۱- مقدمه
پرورش طیورگوشتی با توجه به جایگاه خاصی که در تأمین پروتئین حیوانی مورد نیاز کشور دارد به یک صنعت عظیم و پویا تبدیل شده است. ویژگیهای غذایی گوشت سفید از جنبه تغذیه و سلامتی، بازده اقتصادی، محدودیتهای افزایش گوشت قرمز از جمله دلایل رشد کمی این صنعت در کشور هستند. علاوه بر توسعه کمی، توجه به افزایش راندمان و عملکرد در واحدهای موجود پرورش طیور گوشتی میتواند پاسخگوی نیاز کمبود پروتئین حیوانی باشد. اجرای تحقیقات مداوم پیرامون نیازهای تغذیه ای، آنها را ضروری ساخته است. در این راستا افزودنیهای غذایی به عنوان محرک رشد از جایگاه ویژهای در قسمت تغذیه برخوردار هستند. افزودنیهای مغذی به عنوان عناصری با طبیعت غیرمغذی شناخته شدهاند که رشد و یا سایر اشکال تولیدی را تحریک نموده، یا کارایی استفاده غذایی را بهبود میبخشند و یا ممکن است برای سلامت و اعمال متابولیکی دام مفید باشند. شناخت نقش دستگاه گوارش به عنوان محلی برای هضم و جذب غذا و اهمیت آن برای رسیدن به وزن مورد نظر و بهبود راندمان تولید ضروری است.

لوله‌ گوارش پرندگان به هنگام تفریخ کاملاً استریل میباشد. جوجهها بلافاصله پس از تفریخ شروع به نوکزدن و خوردن مواد درون آشیانه یا بقایای پوسته میکنند. در این زمان میکروبهای آشیانه یا محل جوجهکشی به سرعت در روده جایگزین میشوند. در روده کوچک جمعیت باکتریایی مشابه با پرندگان بالغ، ظرف دو هفته پس از تفریخ ظاهر میشود. این زمان برای سکومها تا بیش از ۳۰ روز به طول میانجامد. این توسعه آهسته به نظر میرسد که به علت تفریخ در شرایط بسیار بهداشتی و همچنین شرایط پرورش تجارتی جوجهها و عدم تماس با مرغ مادر باشد. بنابراین میکروفلور بالغ به سهولتی که در دنیای وحش حاصل میشود، در شرایط پرورش تجارتی به دست نمیآید. مجرای معدی-رودهای حیوانات مهرهدار، متراکمترین محل استقرار میکروارگانیسمها است. این مجموعه میکروبی دارای تأثیر قوی بر میزبان خود میباشند. در ماکیان میکروبهای بسیار متنوعی در طول روده زندگی میکنند. تعداد سلولهای میکروبی موجود در دستگاه گوارش ماکیان (به صورت متصل به سطوح مخاطی یا ذرات غذا و یا به صورت آزاد در حفره گوارشی)، حاوی چند صد گونه میکروبی به تعدادی افزون بر سلولهای بدن میزبان میباشند (مید، ۲۰۰۰).
میکروفلور طبیعی روده را میتوان در سه دسته جای داد، که عبارت از: گروه عمده غالب ( بیش از ۹۰ درصد و مطلقاً بیهوازی هستند نظیر لاکتوباسیلوسها، بیفیدوباکتریها و باکتریوئیدها)، گروه میکروفلور همراه (کمتر از ۵ درصد،‌ بیهوازی اختیاری مانند ای. کولای و انتروکوکسیها) و گروه فلور باقیمانده (کمتر از ۱ درصد، نظیر کلستریدیا و استافیلوکوکها). گونه های باکتریایی از نظر ترجیح مواد غذایی و احتیاجات رشد با یکدیگر متفاوت هستند.
فلور میکروبی طبیعی دستگاه گوارش، نقش بسیار مهمی در سلامتی و سالم بودن پرندگان ایفا میکند. در حیوانات سالم نسبت میکروارگانیسمهای مختلف مهم میباشد. ساز و کارهایی را که میکروارگانیسمهای مضر به وسیله آنها میزبان را تحت تأثیر قرار میدهند، شامل تولید سم، مصرف مواد غذایی ضروری برای رشد پرنده و جلوگیری از فعالیت میکروبهایی می باشند که ویتامین و یا دیگر عوامل رشد را برای میزبان تولید میکنند (ادلمن، ۲۰۰۵). تنوع در گونه های باکتریایی در دستگاه گوارش یکی از مهمترین عوامل برای ایجاد یک اکوسیستم پایدار در دستگاه گوارش میباشد. هنگامی که تعداد گونه های باکتریایی در دستگاه گوارش بالا باشد، به نظر میرسد که اکوسیستم دستگاه گوارش پایدارتر است (تیمرمن و همکاران، ۲۰۰۴). بهداشت زیاد، درمان آنتی بیوتیکی و تنش به عنوان عوامل مهم مؤثر در ایجاد اختلال در توسعه میکروفلور محافظ و پایدار در روده مطرح شدهاند.
آنتی بیوتیکها به میزان زیادی برای پیشگیری و درمان بیماری در پرندگان مصرف شدهاند. آنتی بیوتیکها همچنین برای سالیان زیادی در تغذیه طیور به عنوان افزودنی در خوراک برای افزایش رشد و بهبود عملکرد گله، بوده است. آنتی بیوتیکها سبب افزایش وزن جوجههای گوشتی، کاهش ضخامت دیواره روده، کاهش تعداد میکروارگانیسمهای مضر در روده، بهبود ضریب تبدیل خوراک، کاهش مرگ و میر به همراه کاهش جمعیت میکروبی مضر دستگاه گوارش و افزایش مواد غذایی قابل دسترس میشوند. مکانیسم عمل، شامل کاهش تولید ترکیبات سمی توسط باکتریها، تغییر شکل دیواره روده، کاهش فعالیت میکروبی در دستگاه گوارش، کاهش میزان وقوع عفونتهای تحت بالینی و جلوگیری از تشکیل کلنی میکروبهای بیماریزا میباشد. بنابراین تأثیر آنتی بیوتیکها بر رشد جوجههای گوشتی از اثر مثبت آنها بر جمعیت میکروبی دستگاه گوارش ناشی میگردد (تاج بخش ، ۱۳۸۳).
استفاده از آنتی بیوتیکها معایبی به همراه دارد. فلور طبیعی روده را تغییر میدهد که ممکن است سبب حساسیت حیوان نسبت به برخی عوامل بیماریزا گردد. با مصرف آنتی بیوتیکها، باکتری هابه آنها مقاوم شده و میتوانند این مقاومت را از طریق ژنتیکی و پلاسمیدها به باکتریهای نسل بعد انتقال دهند. باقی ماندن این داروها در محصولات دامی مانند گوشت و تخم مرغ و مصرف آنها توسط انسان، امکان انتقال به انسان را فراهم میکند. این امر باعث میشود که پاتوژنهای بدن انسان به آنتی بیوتیکها مقاوم گردند، به طوری که در موقع بروز بیماری یا عفونت در افراد، مصرف آنتی بیوتیکها مؤثر واقع نگردد. کارایی هضم در طیور بستگی به میکروارگانیسمهایی دارد که به طور طبیعی در دستگاه گوارش یافت میشوند. بنابراین هنگام استفاده از آنتی بیوتیکها در خوراک یک خطر بالقوه وجود دارد و لازم است میزان این خطر، در برابر فایدهای که از انجام آن حاصل میشود، محاسبه و مقایسه شود.
روش های بسیاری برای کاهش مصرف آنتی بیوتیک به عنوان محرک رشد گسترش یافته است. امروزه افزودنیهای خوراکی جایگزین شونده آنتی بیوتیکها شامل پروبیوتیکها، پری بیوتیکها، آنزیمها، مواد محرک سیستم ایمنی، روغنهای گیاهی، اسیدهای آلی و فرمالدئید به میزان زیادی مصرف میشوند.
یکی از این افزودنیهای خوراکی گیاهان دارویی میباشد.گیاهان دارویی به دلیل داشتن ترکیبات پیچیده میتوانند همزمان به اهداف مختلفی واکنش بدهند. ضمناً مقاومت به این ترکیبات گزارش نشده است. از دیگر مزایای این ترکیبات نسبت به محرکهای رشد شیمیایی میتوان به بهبود سیستم ایمنی خصوصاً در بیماریهای تضعیف کننده سیستم ایمنی اشاره کرد. هر چند واکسنها خواص تحریک ایمنی را دارند ولی به تنهایی برای حفاظت پرنده در مقابل عوامل بیماریزا کافی نیستند، در ضمن واکسنها خواص بهبود رشد ندارند. بنابراین استفاده از این ترکیبات در صنعت طیور میتواند مفید باشد. با توجه به تاریخچه و گستردگی گیاهان دارویی در ایران، میبایست استفاده از این منبع عظیم خدادادی و طبیعی که فاقد هر گونه آثار سویی میباشد بیشتر مورد توجه قرار گیرد. امروزه بهرهگیری از دانش فنآوری روز در صنعت گیاهان دارویی باعث تنوع تولید این فرآورده شده است، و انتظار میرود که با تهیه انواع محصولات گیاهی با کاربردهای تخصصی در زمینه های مختلف پزشکی، دامپزشکی و دامپروری، در حذف مواد شیمیایی نامطلوب و کاهش ناهنجاریها و داشتن طبیعتی سالم، گامهای مؤثری برداشته شود.
۱-۱- مقاومت به آنتی بیوتیک ها
۱-۱-۱- تعریف مقاومت
در صورت مقاوم بودن یک باکتریوم به یک آنتی بیوتیک، دستیابی غلظت مناسب آنتی بیوتیک در بافتهای بدن موجود زنده به حد مساوی یا بالاتر از حداقل غلظت بازدارنده رشد باکتری (MIC^[1]) امکان پذیر نبوده، و نتیجه حاصله شکست درمان خواهد بود. با وجود این، بطور سیستماتیک نباید نتیجهگیری شود که شکست درمان مترادف مقاومت به آنتی بیوتیک است (موژنی، ۱۳۸۲).
۱-۱-۲- مخاطرات ناشی از باقی مانده داروها
مخاطرات باقی ماندۀ داروها برای مصرف کننده: (موژنی، ۱۳۸۲)
- خطرات مستقیم که شامل تأثیرات سمی بر روی عضو (بعنوان مثال، آپلازی مدولا ناشی از کلرامفنیکل)، آلرژیهای غذایی (بعنوان مثال، ناشی از پنی سیلین)، اثرات ناقص الخلقه سازی، جهشزایی و سرطانزایی (بعنوان مثال، فوران ها) شامل میباشند.
- خطرات غیرمستقیم با انتخاب سویههای باکتریایی مقاوم مربوط بوده که سرانجام میتواند به بیماریهای باکتریایی در انسان منجر شود که درمان آنها در انسان مشکل خواهد بود.
یک مثال در مورد مقاومت باکتریایی در مورد باکتری سالمونلا است. مقاومت آنتی بیوتیکی سالمونلاها نسبت به آنتی بیوتیکهای متداول در حال افزایش است، به طوری که مطالعات فرهودی (۱۳۶۸) نشان میدهد در کشور ما مقاومت نسبت به آمپی سیلین در سال ۱۳۶۸ برابر ۸۵ درصد و تحقیقات همین محقق در سال۱۳۷۶، ۹۵ درصد بوده است. لذا یافتن مادۀ ضد میکروبی جدید به ویژه با منشأ گیاهی از اهمیت خاصی برخوردار است. مقاومتهای آنتی بیوتیکی تهدید جدی برای سلامتی انسان و دام به ویژه با ایمنی ضعیف بوده و لذا یافتن مواد ضد میکروبی ارزان و مؤثر لازم و ضروری است (دخیلی و همکاران، ۱۳۸۵).
۱-۱-۳- مصرف بی رویه آنتی بیوتیکها در طیور و سایر حیوانات و خطرات آن برای بهداشت انسان
مصرف آنتی بیوتیکها به میزان کم در جیره طیور و سایر حیوانات، ضریب تبدیل غذائی را بهبود میدهد و از نظر اقتصادی، مقرون به صرفه است. برای این کار، از داروهائی از قبیل تتراسیکلین، پنی سیلین و غیره استفاده میکنند. این گونه کاربرد آنتی بیوتیکها منتج به تکوین و نگهداشت جمعیتهای مقاوم باکتریهای گرم منفی رودهای در دستگاه گوارش طیور و سایر حیوانات شده است. بسیاری از این اجرام عوامل ژنتیک خارج کروموزومی (عواملR) دارند که مقاومت شدید در برابر یک یا چند آنتی بیوتیک مورد مصرف در درمانگاه را ایجاد میکنند. این امر از نظر بهداشت انسان و حیوانات به طور بالقوه زیانآور است و مخصوصاً در انسان، میتواند موجب پراکنده شدن سالمونلاهای بیماریزا شود. همچنین انتقال اشریشیاهای مقاوم از حیوانات به انسان گزارش شده است که موجب میشود تا تعداد این باکتری های مقاوم در روده انسان افزایش یابد. (تاج بخش ،۱۳۸۳).
جوجههای کبابی یکی از منابع مهم باکتریهای مقاوم در برابر آنتی بیوتیک هستند و در کشتارگاه، سویههای مقاوم محتویات جوجههای آلوده، لاشه سایر طیور را آلوده میکنند. معلوم شده که این سویههای با منشأ طیور، میتوانند روده انسانهای داوطلب را تحت سیطره خود قرار دهند، در آنجا استقرار یابند، و پلاسمیدهای مربوط به مقاومت داروئی خود را به سویههای مقیم روده انسان انتقال دهند. در یک بررسی، حضور پلاسمیدهای IncH (گروه عدم تجانسیH) را در لاشههای طیور گزارش کردهاند. این پلاسمیدها را عموماً مربوط به گونه های سالمونلا میدانند ولی به طور اتفاقی در سویههای اشریشیاکلی انسانی یا حیوانی نیز یافت میشوند. وجود این نوع پلاسمیدها در کلی باسیلهای لاشه طیور، از جنبه توان انتقال به سالمونلاها و تأثیر بد آن در بهداشت انسان، دارای اهمیت خاصی است. این پلاسمیدها، مقاومت در برابر داروهای آمپیسیلین، استرپتومیسین، تتراسیکلین، کلرامفنیکل، کانامیسین، همچنین سولفانامیدها، و تری متوپریم را ایجاد میکنند (تاج بخش ، ۱۳۸۳).
در پژوهشی جالب، تعداد کل باکتریها و همچنین تعداد باکتریهای گرم منفی هوازی و یا بیهوازی اختیاری مقاوم در برابرعوامل ضدمیکروبی را در مدفوع جوجههای که به جیره غذائی آنها مواد ضدمیکروبی اضافه شده بود، مورد مطالعه قرار دادند. در این بررسی باکتریهای مقاوم در برابر تتراسیکلین، کلرامفنیکل، استرپتومیسین، آمپی سیلین، یا کانامیسین مشخص شد. اشریشیاهای مقاوم، از تمام نمونه ها جدا گردیدند و تعداد آنها ۱۰^۵ تا ۱۰^۱۰ CFU^[2] به ازای یک گرم مدفوع بود. مقاومت، در پروتئوس میرابیلیس،کلبسیلا نمونیا و گونه های سودوموناس، همگانی نبود و در جوجههائی که این نوع مقاومت را نشان میدادند، تعداد مقاومها از گروهی به گروه دیگر متفاوت بود (حدود ۱۰^۳ تا ۱۰^۸ CFU به ازای هر گرم مدفوع). در مجموع، مقاومت نسبت به تمام عوامل ضد میکروبی (به استثنای کلرامفنیکل در اشریشیاکلی) حدود ۱۰^۳ CFU به ازای هر گرم مدفوع در کل مجموع باکتریها بوده است. بطورکلی از این بررسی چنین بر میآید که سیطره و تزاید باکتریهای هوازی و یا بیهوازی اختیاری گرم منفی در برابر آنتی بیوتیکها در جوجههای تازه متولد شده تا حدی مربوط به انتخاب ناشی از مصرف مکمل غذایی آنتی بیوتیکدار است. ولی اجباری نیست که حتماً منشأ جایگزینی سویههای مقاوم، مصرف غذای محتوی آنتی بیوتیک باشد، آنچه از این امر مهمتراست وجود سویه های مقاوم، در محیط اطراف جوجههای تازه متولد شده است. اگر باکتریهایی که اولین بار جوجه را مورد تهاجم قرار میدهند، حساس و یا مقاوم باشند با همین خاصیت در روده سیطره پیدا میکنند، چه پرنده با غذای مکملدار تغذیه شود یا نشود. بنابراین مصرف مداوم و بی رویه آنتی بیوتیکها چه در حیوان و چه در انسان بیش از آنکه برای خود حیوان و یا انسان خطر داشته باشد، برای محیط زیست خطرناک است که از این رهگذر حیوانات و انسانهای پاک، بطور آنی آلوده به میکروبی میشوند که از قبل، مقاومت دارند (تاج بخش، ۱۳۸۳).
۱-۱-۴- پاتوژنهای مهم
انتروپاتوژنهای انگلی نظیر گونه های سالمونلا، گونه های کامپیلوباکترها، باکتریهای هم غذا با میزبان نظیر اشرشیاکلی، انتروکوکسی و گونه های بیماریزا برای حیوانات نظیر پاستورلا و گونه های اکتینو باسیلوسها، تعدادی از گونه های هستند که مقاومت در مقابل مواد ضدمیکروبی در آنها توسعه پیدا کرده است (مک اون و فدروکا-کرای، ۲۰۰۲). مقاومت باکتری ای. فیزیوم به پنی سیلین اولین بار در سال ۱۹۸۳، ومقاومت به وانکومایسین اولین بار در سال ۱۹۸۸ در اروپا مشاهده شد. در آزمایشات صورت گرفته مشخص شد که کمتر از ۲ درصد ای. فیزیوم جدا شده از ترشحات مدفوعی جوجههای گوشتی آلوده، به آمپی سیلین و وانکومایسین مقاومت نشان دادهاند، در حالی که نتایج تحقیقات صورت گرفته از سال ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۷ نشان داد که مقاومت میکروبی ای. فیزیوم به آمپی سیلین، به ۸۳ درصد و به وانکومایسین، به ۵۲ درصد رسید .(W.H.O., 1997) نتایج آزمایشات صورت گرفته نشان داد که باکتری ای. فیزیوم به چندین نوع از آنتی بیوتیکها شامل آمینوگلوکوکسیدازها و کوئینولونها مقاوم است. در سال ۱۹۸۹ در آمریکا گزارش شد که آنتیبیوتیک وانکومایسین در برابر ردههایی از ای. فیزیوم مقاومت نشان داده است. مقاومت ای. فیزیوم به چندین آنتی بیوتیک و تحمل شرایط نامساعد، نگرانی اصلی انجمنهای پزشکی است. نگرانی ویژه برای میکروب اس. تایفیموریوم دی تی ۱۰۴است، که عامل افزایش دهنده موارد سالمونلا در انسان است. سالمونلا تایفیموریوم ابتدا متعلق به گوسالهها بوده و بعد در میان غذای خوک، طیور و گوسفند پخش گردید. محصولات خرد شده گوشت مانند سوسیسها و برگرها منبع اصلی غذای آلوده هستند .(W.H.O., 1997) باکتری اس. تایفیموریوم به تعداد بسیاری از آنتی بیوتیکها که بطور معمول استفاده میشوند نظیر آمپی سیلین، کلرامفنیکل، استرپتومایسین، سولفونامید، تتراسایکلین و بسیاری دیگر مقاوم است (W.H.O., 1997).
۱-۱-۵- منع استفاده از آنتی بیوتیکها در جیره طیور
مواد ضد میکروبی به مقدار قابل توجهای به عنوان افزایش دهنده رشد در حیوانات مزرعه استفاده میشوند، این امر خطرات زیادی را برای سلامتی انسان به بار میآورد (وایتت،۲۰۰۰). استفاده متناوب و زیاد از آنتی بیوتیکها به عنوان افزودنی غذایی منجر به افزایش شمار باکتریهای مقاوم به مواد ضد میکروبی میشود و سرانجام باعث مشکل شدن درمان عفونتهای باکتریایی در انسان میگردد (گرسما و هلیلینگ، ۱۹۸۶؛ مک درموتت و همکاران، ۲۰۰۲). بسیاری از کشورها علاقهمند به کاهش یا حذف استفاده از ترکیبات ضد میکروبی در غذای حیوانات هستند تا سرعت توسعه مقاومت میکروبی کاهش پیدا کند (مک اون و فدروکا-کرای، ۲۰۰۲). در سال ۱۹۸۶ در سوئد استفاده از آنتی بیوتیکهای محرک رشد ممنوع شد (وایروپ، ۲۰۰۱). در سال ۱۹۹۵ استفاده از آوپرسین و در سال ۱۹۹۸ استفاده از ویرجینیامایسین منع گردید. مقاومت گلیکوپپتیدی باکتری ای. فیزیوم در جوجههای گوشتی بعد از منع استفاده از آوپرسین، از۷/۷۲ درصد به ۸/۵ درصد در سال ۲۰۰۰ کاهش پیدا کرد (آرستروپ و جنسن، ۲۰۰۲).
۱-۱-۶- هزینه ممنوع کردن آنتی بیوتیکهای محرک رشد
ممنوعیت آنتی بیوتیکهای محرک رشد زمانی که برای اولین بار در اروپا اعلام شد، صنعت طیور با یک افزایش بزرگ در میزان تلفات و شیوع بیماری و یک افت در تولید مواجه گردید. در اواخر ۱۹۹۹ در دانمارک ضریب تبدیل خوراک از ۷۸/۱ قبل از ممنوعیت به بالای ۸۴/۱ بعد از ممنوعیت افزایش پیدا کرد (امبرگ و همکاران، ۲۰۰۲).
مصرف آنتی باکتریال سالینومایسین (ضد کلستریدیوم) و غیره که برای کنترل انتریتهای نکروتیک مورد استفاده قرار میگرفت، پس از ممنوعیت آنتی بیوتیکهای محرک رشد افزایش چشمگیری ( از ۴۵۰۰ کیلوگرم ترکیبات فعال قبل از ممنوعیت به ۱۱۲۱۳ کیلوگرم بعد از ممنوعیت) در دانمارک داشت (دن مپ، ۲۰۰۲).
۱-۲- داروهای با منشأ گیاهی
اجزای فعال دارویی در گیاهان به طور اساسی متابولیتهای ثانویه تولید شده از مسیرهای شیکمیک، استات-مالونات و استات-موالونات هستند ( کوک و راش، ۱۹۸۵؛ تیلر و همکاران، ۱۹۸۸) و از لحاظ شیمیایی مشخصاند، اما اغلب همپوشانی دارند. انواع اجزای عمده، ترپنوئیدها (سزکویی ترپن ها، ساپونینها، کاروتنوئیدها، و استروئیدها)، فنولها (مانند تاننها، کوئینونها، سالیسیلاتها، و لیگنینها)، و گلیکوزیدها (فلاونوئیدها، گلیکوزینولاتها، و سیانوژنها)، آلکالوئیدها، پلی ساکاریدها (مانند صمغها و موسیلاژها) و پپتیدها هستند. همچنین روغنهای فرار رزینها که اغلب شامل انواع اجزای بالا می باشند (تیلر و همکاران، ۱۹۸۸؛ پنگلل، ۱۹۹۶). متابولیتهای ثانویه تولید شده در پاسخ به تنشهای محیطی، جزء متابولیسمهای ضروری سلول و اغلب به عنوان زبالههای متابولیسمی نام برده میشوند. اما امروزه حدس زده میشود که اعمال مهم زیادی را در گیاه انجام میدهند. اعمال مهم بیشتر این اجزاء هنوز به طور کامل شناسایی نشده است (ویلیامس و همکاران، ۱۹۸۹؛ بننتت و واللسگروو، ۱۹۹۴).
حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت بدست آمده از سنتز شیمیایی است. این خاصیت، ارجحیت گیاه درمانی یا استفاده از داروهایی که منشاء گیاهی دارند را به اثبات میرساند. در اینجا ماده مؤثره تنها یک ترکیب شیمیایی نیست، بلکه دارای تعادل فیزیولوژیک است که بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبی نیز بر جای نمیگذارد و این دلیل خوبی بر ارجح بودن طب طبیعی است، گیاهان دارویی منبع سهل الوصول از مواد بسیار مؤثری هستند که ترکیبات آنها شبیه موادی است که در متابولیسم بدن انسان بکار رفته و بنابراین به سادگی به وسیله بدن قابل جذب هستند.
۱-۲-۱- گیاهان دارویی به عنوان محرکهای رشد در حیوانات
اتحادیه اروپا با بهره گرفتن از آنتی بیوتیکهای خوراکی به عنوان محرک رشد به شدت مخالفت میکند. پس از ژوئن ۱۹۹۹ (دی ماه ۱۳۷۷) به دلیل احتمال بروز مقاومت دارویی در باکتریهای بیماریزای انسانی، تنها چهار ترکیب دارویی برای استفاده در صنعت دامپروری کشورهای اروپایی، مورد تأیید قرار گرفت که البته این موضوع با در نظر گرفتن شرایط خاص ایران و عدم رعایت زمان پرهیز از مصرف قبل از کشتار، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر با افزایش جمعیت و به تبع آن کوتاه کردن دوره پرورش، کاهش ضریب تبدیل غذایی و نیاز به افزایش تولید گوشت، ضرورت استفاده از محرکهای رشد را افزایش میدهد. همچنین با توجه به لزوم صادرات، رعایت قوانین اتحادیه اروپا لازم به نظر میرسد. در این شرایط تعجبی ندارد که نظارت شدید اتحادیه اروپا، موجب افزایش تقاضا برای محرکهای رشد غیر دارویی شود. در پاسخ به این نیاز، تولید کنندگان اروپایی در حال اصلاح و توسعه استفاده از اسیدهای آلی، الیگوساکاریدها، آنزیمها و دیگر افزودنیها میباشند. علاوه براین، آنها اشکال جدیدی از افزودنیهای غذایی کاملاً طبیعی را پذیرفته اند. این اشکال، محصول و فرآورده علم جدید گیاهان دارویی میباشند. اگرچه علم گیاهان دارویی علمی جدید است اما ریشه در زمان های بسیار دور و حتی عهد باستان دارد. این نسل جدید از محرکهای رشد، شامل افزودنیهایی با منشأ گیاهی میباشند که با مخلوطی از گیاهان یا عصارههای آنها بدست میآیند. در تهیه محرکهای رشد غیردارویی، امکان اینکه اینگونه افزودنیها تنها از یک گیاه تشکیل شده باشند حتی برای گیاه پیچیدهای مثل آویشن نیز کم میباشد. راه حل بهتری که توسط تولیدکنندگان فرآوردههای محرک رشد گیاهی انجام میگیرد انتخاب و استفاده از مخلوط گروهی از گیاهان دارای مواد مؤثره، در یک فرمول اختصاصی میباشد. این مخلوطها ممکن است دارای اثرات مفیدی به شرح زیر باشند (کلایتون، ۱۹۹۹؛ هبیبو و همکاران، ۲۰۰۰؛ گلدین و همکاران، ۱۹۷۷؛ لی و همکاران، ۲۰۰۴):
۱– بهبود خوشخوراکی جیره از طریق مواد طبیعی موجود در مواد گیاهی
۲– بهبود در پاسخهای ایمنی بدن و افزایش فعالیت میکروب خواری در گلبول سفید
۳– تحریک ترشح لوزالمعده برای افزایش آنزیمهای مترشحه داخلی به منظور کمک به هضم مواد غذایی
۴– هضم بهتر پروتئین و ذخیره بهتر نیتروژن که موجب افزایش کیفیت و تولید گوشت و کاهش دفع نیتروژن به خصوص به شکل آمونیاک میگردد
۵– مهار میکروبهای بیماریزا و غیرمفید در دستگاه گوارش از همان ابتدای دستگاه گوارش به واسطه داشتن مواد ضدمیکروبی
۶– این مواد به واسطه وجود مقادیر مختلفی از تانن، از وقوع اسهال جلوگیری میکنند
۷– جذب مواد ریز مولکولی را در روده تسهیل میکنند.
۸– سلولهای آسیب دیده کبدی را بازسازی مینمایند و عمل کبد را بهبود میبخشند
۹– ترکیبات مواد محرک گیاهی، با تحریک عصبی و کاهش استرسهایی مانند واکسیناسیون، بعنوان ترکیب ضداسترس عمل مینمایند
۱۰– این مواد با سمزدایی خون و افزایش سلولهای خونی به تنظیم جریان خون کمک میکنند
۱۱– این ترکیبات با خنثی نمودن سموم موجود در جیره، باعث بهبود عملکرد حیوان میگردند.
این محصولات کاملاً برای انسان و حیوانات بی ضرر هستند و میتوانند بدون هیچ خطری مورد استفاده قرار بگیرند. این گونه مواد میتوانند بطور دائم و بدون نیاز به درنظر گرفتن دوره حذف استفاده شوند. همچنین هیچ گونه مقاومت آنتی بیوتیکی ناشی از مصرف آنها وجود ندارد.
تعدادی از مواد با منشأ گیاهی مانند پلی فنلها (میوه ها، سبزیجات، گیاهان مختلف، و گونه های تند گیاهی)، هیدروکسی بنزوئیک، هیدروکسی سینامیک اسید، فلاونوئیدها، آنتوسیانینها، پروآنتوسیانینها، ایزوفلاونوئیدها، و توکوفرولها یک نقش پایه در حفظ مکانیسمهای آنتی اکسیدانی دارند (جمروز و همکاران، ۲۰۰۴a). در ادامه باید گفته شود استفاده از جایگزینها برای آنتی بیوتیک محرک رشد تنها راه حل برای حذف آنتی بیوتیک از خوراک جوجههای گوشتی نمیباشد، بلکه حذف آنتی بیوتیک محرک رشد مستلزم بهبود پرورش و مدیریت میباشد. بهبود مدیریت محیطی، بهداشت و وضعیت سلامت حیوان برای حداقل کردن اثر منفی حذف آنتی بیوتیک محرک رشد در خوراک ضروری میباشد.
۱-۲-۲- عصارههای گیاهی و سیستم ایمنی
در بین مکملهای غذایی که میتوانند پاسخ ایمنی حیوانات را به طور معنی داری تحت تأثیر قرار دهند، اسانسها و عصارههای گیاهی اهمیت خاصی دارند. این ترکیبات از طریق زیر سیستم ایمنی را تقویت میکنند (جمروز و همکاران، ۲۰۰۴a).
۱– بهبود ترشح آنزیمهای اندوژنوس
۲– تحریک اشتها