زٌهد اصلی رساندت در وصل

زاهد مشتری ندارد اصل

در این بیت دینی و فلسفی سنائی دیگر خلایق را مجبور می داند و انسان را مختار، زیرا اعطای عقل دلالت بر اعطای اختیار دارد. ابیاتی نظیر همین بیت تمایل سنائی را بر اهل اعتزال به خصوص حنفیان نشان می دهد.

جنبش جبر خلق عالم راست

جنبش اختیار آدم راست

۲۱-۲-۴ فی مذّمه الدنیا و اهانته و ترکه

در این ابیات اخلاقی و دینی و اجتماعی شاعر می گوید : عشق دوگانگی را نمی پسندد کسی که حبّ دین و دنیا را به دل دارد. مرگ با وی هم خانه است . وی چون پشه ای است که هنگام جنگ خوار و زبون است. و باشه ای است. که توان خوردن پیل را ندارد ، کم ظرفیت است و یا شتر مرغ است که نه بار می برد و نه تخم می گذارد. وی شایسته هیچ یک از دو میدان دین و دنیا نخواهد بود. چون وقتی می گویند بار ببر می گوید مرغم و وقتی می گویند تخم بگذار می گوید شترم.

مرد کو عاشق دوگانه بُوَد

مرگ با وی درون خانه بُوَد

پشه باشد به وقت جنگ ذلیل

با شه باشد به وقت خوردن پیل

چون شترمرغ نه چو مردم حُر

بار را مرغ و خایه را اشتر

مراد از دل ، لطیفه ربّانی است که در نهاد بشر به ودیعه نهاده شده است و او را از پستی باز می دارد.
مرتد از جان ، حقیقت نفس است که به تنهایی همه قوا را از ناطقه و شهویه و عصبیه شامل می شود. و منشأ خشم و ترس و شهوت و حبّ و بغض است.
و شاعر در این بیت اخلاقی و دینی بیان می دارد : نفس در مرحله امارگی و لوامگی است. به همین سبب حذر را بدو نسبت داده است. دل شاه تن و حاکم است و نفس زن است. به افسانه ( هوی و هوس ) می پردازد.
(رک داستان اعرابی ، مثنوی دفتر اوّل)

کار دل جنگ و کار جان حذرست

کار شه زور و کار زن سمرست

سنائی در این بیت اخلاقی ، پند می دهد که اگر شکرگزار هستی بعد از تحمّل سختی ها شهدنی را بچش و اگر صبور هستی تلخی صبر را برای قی کردن دنیا پذیرا باش.

سکرداری شکَر خور از پی نی

صبر داری صبر خور از پی قی

۲۲-۲-۴ اندر نکوهش شکم خواری و بسیار خوردن

در احیاء آمده است. (( بدان که بزرگتر مهلکات فرزند آدم را شهوت شکم است و آدم و حوا را به سبب آن از سرای قرار بیرون آورده اند و به سرای مذّلت و افتقار فرستاده …. و شکم به حقیقت ینبوع شهوت ها و متبوع آفت هاست. چه شهوت فرج و شدت حرص در مباشرت تابع شهوت شکم است و قوّت رغبت در مال و جاه تابع شهوت بطن و فرج ، چه در مطعوم و منکوح به واسطه مال و جاه توسع توان نمود و انواع رعونت و فنون حسد و منافست تابع بسیاری مال و جاه و از آن آفت ریا و غائله ی تفاخر و تکاثر و کبر یا متولد شود و آن به بد خواهی و کینه دری و دشمنایگی کشد.
پس به اقتحام بغی و منکر فحشا انجامد و آن همه ثمره اهمال معده است. و اگر بنده نفس خود را به گرسنگی مذّلل کند و مجاری شیطان را بدان تنگ گرداند. هر آینه فرمان خدای را به جای آرد و بدان نکشد که دنیا را برگزیند و آخرت را بگذارد .))