی اعم از صنعت، تجارت، خدمات و کشاورزی را مورد تشویق قرار داده‌اند (ری شهری، ۱۳۸۲)، اما برای کشاورزی اهمیت ویژه‌ای قائل شدند و مردم قریش را به کاستن از دام‌پروری و افزودن به کشاورزی توصیه می‌کردند. (یا مَعشَرَ قُرَیشٍ إنَّکم تُحِبِّوُنَ الماشِیهَ فَأقِلُّوُا مِنها فَإنَّکم بِأقلِّ الأرضِ مَطراً، وَاحرَثُوا فَإنَّ الحَرثَ مُبارَک، وَأکثِرُوا فیهِ مِنَ الجَماجِمِ) (البیهقی، ۱۴۱۴ ق، ج ۶، ص ۲۲۹)

از آن جایی که تعداد قابل توجهی از مردم کشورمان در مناطق روستایی مشغول به کشاورزی هستند، حمایت از این بخش، تأثیر زیادی در بهبود وضعیت محرومین این مناطق خواهد گذاشت. افزایش سرمایه‌گذاری و در نتیجه، افزایش رشد اقتصادی بخش کشاورزی (در صورت بهبود توزیع منافع این رشد) می‌تواند بر کاهش فقر مناطق روستایی تأثیر خوبی بگذارد. بدیهی است که تزریق سرمایه به بخش کشاورزی در صورت هدفمندی برای اقشار فقیر و آسیب‌پذیر، بایستی به صورت ویژه در سیاست‌های توسعه سرمایه‌گذاری کشاورزی مورد توجه قرار بگیرد.
به‌کارگیری فناوری پیشرفته و نهاده‌های جدید، ابزاری مناسب در جهت توسعه کشاورزی است که نباید از آن غافل بود. استفاده از تکنولوژی‌های به روز موجب تقویت بخش کشاورزی شده و امکان رقابت با سایر تولید کنندگان در بازار جهانی را به کشاورزان داخلی می‌دهد. اما باید توجه داشت که در بعضی روستاها صرفاً زراعت نمی‌تواند اشتغال کافی و بهره‌ور ایجاد نماید (ظرفیت زمین نیز محدود است) بدین جهت باید به ایجاد اشتغال سودآور غیر زراعی نیز پرداخت تا تفاوت درآمد شهرنشینان و روستانشینان و بیکاری در روستا افزایش نیابد.
تضمین درآمد مناسب برای خانوارهای کشاورز، نه تنها برای فقرزدایی، بلکه جهت حفظ و بقای نیروی کار در روستاها و کند نمودن جریان شهرگرایی مفید و مهم تلقی می‌شود. البته توسعه روستاها و حل مشکلات در زمینه‌های آموزشی، بهداشت و حمل و نقل نیز در کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها مؤثر است.
یکی از عوامل مهمی که باعث عدم تحقق اهداف توسعه کشاورزی و افزایش تولید و درآمد کشاورزان در کشورهای در حال توسعه می‌شود نارسایی سیستم بازاریابی محصولات کشاورزی است (میرزاجانی، ۱۳۹۱). امروزه در اکثر کشورهای پیشرفته، بازاریابی محصولات کشاورزی به عنوان یکی از بخش‌های عمده اقتصاد به شمار می‌آید. با توجه به شرایط کنونی جهان، تولید از شکل سنتی خارج شده و تولید برای فروش در بازار یکی از هدف‌های اصلی تولید کنندگان است. در این راستا بازاریابی محصولات کشاورزی به دلیل ویژگی‌های خاص این محصولات مثل فساد پذیری، فصلی بودن، هزینه بالای تولید، حضور دلالان و واسطه‌های فراوان و … اهمیت خاصی پیدا می‌کند. لذا فراهم نمودن بازار مناسب برای فروش محصولات کشاورزی از دیگر اقداماتی است که دولت باید برای توسعه کشاورزی به آن مبادرت کند.
برای افزایش رشد اقتصادی و بالا رفتن بهره‌وری در بخش کشاورزی می‌بایست نیروی کار ماهر و تحصیل‌کرده را به این بخش هدایت کرد تا بتوانند با بهره‌گیری از تجربیات نیروی کار مسن روش‌های مدرن و به روز دنیا را در این بخش به کار بندند. البته این امر در بلندمدت و با ایجاد شرایط لازم برای حضور جوانان تحصیل‌کرده میسر خواهد شد.
۵-۴-۱-۳- گسترش تجارت
بیشتر اقتصاددانان معتقدند که تجارت، موتور توسعه در جوامع امروزی است. آنان ادعا می‌کنند که تجارت بین‌الملل امکان بهره‌گیری از توانمندی‌های اقتصادی بالقوه را، با توجه به مزیت‌های نسبی موجود و قابل خلق، به وجود می‌آورد و علائم روشنی را برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های اقتصادی سودآور و قابل رقابت در عرصه جهانی پدیدار می‌سازد. همچنین تجارت بین‌الملل با باز بودن اقتصاد، نرخ رشد اقتصاد را از طریق دسترسی به بازارهای خارجی، تکنولوژی و منابع تحت تأثیر قرار می‌دهد. (فرهادی، ۱۳۸۹)
با توجه به نقش کلیدی تجارت در هدایت برنامه‌های توسعه اقتصادی و کمک آن به روند جهانی شدن و همچنین اهتمامی که امیرالمؤمنین (ع) در دوران حکومتشان به توسعه تجارت داشتند و می‌فرمودند: «اِتَّجِرُوا بارِک اللّهُ لَکُم. فَإِنِّی قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ الرِّزْقُ عَشَرَهُ أَجْزَاءٍ تِسْعَهُ أَجْزَاءٍ فِی التِّجَارَهِ وَ وَاحِدَهٌ فِی غَیْرِهَا» (ابن فهد حلی، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۷۶) لازم است توجه ویژه‌ای به آن بشود.
تجارت می‌تواند ابزار قدرتمندی برای اشتغال زایی و کاهش فقر باشد و در غالب اوقات این کار را انجام می‌دهد. اما بعضی از اوقات ممکن است موجب از بین رفتن مشاغلی شود که اگر تدابیر لازم صورت نگیرد می‌تواند بر میزان فقر جامعه بیفزاید. در هر صورت این اجماع وجود دارد که پیش شرط اساسی برای کاهش پایدار فقر، رشد اقتصادی سریع است و رژیم تجاری شفاف و باز، زمینه رشد پایدار و گسترده را فراهم می‌کند. بنابراین در میان مدت، اصلاح تجاری دارای نقش مهمی در کاهش فقر از طریق تأثیر بر نرخ و الگوی بخشی رشد است. در کوتاه‌مدت، اصلاح تجاری می‌تواند دارای اثرات توزیعی مجددی بر درآمد باشد که می‌تواند به فقرا صدمه بزند، چون فقرا یا شبه فقرا برای حمایت از خود طی دوران سختی اقتصادی دارای توان کمتری هستند و در مقایسه با سایر بخش‌های جامعه، کمتر قادر هستند هزینه‌های ناشی از تعدیل اقتصادی را تحمل کنند.
ابهام در مورد رابطه تجارت و فقر تا حدی ناشی از ناهمگنی فقر است. دلایل بسیاری برای فقیر بودن وجود دارد. حتی خانوارهای فقیر تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. لذا بخش مهم هر تحلیلی باید ویژگی‌های متفاوت فقرا شامل اطلاعات مربوط به مصرف، فعالیت‌های شغلی و تولید فقر را شناسایی کند. همچنین نوع اصلاحات تجاری و محیط اقتصادی نیز باید بررسی شود. در عین حال تعمیم نتایج موردی به تمامی کشورها غلط است.
به هر حال تولیدکننده‌ها و کارکنان آن‌ها با رقابت جدیدی که در نتیجه کاهش موانع ایجاد می‌شود، مواجه می‌شوند. تعدادی با افزایش توان رقابتی خود، نجات می‌یابند و تعدادی از بین می‌روند. تعدادی خود را سریعاً منطبق می‌کنند (مثلاً با پیدا کردن شغل‌های جدید) و تعدادی دیرتر. اختصاصاً بعضی کشورها، در تطبیق خود موفق‌ترند تا بقیه. و علت آن این است که آن‌ها سیاست‌ها تطبیقی کارآمدتری دارند. آن‌هایی که این سیاست‌ها را ندارند فرصت‌ها را از دست می‌دهند چون رشدی که تجارت به اقتصاد می‌دهد باعث ایجاد منابعی می‌شود که می‌تواند روند انطباق را بسیار ساده کند.
یک راه حل برای این مشکل گسترش تدریجی است. باید به کشورها زمان لازم جهت انطباق داده شود. قوانین موافقت نامه‌ها باید به صورتی باشد که به کشورها اجازه دهد که پیش بینی‌های لازم در مقابل واردات را، با رعایت مقررات لازمه، انجام دهند. باید شرایط را طوری مهیا کرد که وقتی کشوری احساس می‌کند که تطبیق انجام پذیر نیست بتواند با ایجاد بخش مناسبی در بازار خود، تقاضاهای ثابتی را به وجود آورد.
برخی برای فائق آمدن بر این مشکلات، به کار بستن سیاست‌های مکملی چون زیرساخت سازی در بازار، توسعه بازارهای اعتباری و کمک به فقرا برای ایجاد و حفظ بازار را برای کارکرد بهتر بازارها پیشنهاد کرده‌اند. (میر جلیلی، ۱۳۸۸)
برخی دیگر گفته‌اند ارائه برنامه‌هایی در زمینه آموزش مجدد و کاریابی برای نیروی بیکار شده و نیز حمایت‌های مالی از آن‌ها در خلال این دوران ضرورت خواهد داشت. (حسن‌زاده، ۱۳۸۷)
راه دیگری نیز وجود دارد و آن حمایت از صنایع داخلی است که البته این امر گران تمام می‌شود چون قیمت‌ها را افزایش می‌دهد و بی‌کفایتی را تشویق می‌کند. لذا باید سیاست‌هایی مثل قرار دادن مالیات برای کاهش دستمزدها اتخاذ کرد.
در خصوص صادرات توجه به این نکته ضروری است که بخش‌های صادراتی بسته به میزان کاربری و مهارت‌بری و پیوندهای پسین و پیشینشان با بخش‌های دیگر آثار متفاوتی بر اشتغال‌زایی و در نهایت کاهش فقر دارند. هر چه فعالیت‌های صادراتی کاربرتر و مبتنی بر مهارت‌های علمی و فنی پایین‌تر باشند مانند بخش مهمی از صادرات چین، هند و پاکستان، بر کاهش فقر تأثیر بیشتری دارد. در غیر این صورت، این تأثیر حداقل و دوگانگی اجتماعی از محل افزایش صادرات جزیره‌ای با دستمزدهای بالا برای نیروی کار شاغل با مهارت فنی بالا در آن، بیشتر می‌شود. سازوکاری که از طریق توسعه صادرات موجب کاهش فقر می‌شود، به شرط کاربر بودن آن است و چنین صادراتی موجب تولید و سرمایه‌گذاری با ضریب تکاثری درآمدی و اشتغال‌زایی بیشتر می‌شود. با این صادرات تقاضا برای نیروی کار بیشتر می‌شود و نه تنها درآمدهای اولیه نیروی کار شاغل در این بخش افزایش می‌یابد، بلکه با افزایش دستمزدهای چنین شاغلانی در گذر زمان، توزیع درآمد نیز بهتر می‌شود. به این صورت، هم فقر مطلق کاهش می‌یابد و هم فقر نسبی.
معمولاً انتظار بر این است که فعالیت‌های بازرگانی به مثابه روزنه‌ای برای مازاد تولید عمل کند و از این طریق موجب فروش کالای مازاد بر نیاز داخلی در بازارهای خارجی شود. به این اعتبار، در حالی که زمانی فعالیت‌های بازرگانی به عنوان زائده‌ای بر فعالیت‌های تولیدی تلقی و با ارزیابی منفی مواجه می‌شد، بخشی از اقتصاددانان به‌درستی از اهمیت آن در رشد و گسترش فعالیت‌های صادراتی یاد می‌کردند. امروزه دیگر نمی‌توان از نقش بسیار مهم بازاریابی و آشنایی با کانال‌های بازاریابی بین‌المللی به عنوان یکی از اجزای فعالیت‌های بازرگانی در نفوذ به بازارهای بین‌المللی نام نبرد. از این منظر، بدیهی است هر چه بازرگانی و تجارت اقتصاد کشوری قوی‌تر باشد، بخش تولید آن اقتصاد، فرصت‌های بیشتری برای حضور در بازارهای خارجی پیدا می‌کند و در نتیجه با رشد اقتصادی بیشتر امکان اشتغال‌زایی نیز بیشتر می‌شود.
در مورد تأثیر تجارت بر وضعیت فقر ایران برخی بر این عقیده‌اند که افزایش همگرایی اقتصاد ایران به سوی اقتصاد جهانی علی‌رغم کاهش شکاف فقر در میان خانوارهای شهری بر خانوارهای روستایی، اثر نامطلوب دارد (موسوی و همکاران، ۱۳۸۷). از این رو مطلوب است که الگوهای مطالعه فقر در میان خانوارهای شهری و روستایی به صورت تفکیکی مورد استفاده قرار گیرد.
بنابراین حضور بیشتر ایران در عرصه جهانی در بلندمدت درصد افراد فقیر را کاهش خواهد داد. اما از آن جایی که گسترش تجارت در عین این‌که از فقر می‌کاهد ممکن است منجر به نابرابری درآمدها شود (میر جلیلی، ۱۳۸۸)، باید به تدریج انجام شود و لوازم آن مهیا شود، به خصوص در شرایط کنونی که کشورمان با تحریم‌های زیادی روبرو است، و شاید نتواند به صورت دلخواه و ایده آل این سیاست را دنبال کند.
۵-۴-۲- راه‌کارهایی با رویکرد فرهنگ‌سازی و آموزش
در حوزه مسائل فقرزدایی، تحولات فرهنگی جامعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شاخص‌های فرهنگی می‌تواند هم به عنوان عاملی درون زا و هم عاملی برون زا از طریق تأثیر بر عوامل تولید و توزیع و حتی الگوی مصرف در جامعه به طور ویژه بر شاخص‌های اقتصادی تأثیر گذار باشد. بررسی تحولات اقتصادی بدون توجه به مقوله توسعه فرهنگی امکان‌پذیر نیست.
در تعریف فرهنگ این طور گفته‌اند: «فرهنگ را می‌توان مجموعه‌ای از ارزش‌ها، سنت‌ها، آداب و رسوم دانست که در خدمت تعیین هویت و به هم پیوستن یک گروه است» (تراسبی، ۱۳۸۵). پس تا زمانی که آداب و رسوم غلط از فرهنگ ما زدوده نشود و ارزش‌های ناب اسلامی در زمینه‌های گوناگون اقتصادی فرهنگ‌سازی نشود ما نمی‌توانیم توقع داشته باشیم مشکلات اقتصادی چون فقر را از جامعه ریشه‌کن کنیم.
«فقر فرهنگی» از عمده‌ترین عواملی است که جوانان را وادار به بزه‌کاری می‌کند. در مناطق محروم جامعه، فقر فرهنگی و تربیتی موجب شده است تا جوانان به ضد ارزش‌ها روی آورند و دچار اعمال خلاف قانون شوند.
مهم‌ترین شاخصه فقر فرهنگی جهل و نادانی است. زیرا تا کسی از شناخت و آگاهی لازم و صحیح نسبت به هستی، جامعه و انسان برخوردار نباشد، به طور طبیعی قادر نخواهد بود، تغییر و تحولی در اوضاع زندگی خود ایجاد نماید. علی (ع) علم و آگاهی انسان را اصل و ریشه هر خیر و جهل و نادانی را اصل و ریشه هر شری می‌داند «الْعِلْمُ أَصْلُ کلِ خَیر، الْجَهْلُ أَصْلُ کلِ شَر»(تمیمی، ۱۴۱۰ ق، ص ۴۸) بنابراین مبارزه با جهل و نادانی درواقع مبارزه با فقر فرهنگی به حساب می‌آید.
اعتلای فرهنگی و سطح آگاهی‌ها و شناخت مردم در یک کشور یکی از شاخص‌های توسعه انسانی در جهان است. این شاخص نه تنها در رشد اقتصادی عاملی تعیین کننده است، بلکه خود نیز موضوعیت دارد. یعنی هرگاه کشوری از رشد اقتصادی بالا بهره گیرد، ولی شمار بی‌سوادانش بسیار باشد، توسعه یافته شمرده نمی‌شود. به این جهت اسلام بر دانش و فراگیری آن تأکید فراوان کرده است. مطالعه سیره عملی پیامبر اعظم (ص) هم در صدر اسلام نشان دهنده اهمیت این موضوع است که آن حضرت (ص) پس از جنگ بدر مقرر داشت اسیرانی که توان پرداخت فدیه را ندارند، در برابر آموزش خواندن و نوشتن به ده مسلمان آزاد شوند. اعزام دو تن برای آموختن شیوه استفاده از منجنیق نشان دهنده توجه پیامبر اعظم (ص) به این مهم است. در فرهنگ اسلامی در کنار دانش، به مسأله خرد نیز توجه بسیار شده است. در منابع روایی تحت عنوان «کتاب عقل و جهل» درباره ارزش خرد و دعوت انسان‌ها به تعقل و تفکر روایات فراوانی به چشم می‌خورد. این روایات عقل را پیامبر باطنی و وسیله عبادت خداوند متعال و رسیدن به بهشت شمرده‌اند. بنابراین بالا بردن شناخت، علم و آگاهی، همچنین تقویت قوه عاقله و خرد انسان مهم‌ترین راه‌کار مقابله با فقر فرهنگی به حساب می‌آید به گونه‌ای که یکی از کل کمالات انسان «التَّفَقُه فِی الدّین» شناخت ژرف و عمیق در دین به حساب آمده است.
ریشه بسیاری از مسائل اقتصادی-اجتماعی، فقر فرهنگی از نوع دینی است چرا که ما از دین فاصله گرفته‌ایم و هرچه این فاصله بیشتر شود مشکلات ما نیز بیشتر خواهد شد. ما در کشورهای غربی شاهد مسائل و معضلات اجتماعی در سطوح بالا هستیم چراکه آن‌ها از معارف الهی فاصله گرفته‌اند و تصور می‌کنند بدون دین زندگی راحت‌تری خواهند داشت در صورتی که نبود دین در زندگی بسیاری از مشکلات را سبب می‌شود.
به عبارت ساده‌تر آنچه محرومیت‌ها را در جامعه سبب شده و هر روز دامنه آن را گسترده‌تر می‌سازد، قبل از آن‌که ریشه در مسائل اقتصادی داشته باشد، ریشه در بینش‌ها، باورها، برداشت‌ها و ارزش‌های فرهنگی جامعه دارد؛ از این رو، راه حل آن، تغییر باورهای غلط و از بین بردن فرهنگ جاهلیت اشرافی در جوامع است.
اولین اثر عملی این اعتقاد در تقسیم مساوی امکانات، مسئولیت‌ها و بیت‌المال بین افراد است. وقتی به امام علی (ع) اعتراض می‌شود که چگونه میان افراد به ظاهر صاحب نفوذ و جاه و مقام با افراد عادی و به دور از هر نوع عنوان اجتماعی تساوی قائل است، حضرت به تبیین خط مشی خود پرداخته، می‌گوید: لَوْ کانَ الْمَالُ لِی لَسَوَّیتُ بَینَهُمْ-فَکیفَ وَ إِنَّمَا الْمَالُ مَالُ اللَّه «اگر بیت‌المال حتی مال شخصی خود من بود باز آن را به طور مساوی بین افراد تقسیم می‌کردم، در حالی که این مال، مالِ خداست.» (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۱۸۳)
در راستای تقویت چنین فرهنگی امام (ع) در هر فرصت مناسبی، در جهت زدودن ارزش‌های جاهلی که در قالب دنیازدگی و حب به جاه و مقام ظاهر می‌گردد، به مذمت دنیاپرستی و ترغیب و تشویق مردم به سمت آخرت‌گرایی و توجّه به محرومیت‌زدایی و اسیر نشدن به هوا و هوس‌ها می‌پردازد.
حضرت با توجّه به این نکته مهم که آنچه می‌تواند راه شیطان را سد کند و نظام طبقاتی را در جامعه از میان ببرد، تغییر دادن باورها به سویی است که در آن اخیار به جای اشرار، انسان‌های صالح به جای انسان‌های بدکردار، انسان‌های آزاده به جای انسان‌هایی که بنده زر و سیم هستند، و انسان‌های بخشنده و کریم به جای انسان‌های بخیل و لئیم پرورش یابند.
حال می‌خواهیم راه‌کارهایی اجرایی جهت ایجاد فرهنگ و آموزش اقتصادی اسلامی ایرانی - در زمینه آیین تولید و الگوی مصرف- ارائه دهیم:
۵-۴-۲-۱- احیای مساجد
مسجد از صدر اسلام محل تعامل و ارتباطات جامعه اسلامی بوده و علاوه بر کارکرد عبادی، کارکردهای دیگری مانند فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، آموزشی و تربیتی داشته است، و با توجه به مقتضیات زمان حاضر کارکردهای دیگری مانند کارکرد رسانه‌ای و کارکرد اقتصادی نیز می‌توان برای آن متصور بود. ولی مساجد کنونی به دلیل رکود و ضعف و نقصان در بعضی از این کارکردها، نتوانسته‌اند به جایگاه شایسته‌ای در جامعه اسلامی برسند و با بسیاری از مردم ارتباط و تعامل سازنده و مثبت داشته باشند و به نیازمندی‌های مردم پاسخ مناسب ارائه دهند. بنابراین مهم‌ترین مسأله در میان مسائل موجود مساجد، تبیین نشدن کارکردهای مسجد طراز اسلامی و کاستی در کارکردهای کنونی مساجد است که به نظر می‌رسد قبل از هر اقدامی باید به تبیین درست آن‌ها و مشخص کردن راه‌کارهای به فعلیت رساندن این کارکردها پرداخت.
الف) جایگاه مسجد در جامعه اسلامی
کلیسا، کنیسه، آتشکده، دیر، صومعه و خانقاه، واژه‌هایی هستند که در بررسی تاریخ ادیان و فرق همواره به چشم می‌آیند. دلیل اهمیت و ماندگاری این مراکز در تاریخ، تأثیرگذاری و نقش انکار نشدنی آن‌ها در حرکت‌های اجتماعی و فرهنگی است. اگر نگاهی به کتاب‌های تاریخی بیندازیم، می‌بینیم که گردهمایی‌های مذهبی و دینی، یکی از شاخص‌ترین مؤلفه‌های مشترک میان همه ادیان و فرقه‌هاست؛ حتی بت‌پرست‌ها هم مکانی داشته‌اند که در آن جمع می‌شده‌اند و عبادت می‌کرده‌اند.

• تکنیک ارزیابی ارزش کسب‌و‌کار

۳-۸-۲۶- برنامه پیاده‌سازی و گذار [۳۳]
برنامه پیاده‌سازی و گذار در مراحل E و F توسعه می‌یابد و یک زمان‌بندی برای پیاده‌سازی راه‌حل توصیف شده توسط یک معماری گذار، فراهم می‌کند. برنامه پیاده‌سازی و گذار شامل زمان‌بندی، هزینه، منابع، مزایا و مراحل مهم پیاده‌سازی می‌باشد.

محتویات متداول در یک برنامه پیاده‌سازی و گذار به شرح زیر است:

• راهبرد پیاده‌سازی و گذار:

• جهت‌گیری راهبردی

• روش ترتیب‌بندی پیاده‌سازی

• تعامل با چارچوب‌های مدیریت دیگر:

• رویکرد همراستایی برنامه‌ریزی کسب‌و‌کار و معماری

• رویکرد یکپارچه‌سازی تلاش‌های معماری

• رویکرد مدیریت پرتفولیو/پروژه و معماری

• رویکرد همراستایی مدیریت عملیات و معماری

• منشور پروژه:

• قابلیت‌هایی توسط پروژه تحویل می‌شود.

• بسته‌های کاری که شامل می شود.

• ارزش کسب‌و‌کار

• ریسک، مسائل، مفروضات، وابستگی‌ها

• برنامه پیاده‌سازی :

• مرحله و جریان کاری تفکیکی از تلاش پیاده‌سازی

• اختصاص بسته‌های کار به مرحله و جریان کاری

• مراحل مهم و برنامه زمان‌بندی

• ساختار شکست کار

• هزینه‌ها و نیازمندی‌های منابع

۳-۸-۲۷- معماری گذار [۳۳]
یک یا چند معماری‌ گذار به عنوان خروجی مرحله‌ی E تعریف می‌شود. معماری گذار، سازمان را در وضعیت‌های رشد که منعکس کننده دوران گذار است و بین معماری مبدأ و مقصد قرار می‌گیرد، نشان می‌دهد. معماری‌های گذار استفاده می‌شوند تا با نشان دادن ارزش کسب‌و‌کار در هر مرحله، اجازه دهند که بسته‌های کاری و پروژه‌هایی منحصر به فرد در قالب برنامه‌ها و پرتفولیوهای مدیریت شده، گروه‌بندی شوند.
نوعاً مطالب زیر در یک معماری گذار هستند:

• پرتفولیوی فرصت :

- شکاف‌ها، راه ‌حل ‌ها و ارزیابی وابستگی تلفیق‌شده
- توصیف فرصت
- ارزیابی سود
- قابلیت‌ها و افزایش قابلیت
- نیازمندی‌های موجودیت سازمان و قابلیت همکاری

• پرتفولیوی بسته کاری:

- شرح بسته کار (نام، توضیحات، اهداف، اقلام قابل تحویل)
- نیازمندی‌های عملکردی
- وابستگی‌ها
- ارتباط با فرصت
- ارتباط با سند تعریف معماری و توصیف نیازمندی‌های معماری

• مراحل مهم معماری و معماری‌های گذار مراحل مهم:

- تعریف حالت‌های گذار
- معماری کسب‌و‌کار برای هر حالت گذار

پس با توجه به این تعریف –که در میان علماء شهرت دارد- اگر عیوب ظاهری شخص بدون قصد تنقیص بیان گردد، غیبت شمرده نمی شود، مثلا انسان عیوب کسی را جهت معالجه برای پزشک مربوطه باز گو کند.

تعریف دوم:
« انسان مردم را متوجه عیوب کسی بکند که او دوست ندارد درباره اش چنین کاری انجام شود وگوینده هدفش تحقیر وتوهین نسبت به غیبت شونده باشد».^[۴۳]
این تعریف کامل تر و بهتر است. زیرا عمومیت وگستردگی بیشتری از تعریف اول دارد. دراولی غیبت خصوص ذکر زبانی است، لکن دومی شامل زبان واشاره و حکایت و مانند آن نیز می شود.
نظریه شیخ انصاری:
غیبت آن است که انسان پشت سر کسی عیبی را که پنهان است، بیان کند.^[۴۴]
.۱٫۲٫۳۳ نظریه مرحوم نراقی:
«غیبت آن است که از دیگری به آنچه که کراهت دارد و برایش ناخوشایند است، یاد شود و فرقی ندارد آنچه که گفته می شود مربوط به نقص بدنی، اخلاقی یا راجع به نحوه گفتارش، رفتارش که مربوط به دین و دنیای اوست، باشد؛ حتی اگر آن نقص بیان شده در مورد لباس، خانه یا مرکب او باشد، نیز غیبت محسوب می گردد»^[۴۵].
شیخ انصاری هم، علاوه بر نظریه فوق، این نظریه را مورد تأیید قرار داده و قائل شده است که آن موافق اخبار ائمه(ع) و اجماع علما می باشد.
۳٫۱٫۲٫۴ نظریه آیه الله خویی:
” کشف ما ستره الله علیه” غیبت به معنای آشکار کردن آنچه خداوند پوشانده است می باشد.
از میان تعریف‌های موجود کدام تعریف پذیرفتنی است؟ به نظر می رسد با توجه به این که شارع مقدس، خود تعریفی برای غیبت ارائه نداده است برای کشف معنای آن باید به عرف زمان صدور مراجعه کرد. تعاریف ارائه شده توسط کتاب‌های لغت و آنچه از سوی برخی از فقهاء ارائه شده است با یکدیگر مطابقت ندارد. کتاب‌های لغت، غیبت را مختص به بیان عیب و یا نقص می دانند اما تعاریف برخی از فقهاء (از جمله شیخ انصاری) موضوع غیبت را اعم از عیب و نقص می دانند. یعنی هر چیزی که متکلم درباره شخص غایب بیان می کند( چه بیان خوبی باشد و چه بیان زشتی و عیب) و شخص در صورت آگاهی، ناراحت می شود. چنانکه ملاحظه می شود تعریف دوم نسبت به تعریف اول، حداکثر به شمار می رود و موارد بیشتری را شامل می شود. در اینگونه موارد شک میان اقل و اکثر مطرح می گردد. در واقع نمی دانیم که غیبت به معنای اول حرام است یا به معنای دوم. اصالت البرائت به ما می گوید که نسبت به حرمت اکثر می توانیم برائت را جاری کنیم. پس غیبتی که موضوع حرمت است تنها بیان عیب و زشتی شخص در غیاب اوست^[۴۶].
بنابراین تعریف غیبت به معنای آشکار کردن آنچه خداوند پوشانده است. بهترین تعریف از میان همه تعاریف غیبت می باشد.
ادله حرمت غیبت:
قرآن
خداوند متعال در قرآن کریم درباره زشتی و قبح غیبت می فرماید:
«ولا یغتب بعضکم بعضاً أیحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتاً فکرهتموه واتقوا الله إنّ الله توّاب رحیم»^[۴۷]،
« و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد،که گوشت برادر مرده خود را بخورد،(به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید، تقوای الهی پیشه کنید که خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است».
در این آیه کریمه آبروی مومن با لحم(گوشت) تشبیه شده است، همچنان که به آبروی مومن با بی احترامی نقص وارد می شود به گوشت نیز با خوردن آن نقص وارد می گردد و این که غیبت کردن با اکل(خوردن) تشبیه شده است، به علت لذت بردن از غیبت کردن و خوردن گوشت می باشد^[۴۸].
برای اثبات حرمت غیبت کردن با توجه به این آیه کریمه در نظر گرفتن این نکات لازم وضروری می باشد:
۱- صیغه نهی ظهور در حرمت دارد و “لایغتب” در این آیه کریمه صیغه نهی است، که ظهور در حرمت دارد.
۲- شخص غیبت کننده در آیه کریمه به خورنده لحم میت ( گوشت مردار) تشیبه شده است و خوردن لحم میت( گوشت مردار) حرام است. بنایراین غیبت حرام می باشد و این که خوردن گوشت مردار نشان از درندگی دارد، همین قدر هم برای اثبات حرمت غیبت کردن کفایت می کند^[۴۹].
خداوند متعال در قرآن کریم درباره زشتی عیب جویی و غیبت می فرماید:
«ویلٌ لکلِّ همزه لمزه»، ^[۵۰]
«وای برهر عیب جوی مسخره کننده ای».
ویل چه به معنای کنایه توبیخ و سرزنش باشد و چه به نام جایگاهی در جهنم باشد، دلالت بر تهدید و تقبیح این عمل می کند، که انسان در پی عیب جویی و سرزنش دیگران باشد.
همزه و لمزه به معنای کثرت سرزنش و طعن از دیگری به غیر حق می باشد چه در غیاب یا حضور او و چه با زبان یا غیر زبان باشد و غیبت به معنای کشف ما ستره الله علیه است، که بین این دو عنوان عموم و خصوص من وجه می باشد^[۵۱]پس شامل برخی از موارد غیبت می شود.
روایات:
از رسول اکرم (ص) نقل شده است :
“کسی که غیبت مسلمانی را بکند، روزه اش باطل می شود و وضویش باطل می شود و روز قیامت در حالی می آید، که از دهانش بویی متعفن تر از مردار بیرون می آید، که اهل قیامت از آن بو رنج می برند.”^[۵۲]
ابوذر می گوید به رسول خدا(ص) گفتم: غیبت چیست ؟ فرمود: “برادرت را به آنچه دوست ندارد یاد کنی.
گفتم ای رسول خدا اگر آنچه ( خصلتی ) که می گوییم در او باشد چه ؟ فرمود: بدان ، اگر آنچه را که در او هست یاد کنی ( بگویی ) غیبت او را کردی ، و اگر آنچه را که در او نباشد یاد کنی، پس به او بهتان ( تهمت ) زدی".
از امام صادق (ع) نقل شده است:
“خداوند خانه ای را که در آن گوشت وجود دارد، دشمن می دارد. به امام عرض کردند که ما گوشت را دوست داریم و خانه هایمان از آن خالی نیست. حضرت فرمود: خانه گوشت، خانه ای است که در آن گوشت مردم با غیبت، خورده می شود.” ^[۵۳]
حرمت استماع غیبت:
در مورد حرمت شنیدن غیبت، ادعا شده است که فریقین(شیعه وسنی) بدون اختلاف آن را حرام می دانند^[۵۴].
روایتی که بر حرمت شنیدن غیبت نقل شده است، از این قرار می باشد:
^“شنونده غیبت یکی از دو غیبت کننده می باشد. ^"[۵۵]
در غیبت، گوینده با گفتار، و شنونده با شنیدن خود، راز دیگری را فاش می کنند و منشأ نشر عمل زشت می شوند، البته گوش کردن هرچیز دو حالت دارد:
۱) یا شنیدن (سماع) است؛ بدین معنا که چیزی ناخودآگاه به گوش کسی می رسد، بدون این که او خواسته باشد به آن گوش فرادهد.
۲) یا گوش دادن (استماع) است؛ یعنی شخص به طور کامل توجه کند و آن چه را می شنود، به ذهن خود بسپارد.^[۵۶]
حرمت استماع غیبت اجماع بین فریقین(شیعه و سنی) می باشد، ولی آیه الله خویی روایات ذکر شده در این باب را ضعیف السند می داند^[۵۷]:
آیه الله خویی در نهایت به این نتیجه می رسند، که ما دلیل خاصی بر حرمت استماع غیبت نداریم.
هر گاه شنونده غیبت راضی به شنیدن غیبت نباشد یا سکوت او دال بر امضاء سخنان غیبت کننده نبوده یا تشجیع گوینده غیبت را در بر نداشته باشد یا سبب غیبت کردن نباشد در این موارد استماع غیبت اشکالی ندارد، اما اگر این جهات صورت بگیرد و استماع شنونده غیبت از روی رضایت، امضاء، تشجیع غیبت کننده باشد استماع غیبت حرام می باشد^[۵۸].
و روایات متعددی وارد شده است، که رضایت داشتن به فعل یک قوم داخل بودن در آن قوم به حساب می آید.^[۵۹]
نکته:
هنگامی که غیبت از سوی رسانه‌های گروهی صورت می گیرد، همواره چنین نیست که شنونده و دریافت کننده غیبت، محرک و تشویق کننده به انجام غیبت باشد. توضیح آنکه در برخی از رسانه ها ( مانند سایت و وبلاگ) ممکن است دیدن مطلب توسط مخاطب مشخص شود، ( چنانکه در سایت ها و وبلاگ ها تعداد بازدیدکنندگان مشخص می شود) اما در بسیاری از رسانه ها اساسا دیدن یا ندیدن مطلب یا برنامه توسط مخاطب قابل تشخیص نیست. مثلا دست اندرکاران شبکه‌های تلویزیونی نمی توانند تشخیص دهند که این برنامه خاص توسط چند نفر دیده می شود، (هر چند افکار سنجی‌های بعد از برنامه تا حدودی میزان دریافت کنندگان برنامه را مشخص می کند). بنابراین اگر حرمت استماع غیبت را صرفا به خاطر تحریک و تشویق گوینده غیبت به انجام آن، بدانیم در مورد بسیاری از رسانه ها این تحریک و تشویق مصداق ندارد.
از این رو استماع غیبت نیز در این موارد حرام نخواهد بود^[۶۰].
موارد جواز غیبت:
موارد جواز غیبت در کتب فقهی به عنوان مستثنیات غیبت مطرح هستند،که این موارد به چند دسته تقسیم می شوند:
مواردی که از موضوع غیبت خارج هستند:
تنها موضوعی که برای این مورد مطرح است،ذکر شخصی است که آشکارا مرتکب گناه و فسق می شود که به چنین شخصی متجاهر به فسق نیز می گویند. غیبت کردن شخصی است که آشکارا مرتکب گناه و فسق می شود جایز می باشد، زیرا متجاهر به فسق تخصصا از موضوع غیبت خارج شده است^[۶۱]، در فقه خبررسانی نیز تجاهر به فسق بحث می شود،که می تواند دارای احکام متفاوتی باشد، بطور مثال اگر شخصی،در زمان ومکان خاصی متجاهر به فسق بوده(دوربین هم فیلمبرداری کرده)در حال حاضر نیز توبه کرده است،آیا پخش این فیلم غیبت است؟بلی،پخش این فیلم مصداق غیبت است، عنوان متجاهر به فسق در زمان ومکان دیگر بر او صدق نمی کند، مگر آن که اعمال گذشته او همچنان مشهور باشد یا ادامه داشته باشد^[۶۲].
موارد تخصیص غیبت: