نمودار ۵-۲۰- افزایش رطوبت خاک در دیگر نقاط دنیا ۸۲
نمودار ۵-۲۱- کاهش تلفات خاک در حوزه­ آبخیز لپویی ۸۳
نمودار ۵-۲۲- کاهش تلفات خاک در دیگر نقاط دنیا ۸۳
نمودار ۵-۲۳- بهبود پوشش خاک حوزه­ آبخیز لپویی ۸۴
نمودار ۵-۲۴- بهبود پوشش خاک در دیگر نقاط دنیا ۸۵
نمودار ۵-۲۵- نمودار افزایش حاصلخیزی خاک در حوزه­ آبخیز لپویی ۸۶
نمودار ۵-۲۶- افزایش حاصلخیزی خاک در دیگر نقاط دنیا ۸۶
فهرست شکل­ها
عنوان صفحه
شکل ۱-۱- نمونه ­ای از اقدام پوشش گیاهی ۹
شکل ۱-۲- نمونه ­ای از اقدام سازه­ای ۹
شکل ۱-۳- نمونه ­ای از اقدام مدیریتی ۱۰
شکل ۳-۱- موقعیت جغرافیایی منطقه­ مورد مطالعه ۲۹
شکل ۳-۲- برداشت نمونه خاک در اقدام بند خاکی ۳۱
شکل ۳-۳- برداشت نمونه خاک در اقدام نهال­کاری بادام ۳۱
شکل ۳-۴- اندازه ­گیری رطوبت خاک به روش کُرگیری ۳۲
شکل ۴-۱- نمایی از نهال­کاری در حوزه­ آبخیز لپویی ۳۶
شکل ۴-۲- نمایی از کپه­کاری در حوزه­ آبخیز لپویی ۳۷
شکل ۴-۳- نمایی از مدیریت (قرق) در حوزه­ آبخیز لپویی ۳۷
شکل ۴-۴- نمایی از بند خاکی در حوزه­ آبخیز لپویی ۳۷
شکل ۴-۵- میزان علوفه در نقطه شاهد ۴۷
شکل ۴-۶- میزان علوفه در نهال­کاری بادام ۴۷
شکل ۴-۷- میزان علوفه در بند خاکی ۴۷
شکل۴-۸- میزان علوفه در مدیریت ۴۸
شکل ۴-۹- میزان علوفه در کپه­کاری ۴۸
شکل ۴-۱۰- برداشت نمونه­ خاک در اقدام مدیریت ۴۹
شکل ۴-۱۱- برداشت نمونه خاک در اقدام کپه­کاری ۵۰
شکل ۴-۱۲- اندازه ­گیری رطوبت خاک به روش کُرگیری ۵۰
شکل ۴-۱۳- نمایی از بند خاکی در حوزه­ آبخیز لپویی ۵۶
شکل ۴-۱۴- نمایی از بادام­کاری در حوزه­ آبخیز لپویی ۵۹
شکل ۴-۱۵- نمایی از کپه­کاری در حوزه­ آبخیز لپویی ۶۲
شکل ۴-۱۶- نمایی از مدیریت در حوزه­ آبخیز لپویی ۶۴
ارزیابی اقدامات حفاظت آب و خاک با بهره گرفتن از روش جهانی WOCAT
(مطالعه­ موردی: حوزه­ آبخیز لپویی (فارس) )
به وسیله: آنا شعربافی
چکیده
سرمایه ­گذاری در اقدامات حفاظت آب و خاک نیازمند بررسی دقیق و طراحی بر مبنای تجربیات ثبت شده و ارزیابی اثرات و منافع حاصل از اقدامات است. برای مقایسه اقدامات حفاظت آب و خاک در نقاط مختلف لازم است یک روش استاندارد مورد تأیید همه متخصصان در زمینه­ آبخیزداری قرار گیرد. این تحقیق در نظر دارد تا نتایج کاربرد روش استاندارد برنامه­ی جهانی بررسی روش­ها و فن­آوری­های حفاظت آب و خاک WOCAT)) در ارزیابی فناوری­های انجام شده در عرصه­ حوزه­ آبخیز لپویی در استان فارس را ارائه نماید. با بازدید میدانی از حوضه­ی مورد مطالعه و شناسایی فن­آوری­های موجود، نسبت به تهیه­ گزارش برای هر فن­آوری اقدام گردید. مراجعه به کارشناسان آبخیزداری اداره­ی منابع طبیعی استان و شهرستان، مصاحبه با مردم منطقه، برداشت نمونه­های لازم خاک، تهیه­ گزارشات مالی و در پایان با بازدید میدانی، اقدام به تکمیل پرسشنامه­ اصلیWOCAT شد. نتایج این تحقیق نشان می­دهد که ایجاد تعاونی آبخیزداری و اجرای فن­آوری­های حفاظت آب و خاک نظیر کشت درختان مثمر بادام به جای مراتع فقیر بر روی تپه­های با شیب ۱۶ تا ۳۰ درصد، سبب کنترل انواع فرسایش (سطحی و شیاری) در حوزه­ آبخیز لپویی شده است. یکی از نشانه­ های موفقیت این پروژه، کاهش قابل ملاحظه­ی رواناب سطحی و دیگری کاهش میزان فرسایش خاک از ۶۴/۳ به ۴/۲ تن در هکتار در سال که معادل کاهش مقدار ۲/۱ تن در هکتار در سال می باشد. با اجرای فن­آوری نهال­کاری بادام، عرصه ­ای به وسعت ۱۷۰ هکتار از اراضی مرتعی فقیر به باغ­های بادام تبدیل گردیده است. طرح فوق باعث گردید که مهمترین فرسایش در حوضه (فرسایش آبی) کنترل گردد و پوشش گیاهی به میزان ۵۰ درصد افزایش یابد. نسبت سود به هزینه، پس از اجرای این فن­آوری­ معادل (۴/۱) و نسبت درآمد حاصل از فن­آوری جدید «کشت درختان مثمر» به فن­آوری قبلی «مراتع فقیر» معادل ۵/۲۶ برابراست. در اقدام بندخاکی باعث گردید که فرسایش خاک از ۶/۳ تن در هکتار در سال به ۳/۳ تن در هکتار در سال کاهش یابد. با اجرای این اقدام، تعداد ۲۰حلقه چاه برای مصارف کشاورزی احداث گردید که سطح زیر کشتی معادل ۱۰۰ هکتار به اراضی کشاورزی منطقه اضافه گردید و بند خاکی باعث جلوگیری از سیلاب گردید. جهت اجرا این طرح ۹۰۰ میلیون ریال هزینه گردیده است که درآمدی معادل ۱ میلیارد ریال در سال ایجاد گردید. سود حاصل از اجرای طرح فوق ۱/۱ برابر می­باشد. با اجرای طرح مدیریت، پوشش گیاهی افزایش یافته، رواناب کاهش یافته، فرسایش خاک از ۶/۳ تن در هکتار در سال به ۱/۳ تن در هکتار در سال کاهش یافته است. سود اجرای طرح مدیریت معادل ۱/۱ برابر نسبت به قبل می­باشد. با اجرای طرح کپه­کاری، فرسایش خاک از ۶/۳ به ۲۵/۳ تن در هکتار در سال کاهش یافته است. سود حاصل از اجرای طرح کپه­کاری ۰۸/۱ برابر است. از آثار دیگر این پروژه­ ها، معکوس شدن روند مهاجرت و برگشت بسیاری از جوانان بومی با نرخ ۱۰ درصد بوده است. اقدامات انجام شده در منطقه آثار موفقی داشته است و با توجه به پرسشنامه­ تکمیلی WOCAT نهال­کاری بادام در نزد ساکنان منطقه از اهمیت و جایگاه خاصی نسبت به دیگر اقدام­ها برخوردار است.

واژه­ های کلیدی: حوزه­ آبخیز لپویی، WOCAT، ارزیابی، فن­آوری­های حفاظت آب و خاک.
فصل اول
کلیات
۱-۱- مقدمه
از آن جا که یک آبخیز، سیستمی طبیعی است که عوامل بیرونی غیر طبیعی (انسانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی) نیز در آن تأثیر می­گذارند، نحوه­ برخورد و مدیریت این سیستم برای دستیابی به اهداف مورد نظر بسیار پیچیده و حساس است. از این رو تنظیم برنامه­ ها و طرح­های دقیق بدون در نظر گرفتن عوامل اجتماعی و انسانی با موفقیت چندانی روبرو نخواهد شد.
امروزه، حفاظت آب و خاک اهمیت جهانی دارد. کوفی عنان دبیر اسبق سازمان ملل متحد بیان می­دارد که ۳/۱ زمین­های جهان تخریب یافته­اند (رحیمی، ۱۳۸۹؛ به نقل از یونسدی^[۱]۲۰۰۵). در سطح بین ­المللی، ۹۲ درصد از خاک، به طور مستقیم یا غیرمستقیم توسط کشاورزی تخریب یافته است؛ ۲۸ درصد توسط آزمایش­های کشاورزی، ۳۵ درصد توسط چرای مفرط، و ۲۹ درصد توسط قطع درختان جنگلی برای توسعه اراضی کشاورزی جدید (رحیمی، ۱۳۸۹؛ به نقل از سیمونوس^[۲]۱۹۹۶).
فن­آوری­های حفاظت آب و خاک به راه­های مختلف به طور مؤثر با تخریب زمین مبارزه می­ کند اما بیشتر زمین­های کشاورزی هنوز به­ طور مؤثر مورد حفاظت قرار نگرفته­اند و حفاظت آب و خاک نیاز به گسترش بیشتری دارد. منافع پتانسیل اکوسیستم فرای کاهش فرسایش خاک و از دست دادن آب است. اینها شامل عملکرد هیدرولوژیکی آبخیز تضمین جریان پایه، کاهش سیلاب، و تصفیه­سازی منابع آب، و نیز ترسیب کربن و نگهداری از تنوع زیستی بر روی زمین و زیر­زمین می­باشند (لینیگر^[۳] و همکاران، ۲۰۰۸).
با افزایش سریع جمعیت جهان، میزان بهره ­برداری انسان از زمین و طبیعت افزایش یافته و در نتیجه باعث تخریب هر چه بیشتر و سریع­تر زمین و طبیعت گردیده ­است که این یکی از معضلات بسیار مهم قرن بیست و یکم خصوصا در کشورهای جهان سوم و همچنین ایران می­باشد. به منظور تلاش برای پیشگیری از این روند، دولت­ها و سازمان­های بین ­المللی مربوطه، اصول و روش­های مدیریت آبخیزداری را از دهه­ ۱۹۶۰ تاکنون به­ کار ­گرفته­اند (لینیگر و همکاران، ۲۰۰۸).
سرمایه‌گذاری در اقدامات حفاظت آب و خاک، نیازمند بررسی دقیق و طراحی بر مبنای تجربیات ثبت شده و ارزیابی اثرات و منافع حاصل از اقدامات است. تلاش­ های دسته­جمعی و منابع کافی برای کسب دانش و آموختن از موفقیت­های حفاظت آب و خاک امری لازم و ضروری است؛ لذا این سرمایه‌گذاری­ها ارزش بودجه­ی مصرف شده را بر مبنای اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی معین می­سازد. هر روزه در جهان کاربران اراضی و متخصصان حفاظت آب و خاک تحقیقات و آزمایش­های بسیاری در رابطه با مدیریت خاک، بهبود حاصلخیزی زمین و حفاظت منابع انجام می­ دهند و به دانسته ­های زیادی دست پیدا می­ کنند که بسیاری از آن­ها دارای ارزش بالایی است اما متأسفانه به دلیل نداشتن یک روش استاندارد و یکنواخت ارزیابی نمی­ توان نتایج حاصل پروژه­ های مختلف را در نقاط مختلف با شرایط اکولوژیک متفاوت مقایسه نمود و بنابراین نتایج حاصل از اجرای این پروژه­ ها در سطح محلی باقی­مانده و امکان استفاده از آن میسر نبوده در حالی­که ممکن است این پروژه­ی حفاظت آب و خاک یکی از انواع موفق حفاظت آب و خاک باشد.
با توجه به کمبود موجود در سطح بین ­المللی برنامه­ی WOCAT در سال ۱۹۹۲ توسط انجمن جهانی حفاظت آب و خاک پیشنهاد و مصوب شد. برنامه­ی­ بررسی جهانی راه­کارها و فن­آوری­های حفاظت^[۴] یا WOCAT، یک شبکه­ جهانی از همکاری مؤسساتی است که از سال ۱۹۹۲ برای جمع­آوری و استاندارد­سازی اطلاعات با­ جمع­آوری نمودن، تشریح و ساختن داده ­های قابل ­استفاده از نمونه­های موفق فن­آوری­ها و راه­کارهای حفاظت آب و خاک جهان می‌باشد. این روش کار متناسب با نیازهای فردی متخصصان و مؤسسات مختلف در مقیاس­های گوناگون از محلی تا ملی، منطقه­ای و قاره­ای، و به منظور کسب و کامل نمودن تجربیات با ­ارزش متخصصان حفاظت آب و خاک طراحی شده ­است. این روش­ کار برای متخصصان و دانشمندان حفاظت آب و خاک این امکان را به­ وجود می ­آورد که دانسته ­های حاصل از پروژه­ های خود را با یکدیگر تقسیم نموده و دانش خود را افزایش و از آن­ها در تحقیقات خود استفاده و در شکل­ گیری بهترین تصمیمات در سطح مزرعه و در سطوح بالاتر یکدیگر را یاری کنند (رحیمی، ۱۳۸۹).
WOCAT مناسب­ترین روش دستیابی به یک سیستم مدیریت اطلاعات به خوبی آزمایش شده (IMS^[5]) شامل یک استاندارد برای جمع­آوری، ذخیره، تجزیه و تحلیل آزمایش­های حفاظت آب و خاک، و به ­طور هم­زمان، یک چهارچوب برای ارزیابی، پایش و مبادله­ اقدامات حفاظت آب و خاک را به وجود آورده است (رحیمی، ۱۳۸۹).
۱-۲- تعاریف و اصطلاحات