Carbon dioxide

هیدرات‌ها وقتی ظاهر می‌شوند که عوامل زیر موجود باشند[۱۲]:
۱- حضور آب و کاهش دما، تا دمای تشکیل هیدرات، که معمولاً در خطوط لوله سطحی رخ می‌دهد.
۲- افت فشار ناگهانی به علت انبساط، که معمولاً در اریفیس‌ها و رگولاتورهای فشار اتفاق می‌افتد.
پیشرفت‌های اخیر در تکنولوژی جریان گاز، با راهکارهایی مانند گرم نگه داشتن لوله یا تزریق ممانعت‌کننده‌ها مانند متانول یا گلیکول از تشکیل هیدرات جلوگیری می‌کنند، اما شبیه‌سازی چند‌فازی می‌تواند چگونگی دوری از شرایط هیدرات را بررسی کند[۱۱].
فصل دوم: مروری بر تحقیقات گذشته
مقدمه
با توجه به اهمیت روزافزون گاز طبیعی به عنوان منبع انرژی و استفاده از خطوط لوله برای انتقال گاز طبیعی، تاکنون مقالات و تحقیقات بسیاری بر روی خطوط لوله انتقال گاز طبیعی صورت گرفته است. در این فصل با توجه به هدف اصلی این تحقیق که حول موضوعات شبیه‌سازی خطوط لوله و پیش‌بینی مصرف گاز طبیعی است؛ کارها و تحقیقات انجام شده در زمینه‌های مرتبط، مورد اشاره قرار گرفته است.

سیستم خط لوله کمکی برای افزایش ظرفیت انتقال گاز طبیعی
در حال حاضر مهندسین گاز برای تعیین قطر مناسب خطوط لوله موازی گاز از معادله کمپل^[۱۴] استفاده می‌کنند[۱۳]. در یک سیستم خط لوله لوپ شده که در شکل (۲-۱) نشان داده شده است، طول خط لوله موازی ( B ) به روشی تعیین می‌شود که به رغم افزایش دبی جریان، مقدار افت فشار در خط لوله اصلی ( A+C ) تغییر نکند. در این طرح، طول و قطر لوله می‌تواند به عنوان پارامتر طراحی در نظر گرفته شود. کمپل اولین کسی بود که یک معادله برای تعیین طول خط لوله موازی در یک سیستم کمکی را ارائه کرد. در معادله کمپل، برخی فرضیات نظیر خط لوله افقی، جریان همدما و پایا و ضریب تراکم‌پذیری گاز بصورت ثابت به کار رفته است[۱۳].

شکل ۲-۱ خط لوله کمکی
معادله کمپل بصورت زیر است[۱۳] :

(۲-۱)

که نشان دهنده جزئی از طول خط لوله اصلی ( A+C ) است که با یک خط لوله موازی ( B )، لوپ شده است، قطر لوله، دبی حجمی قبلی و دبی حجمی جدید است. یعنی تعریف بصورت زیر است :

(۲-۲)

معادله کمپل برای خطوط لوله افقی با فرض اینکه ضریب تراکم‌پذیری گاز و دمای خط لوله ثابت باشند؛ پیشنهاد شده بود. بنابراین معادله کمپل برای یک خط لوله مایل دارای خطای قابل توجهی است. فنایی و نیکنام، معادله کمپل را برای استفاده در خطوط لوله مایل و شیب دار، توسعه داده‌اند[۱۳].
برای مقایسه بین معادلات اولیه و توسعه‌یافته، یک خط لوله با شیب‌های مختلف استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد در یک خط لوله با شیب بیش از ۲ درجه در صورت استفاده از معادله اولیه کمپل، خطای حاصل تا ۱۱ درصد افزایش می‌یابد. برای اعتبارسنجی معادله کمپل توسعه‌یافته، نتایج حاصل از این معادله با نتایج حاصل از نرم‌افزار HYSYS که در آن دما و ضریب تراکم‌پذیری گاز ثابت فرض نشده‌اند، مقایسه شده و نتایج نشان می‌دهد خطای متوسط معادله توسعه‌یافته کمتر از ۲ درصد است[۱۳].
قبل از بسط معادله کمپل، یک خط لوله افقی به طول ۱۰۷ کیلومتر و قطر ۵۴ اینچ فشار ورودی ۱۰۰۰ psi و دمای ورودی ^°C45 و دبی جریان ۸۰ میلیون متر‌مکعب در روز توسط نرم‌افزار HYSYS، شبیه‌سازی گردیده است. سپس برای افزایش دبی جریان تا ۱۱۰ میلیون متر‌مکعب در روز ، یک خط لوله ۴۲ اینچی بصورت موازی استفاده گردید. با بهره گرفتن از معادله کمپل و نرم‌افزار HYSYS، شکل (۲-۲)؛ طول خط لوله موازی به‌ترتیب km 89/68 و km 91/77 محاسبه گردید. خطای حاصل از استفاده معادله کمپل در مقایسه با نرم‌افزار HYSYS حدود ۳/۲ درصد بدست آمده است. پس نتیجه اینکه در مواردی که تغییر ارتفاع خط لوله قابل صرفنظر باشد معادله کمپل می‌تواند با دقت قابل قبولی استفاده شود.

شکل ۲-۲ خط لوله کمکی شبیه‌سازی شده در محیط HYSYS[13]
سپس معادله بسط یافته کمپل و نرم‌افزار HYSYS برای دو مورد خط لوله انتقال گاز ایران مورد مقایسه قرار گرفته‌اند. نتیجه مقایسه نتایج نشان می‌دهد خطای حاصل از معادله توسعه‌یافته کمپل در مقایسه با نتایج HYSYS کمتر از ۲ درصد می‌باشد. همچنین نتایج نشان می‌دهد که وقتی تغییر ارتفاع خط لوله پایین باشد یعنی شیب متوسط کمتر از ۵/۰ درجه باشد کاربرد معادله اولیه کمپل با توجه به سادگی آن، به معادله توسعه‌یافته ترجیح داده می‌شود[۱۳].
شبیه‌سازی پایا و دینامیکی خطوط لوله و تجهیزات ایستگاه تقویت فشار
شبیه‌سازی پایا و دینامیکی خطوط لوله و تجهیزات ایستگاه تقویت فشار خطوط لوله تاسیسات تقویت فشار منطقه چهار (خراسان) ارائه شده در سومین کنفرانس لوله و خطوط انتقال نفت و گاز ایران در خرداد ۱۳۹۰ می‌باشد. شبیه‌سازی با نرم‌افزار ASPEN PLUS بصورت پایا و دینامیکی، انجام گرفته است. اطلاعات و داده‌های فرآیندی ایستگاه تقویت فشار رضوی در نرم‌افزار ASPEN PLUS وارد گردیده و طبق شکل (۲-۳) شبیه‌سازی در این محیط انجام گرفته است[۱۴].
شکل ۲-۳ شبیه‌سازی ایستگاه تقویت فشار منطقه چهار انتقال گاز در محیط نرم‌افزار ASPEN PLUS [14]
مقایسه بین مقادیر پیش‌بینی شده و مقادیر واقعی حاکی از همخوانی در مقادیر واقعی با مقادیر پیش‌بینی شده می‌باشد. با بهره گرفتن از این شبیه‌سازی می‌توان وضعیت‌های جدیدی را که ایستگاه با آن روبروست بررسی و اثرات کاهش یا افزایش فشار یا دبی را بر پارامترهای موجود در ایستگاه تقویت فشار ملاحظه نمود[۱۴].
شبیه‌سازی و بهینه سازی خطوط لوله انتقال گاز
در سال ۱۳۸۴ (دهمین کنگره مهندسی شیمی ایران)، نیکنام در مقاله ای با عنوان “شبیه‌سازی و بهینه سازی خطوط لوله انتقال گاز” برای رفع مشکل افت فشار گاز به راه حل‌هایی مانند استفاده از لوله موازی (کمکی) در کنار خط لوله اصلی به کمک نرم‌افزار HYSYS( Pipe Segment مخصوص حل استاتیکی گاز تک‌فاز) پرداخته است و طول و قطر خط لوله کمکی را برای حالات مختلف مابین هر ایستگاه تقویت فشار بصورت مجزا مورد بررسی قرار‌داده است. بررسی امکان مشکل سایش در خط کمکی و سپس انتخاب بهترین قطر و طول خط کمکی از نظر اقتصادی و توسط تابع هدف قیمت تمام شده خط لوله کمکی، از نتایج این تحقیق می‌باشد[۱۵].
شبیه‌سازی حالت پایای خطوط لوله انتقال گاز
محمودی و همکاران، در سال ۱۳۸۶ مقاله ای با عنوان “شبیه‌سازی حالت پایای خطوط لوله انتقال گاز منطقه چهار کشور با بهره گرفتن از نرم‌افزار HYSYS"، ارائه کرده‌اند که در آن خطوط لوله انتقال گاز از پالایشگاه خانگیران تا ایستگاه تقویت فشار رامسر با توجه به محل شیرهای بین‌راهی و محل انشعابات و تقسیم مسیر به ۱۵۷ قطعه لوله، سپس استفاده از ماژولPipe segment نرم‌افزار Hysys برای هر قطعه بصورت پایا شبیه‌سازی گردیده است. جریان مصرف در انشعابات ثابت و برابر با مقدار متوسط مصرف در زمستان، منظور شده است. نتایج بدست آمده با میانگین مقادیر واقعی تطابق قابل قبولی دارد. اما در برخی فشارهای شبیه‌سازی به دلیل در دسترس نبودن میزان دقیق مصرف، خطا وجود دارد[۱۶].
شبیه‌سازی دینامیکی خطوط لوله انتقال گاز
فنایی و همکاران، خط لوله انتقال گاز از پالایشگاه خانگیران تا ایستگاه تقویت فشار رامسر را بصورت دینامیکی شبیه‌سازی کرده‌اند. در شبیه‌سازی از نرم‌افزار HYSYS استفاده شده اما از مجموعه Gas pipe آن استفاده گردیده است که در حالت ناپایا کاربرد دارد. تغییرات دمایی خط لوله و یک الگوی مصرف گاز روزانه بشکل یک تابع سینوسی فرضی و لحاظ کردن پارامترهای کمپرسور، هد توان و بازده بر‌اساس دبی عبوری و سرعت چرخش پره‌های کمپرسور از ویژگیهای تحقیق آنها می‌باشد. در مجموع، تغییرات فشار با واقعیت همخوانی تقریبی داشت. از نقاط ضعف آن می‌توان به عدم وجود اطلاعات مربوط به میزان مصرف اکثر انشعابات، عدم وجود الگوی مصرف انشعابات در فصول مختلف، فرض سرعت چرخش ثابت برای پره‌های کمپرسور و عدم دستیابی به اطلاعات دقیق شیرها و اتصالات مسیر انتقال اشاره کرد[۱۷].
رفتار دینامیکی جریان گاز طبیعی فشار بالا در خطوط لوله
یک مدل‌سازی عددی رفتار دینامیکی جریان گاز طبیعی فشار بالا در خطوط لوله توسط گاتو و هنریکس^[۱۵] با حل معادلات بقا برای یک جریان ‌تراکم‌پذیر یک‌بعدی با بهره گرفتن از رانگ-کاتا ناپیوسته به روش گالرکین^[۱۶] و تخمین درجه سوم در مکان و زمان، انجام گرفته است. پدیده نوسانات فشار در خطوط لوله گاز به عنوان یک نتیجه از موج تراکم ایجاد شده ناشی از بسته شدن سریع شیرهای انسداد^[۱۷] در پایین‌دست خط لوله، مورد مطالعه قرار گرفته است. همچنین اثر بازتاب امواج جزئی فشار در خطوط لوله با سطح مقطع‌های متفاوت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است[۱۸].

V_ij
….
V_j

اجزاء ارزش افزوده
.
.
.
جمع

-

-

M_j

واردات

-

-

Q_j

نهاده کل

ماخذ: توفیق، ف. ، تحلیل داده- ستانده در ایران و کاربردهای آن در سنجش، پیش بینی و برنامه ریزی.
جدول داده- ستانده تصویری ازوابستگی های متقابل بخش های اقتصادی و یا به عبارتی پیوند میان بخش های اقتصادی را به صورت کمی در قالب یک ماتریس جبری ارائه می کند. جدول داده- ستانده همان تجزیه مفهوم تولید در حساب های ملی برحسب بخش های مختلف است در نتیجه این تفکیک، داد و ستد واسطه یعنی مبادلات بخش ها که درحساب های ملی منظور نمی گردد و مخفی است در این جدول آشکار شده و در جدول نقش اساسی می یابند. این جدول به چهار ناحیه تقسیم می شود. این تقسیم بندی نتیجه تجزیه مصارف به دو گروه واسطه و نهایی و منابع به دو گروه تولید شده و نخستین می باشند. ناحیه I جدول که معمولاً مربع است بیشترین اهمیت را در جدول دارد و قسمت اصلی جدول را تشکیل می دهد. این ناحیه نشان دهنده مصرف کالاهای تولیدشده یک بخش به صورت مواد اولیه یا کالای واسط در بخش های اقتصادی می باشد. در حالت کلی هرسطر نماینده یک بخش اقتصادی که بخش ها براساس طبقه بندی خاصی مرتب می شوند و بخشی که در سطرها و ستون های جداول یکسان می باشد. بخشی که در سطرها بعنوان دهنده (فروشنده) کالاها، و خدمات است در ستون ها گیرنده (خریدار) کالاها و خدمات تلقی می شود. ستون های هر بخش هزینه بخش به تفکیک مبداء را مشخص می کند. درحالی که در سطرها ترکیب درآمد هربخش به تفکیک مقصد آنها مشخص می گردد. بنابراین عبارت X_ijدر محل تلاقی سطر i و ستون j نشانگر میزان مصرف تولیدات بخش i به صورت کالای واسطه یا مواد اولیه در بخش j است.

جمع افقی X_ij ها(جمع سطری ناحیهI) کل تولیدان بخش i که به صورت کالای واسطه یا مواد اولیه در همه بخش های تولیدی مصرف شده اند را نشان می دهد یعنی:

(۹-۲)

جمع عمودی X_ij ها(جمع ستون های ناحیهI) نشانگر میزان نهاده مصرف شده در بخش j از کل تولیدات همه بخش های تولیدی است یعنی:

(۱۰-۲)

ناحیه II جدول مقصد تولیدات بخش های مختلف برحسب مصارف نهایی آنها را مشخص می کند که در ایران معمولاً ناحیه ۲ را به صورت زیر طبقه بندی می نمایند:
هزینه مصرفی خانوارها، هزینه های مصرفی دولت، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص (ماشین آلات و ساختمان) افزایش موجودی و صادرات، در برخی از جداول واردات به صورت منفی در قسمت تقاضای نهایی منظور می گردد. ولی در جدول این تحقیق، واردات به صورت مثبت در سطرها آمده است. بنابراین تقاضای نهایی برای تولیدات منطقه یا کشور عبارت است از جمع: مصرف خانوارها(C_i) مصرف دولت(G_i) تشکیل سرمایه(I_i) و صادرات(E_i) یعنی:

(۱۱-۲)

۱-۲-۵- تعریف تحمل شوری
تحمل شوری در گونه های گیاهی متفاوت است. برخی از گیاهان مقادیر بالای شوری را تحمل میکنند، در حالی که برخی دیگر تحمل کمی در برابر شوری دارند و یا شوری را تحمل نمیکنند. رشد نسبی گیاهان با وجود شوری را تحمل شوری میگویند. تحمل شوری در اصطلاح به حالتی از رشد گیاه گفته میشود که در سطوح هدایت الکتریکی زیاد روی میدهد (مونز و ترمات، ۱۹۸۶).
۱-۲-۶- اهمیت استفاده از گیاهان متحمل شوری
در مناطقی با خاکهای شور، شناسایی گیاهان متحمل شوری و استفاده از آنها میتواند روش مطلوبتر و یا حتی تنها ابزار یا روش در استفاده از منابع طبیعی برای تولید غذا باشد. تشخیص ژنوتیپهای متحمل به شوری و انتقال صفتهای مطلوب به گیاهان مهم اقتصادی، میتواند از اثرهای شوری که تولید را تحت تأثیر قرار میدهند، بکاهد. از سوی دیگر، استفاده از آبهایی با کیفیت پایین ممکن است نیاز به استفاده از آبهای با کیفیت بالا را برای تولید محصولات کشاورزی کاهش دهد (امامی، ۲۰۰۵).

۱-۲-۶-۱) انواع گیاهان از نظر تحمل شوری
گیاهان بر اساس توانایی رشد در شرایط شور به دو گروه هالوفیت^[۳] و گلیکوفیت^[۴] تقسیم میشوند. هالوفیتها نسبت به شوری خاک متحمل هستند و حتی، میتوانند شوری معادل دو برابر شوری آب دریا را تحمل کنند. بیشتر گیاهان زراعی در گروه گلیکوفیتها قرار دارند و نمیتوانند سطوح بالای شوری را تحمل کنند. شوری، تنش یونی، تنش اسمزی و سایر تنشهای ثانویه را به گلیکوفیتها تحمیل میکند (جودمند، ۱۳۸۶).
۱-۲-۶-۲) مکانیسمهای تحمل تنش شوری
گیاهان برای غلبه بر تنش شوری از تعداد زیادی از مکانیسمهای بیوشیمیایی و مولکولی استفاده میکنند. راهکارهای فیزیولوژیک و بیوشیمیایی گیاهان به شرح زیر است:
۱- تجمع انتخابی یا خارجسازی یونها
۲- کنترل جذب یونها توسط ریشه و انتقال آنها به برگها
۳- توزیع یونها در سطح سلولی و کل گیاه
۴- تولید متابولیتهای سازگاری
۵- تغییر در مسیر فتوسنتزی
۶- تغییر در ساختار غشاء
۷- القای آنزیمهای آنتی اکسیدان
۸- القای هورمونهای گیاهی
مکانیسمهای تحمل شوری به دو دسته مکانیسمهایی با پیچیدگی زیاد و پیچیدگی کم تقسیم میشوند. مکانیسمهایی با پیچیدگی کم شامل تغییر در تعداد زیادی از مسیرهای بیوشیمیایی است. مکانیسمهای خیلی پیچیده شامل تغییراتی میشوند که فرآیندهای اساسی از قبیل فتوسنتز، تنفس، کارایی مصرف آب و ویژگیهای مهمی چون دیوارهی سلولی، اثر متقابل دیوارهی سلولی، غشاء پلاسمایی و تغییرات ساختاری کروماتین و کروموزوم را (به عنوان مثال، متیله شدن، پلیپپتیدی شدن و یا چند برابر شدن توالی ویژهای از DNA) حفظ میکنند (پاریدا و داس، ۲۰۰۵).
از دیدگاهی دیگر، مکانیسمهای تحمل به شوری به دو دستهی اصلی تقسیم میشوند:
۱- حداقل کردن نفوذ نمک به گیاه
۲- حداقل کردن غلظت نمک در سیتوپلاسم
گیاهان هالوفیت هر دو مکانیسم را دارند. این گیاهان تا حد امکان از نفوذ نمک ممانعت میکنند و به صورت قابل توجهی نمک را در واکوئل پخش میکنند. این مکانیسمها اجازه میدهندکه گیاهان هالوفیت برای مدت طولانی در خاکهای شور، رشد کنند. برخی از گیاهان گلیکوفیت میتوانند از نفوذ نمک به گیاه ممانعت کنند، ولی نمیتوانند به خوبی هالوفیتها، باقی ماندهی نمکهای جذب شده را پخش کنند. بیشتر گلیکوفیتها توانایی ضعیفی در ممانعت از ورود نمک به گیاه دارند و این امر غلظت نمک را در برگهای تعرق کننده به حد سمیت میرساند (مونز، ۲۰۰۲)
۱-۲-۶-۳) خلاصه راهکارهای تحمل شوری در مراحل مختلف رشدی هالوفیتها
الف- مرحلهی بذرکاری
۱- بذرها در شوری بالا جوانه میزنند.
۲- بر اثر نمک به خواب میروند، ولی پس از بارندگی جوانه میزنند.
۳- ذخیره بذر برای مدت طولانی، جوانه زنی را محدود میکند.
ب) مرحلهی ریشهای
۱- نمو ریشه نسبت به ساقه بر اثر شوری تسریع میشود.
۲- ریشه ها از ورود نمک جلوگیری میکنند.
ج) مرحلهی رویشی
۱- نمک در اندامهای هوایی تجمع مییابد تا جذب آب افزایش یابد.
۲- یونها در بافتها و سلولها پخش میشوند تا آب بیشتر جذب شود.
۳- حرکت نمکها (پمپ یونی) در راستای حفظ غلظت پایین در سلولهای فتوسنتز کننده تنظیم میشود.
د) مرحلهی رسیدگی
۱- تراوش نمکها از طریق غدد جهت کاهش میزان نمک در گیاه
۲- گسترش تورژسانس سلولی در راستای رقیق سازی نمک (وبر، ۲۰۰۹).
۱-۲-۷- اثر شوری بر جنبه های فیزیولوژیکی
ویژگیهای فیزیولوژیکی نسبت به عوامل محیطی بسیار حساس هستند، واکنش گیاه به تنشهای محیطی را تعیین میکنند و در تعیین واکنش گیاه به تنشهای محیطی، اهمیت دارند. یکی از راهکارهای درک واکنشهای فیزیولوژی در برابر شوری، بررسی رویدادهای فیزیولوژیکی پس از آغاز شوری است. در برخی از مواقع، مطالعات نمیتوانند علل روابط را ثابت کنند، ولی میتوانند در رفع شبهات راهگشا باشند (السید الهنداوی، ۲۰۰۴).
۱-۲-۸- فسفر
فسفر یکی از عناصر پرمصرف مورد نیاز رشد گیاه میباشد که مقادیر کافی آن، استحکام ساقهی غلات و ظرفیت تثبیت نیتروژن را در بقولات افزایش میدهد. کیفیت میوه ها، علوفه، سبزیجات و محصولات دانهای با وجود فسفر کافی بهبود مییابد. فسفر کافی همچنین مقاومت گیاه به بیماری و رشد ریشه ها را افزایش میدهد (هاولین و همکاران، ۲۰۰۳). فسفر در تشکیل بذور نقش اساسی دارد و به مقدار زیاد در بذور و میوه یافت میشود و عامل زودرسی محصولات، به ویژه غلات است (ملکوتی و همایی، ۱۳۷۳). فسفر همانند هر عنصر دیگر، در غلظتهای زیاد نه تنها باعث افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصول نمیگردد بلکه مصرف بیرویهی این عنصر، بیش از حد نیاز گیاه باعث تجمع فسفر در محیط ریشهی گیاه میشود که با توجه به کندی تحرک فسفر در خاک، شسته شدن آن به عمق پایین خاک صورت نمیگیرد. بنابراین فسفر در خاک تثبیت و ذخیره میشود و قسمت قابل ملاحظهای از آن در لایهی سطحی خاک زراعی، یعنی در محلی که کودهای فسفری مصرف شدهاند باقی میماند (بغوری، ۱۳۷۰). این شکل فسفر در کوتاه مدت برای رشد گیاه مفید نبوده و علاوه بر اتلاف سرمایهی کشاورز موجب بروز خساراتی مانند محدود شدن جذب عناصر کم مصرف میگردد.
ملکوتی (۱۳۷۵) گزارش نمود که نسبت مصرف کود در ایران در مقایسه با آمار جهانی نامتعادل میباشد. نسبت مصرف نیتروژن، فسفر و پتاسیم در دنیا به ترتیب ۱۰۰، ۵۰ و ۳۵ است در حالی که ایران در سال ۱۳۷۰ برابر ۱۰۰، ۱۱۱ و ۳۰ بوده است.
۱-۲-۹- مقدار و اشکال فسفر خاک
۱-۲-۹-۱) مقدار فسفر در خاک
میزان فراوانی فسفر در خاکها کمتر از نیتروژن و پتاسیم است. کل فسفر در خاکهای سطحی بین ۱۵/۰- ۰۰۵/۰ درصد تغییر میکند (هاولین و همکاران، ۲۰۰۵). مقدار فسفر در اعماق مختلف خاک یکسان نمیباشد. در خاکهای زراعی به علت افزایش کودهای فسفری معمولاً مقدار فسفر افقهای سطحی بیش از افقهای عمقی است (سالاردینی، ۱۳۸۲). متوسط میزان کل فسفر موجود در خاکهای مرطوب مناطق جنوب شرقی آمریکا کمتر از خاکهای نواحی چمنزار و ایالات غربی است. متأسفانه مقدار فسفر کل خاک با میزان قابل استفادهی آن برای گیاهان ارتباط کم یا هیچ ارتباطی ندارد. هرچند که خاکهای چمنزار مقدار فسفر کل بالایی دارند، اما بسیاری از آنها از نظر فسفر قابل جذب گیاهان فقیرند (هاولین و همکاران، ۲۰۰۵). زیادی فسفر در لایه های سطحی خاکهای مرتعی به این علت است که گیاهان فسفر را از لایه های مختلف خاک جذب میکنند و پس از مردن و پوسیده شدن انسجاج آنها مقدار زیادی فسفر در سطح خاک تجمع پیدا میکند (سالاردینی، ۱۳۸۲).
۱-۲-۹-۲) اشکال فسفر در خاک
فسفر در خاک به شکل آلی و معدنی یافت میشود. بخش آلی آن در هوموس و مواد آلی و قسمت معدنی آن به صورت ترکیباتی با کلسیم (در خاکهای آهکی)، آهن و آلومینیوم (در خاکهای اسیدی) و سایر فلزات همراه است (ملکوتی و همایی، ۱۳۷۳).
فسفر به صورت یونیزه در محلول خاک در جذب سطحی کلوئیدها قرار میگیرد. آنیونهای تک ظرفیتی ^-_۴PO₂H، دو ظرفیتی ^– _۴HPO و سه ظرفیتی ^—_۴PO آن در pHهای مختلف به نسبتهای متفاوت در خاک وجود دارند . در خاکهای اسیدی (۴>pH) آنیون تک ظرفیتی (ارتوفسفات) به حداکثر میرسد، با افزایش pH آنیون دوظرفیتی (هیپوفسفات) بیشتر میشود، به طوری که در pHهای حدود خنثی میزان دو آنیون ^-_۴PO₂H و ^–_۴HPO به هم نزدیک میشوند و در pHهای حدود ۸ و ۹ هیپوفسفات به حداکثر خود میرسد. در حالی که درخاکهای با قلیائیت زیاد (۹<pH) آنیون سه ظرفیتی فسفر افزایش مییابد، از آنجاییکه این خاکها اغلب از سدیم غنی هستند، تریسدیم فسفات (_۴PO₃Na) به طور قابل ملاحظه وجود دارد (غازانشاهی، ۱۳۸۷). فسفر در خاک نسبت به سایر عناصر مغذی بسیار بیتحرک، غیر قابل دسترس و غیر قابل جذب میباشد. این ویژگیها دلیل کمبود رایج فسفر در اراضی مورد استفاده برای تولیدات کشاورزی است (هالفرد، ۱۹۹۷).
۱-۲-۱۰- تغییرات میزان فسفر خاک
برخلاف نیتروژن که افزایش آن به خاک علاوه بر کودپاشی به کمک موجودات ذرهبینی خاک نیز انجام میشود، افزایش فسفر خاک فقط با کودپاشی امکان پذیر است (سالاردینی، ۱۳۸۲). مقدار فسفر در خاک سطحالارض، حداکثر به ۱۰۰۰ کیلوگرم در هکتار بالغ میشود. این مقدار در مقایسه با ۱۰ الی ۴۰ کیلوگرم فسفری که به وسیلهی محصولات زراعی برداشت میشود، قابل توجه نیست. البته باید در نظر داشت که درصد بالایی از کل فسفر خاک به صورت غیرقابل استفادهی گیاه میباشد (ملکوتی و همایی، ۱۳۷۳). فسفری که از طریق کود به خاک اضافه میشود، جذب سطوح ذرات خاک شده و به شکل مواد معدنی رسوب میکند. رسوب، تنها در منطقهای از خاک که کود مستقیماً با آن در تماس بوده، تشکیل میشود. این رسوب، در خاکهای آهکی عمدتاً به صورت نمکهای فسفات کلسیم میباشد (ملکوتی و همایی، ۱۳۷۳؛ نید و همکاران، ۱۹۸۷).

rosa

Hibiscus

۲-۱۱-۲- ختمی زینتی- دارویی
ختمـی بـا نـام علـمـی Althaea rosea L. گیـاهـی عـلفـی و دو یــا چنــد ســالـه اسـت (Kui shu, 2007 and Al- Snafi, 2013). ساقه راست است و به ارتفاع ۲ تا ۳ متر می رسد. برگ ها تقریباً مدور یا تخم مرغی با حاشیه دندانه­دار و کرک­دار هستند. دمبرگ­ها بلند و حدود ۵ تا ۱۵ سانتی­متر می­باشند. ختمی دارای ریشه ساده یا منشعب به طول ۱۰ تا۳۰ سانتی­متر و قطر ۲ تا ۳ سانتی متر است. بخش خارجی ریشه قهوه­ای و قسمت داخلی آن سفید رنگ است (امیدبیگی، ۱۳۸۷). گل های ختمی پنج گلبرگی، درشت، به رنگ سفید متمایل به صورتی یا ارغوانی هستند که گاه در سطح گلبرگ­ها لکه­های زرشکی یا ارغوانی دیده می­ شود. گل­های ختمی در اوایل تابستان (تیرماه) در قسمت انتهایی ساقه به صورت سه­تایی و مجتمع ظاهر می گردند (فرزین و همکاران، ۱۳۹۱؛ امیدبیگی، ۱۳۸۷). گلبرگ­ها تخم مرغی، حدود ۴ سانتی متر و گل­ها دارای دمگلی حدود ۵ سانتی‌متر هستند. جام گل اغلب رنگی، به ندرت سفید و بساک به صورت خوشه­ای و زرد رنگ است. انواع قرمز تیره در خاک های شنی و رنگ­های روشن­تر در خاک­های رسی کشت می شوند (Shu kui shu, 2007). میوه­های ختمی قهوه­ای، مدور و چند لایه می­باشند که مجتمع از بذر­ها هستند. بهترین راه تکثیر ختمی از طریق بذر است. بذر­های تازه قوه رویشی مناسب ندارند (امیدبیگی، ۱۳۸۷).

شکل ۲-۱: مشخصات گیاه شناسی Althaea rosea L.
۲-۱۲- رویشگاه­های ختمی
گیاه ختمی بومی چین، جنوب اروپا، آسیای مرکزی و مدیترانه است (Al- Snafi, 2013) در سراسر چین و مناطق معتدل و از قرن پانزده در اروپا کشت می­ شود (Kui shu, 2007). در خاک‌های مرطوب، با زهکشی خوب بهترین رشد را دارد. از آنجایی که این گیاه نمی­تواند در سایه رشد کند آن را در حاشیه­های آفتاب­گیر کشت می­ کنند (Al- Snafi, 2013). در ایران، در نواحی البرز، کرج، آذربایجان، اراک و شمال ایران می­روید. خاک­های سبک، عمیق و حاوی ترکیبات هوموسی برای کشت آن مناسب است (امیدبیگی، ۱۳۸۷).

۲-۱۳- اهمیت و جایگاه ختمی به عنوان یک گیاه دارویی
ختمی به روش سنتی برای درمان سوزش دهان، خلط­آوری، سرفه­های خشک، گاستریت خفیف، سوختگی پوست و نیش حشرات مورد استفاده قرار می­گیرد. همچنین در التهابات دهان، گلو، دستگاه گوارش، مشکلات دستگاه ادراری و التهابات آن، زخم، آب سوختگی، یبوست و اسهال استفاده می شود. ختمی خنک کننده­ بدن و مدر است. جوشانده­ی گل به عنوان ضد­التهاب، تب­بر، مسکن و قابض استفاده می­ شود. ریشه­ آن به عنوان یک مسکن و قابض در درمان زخم معده مفید است. همچنین گل و ریشه­ آن در درمان التهابات کلیه و رحم استفاده می­شـود. دانـه­های آن ادرارآور و تـب­بـر است (Al- Snafi, 2013).
تمام قسمت­ های این گیاه استفاده­ی طبی دارد. به عنوان یک نرم‌کننده­ پوست نیز استفاده می­ شود. ختمی برای تمام اعضای بدن مخصوصاً روده­ها، کلیه­ها، ریه­ها، معده و مثانه مؤثر است (امیدبیگی، رضا، ۱۳۸۷). گیاه ختمی دارای اثرات ضد­میکروبی و آنتی­باکتریال قوی در برابر باکتری­ ها و قارچ‌های ذیل دارد Escherichia coli ATcc 29998، Escherichia coli ATcc 25922، Escherichia coli ATcc 11230، Staphylococcus aureus ATcc 6538، Staphylococcus aureus ATcc 29213، Staphylococcus epidermidis ATcc 12228، Salmonella thyphimurium ccM 5445، Enterobacter cloacae ATcc 13047، Enterococcus faecalis ATcc 29212، Pseudomonas aeroginosa ATcc 27853 و Candida albicans ATcc 10239 (Al- Snafi, 2013).
۲-۱۴- ترکیبات ختمی
ختمی شامل پلی­ساکاریدی با وزن مولکولی بالا به نام موسیلاژ است (Fahamiya, 2011 and Raknimov, 2007). مطالعات شیمیایی ختمی نشان داد که این گیاه حاوی مقادیر زیادی از پلی ساکارید، فلاونوئید، مشتقات کامفرول، کوئرستین، لوتئولین، مرستین، آنتوسیانید، مشتقات دلفینیدین و یک جزء ناشناخته با فعالیت استروژن است (Dudek, 2006).
همچنین ختمی دارای اسید­گالاکتورونیک، اسید­گلوکورونیک، گالاکتوز، آرابینوز، رامنوز، مواد چرب، بوتیریک ­اسید، فیتوسترین، آمیدون، ساکاروز، پکتین، آسپاراژین، نشاسته، بتایین، آلبومین، لسیتین، ماده­ معطر فرار، اسید­مالیک، تانن، مواد معدنی و فسفات است (فرزین و همکاران، ۱۳۹۱). موسیلاژ از مهمترین ترکیبات گیاه ختمی، پلی­مر­های زیستی با وزن مولکولی بالا که دارای طیف گسترده­ای از خواص فیزیکوشیمیایی است که کاربرد وسیعی در داروسازی، صنعت، بهداشت و پزشکی دارد (Zhao et al, 2008). تجزیه موسیلاژ نشان داد که این ماده متشکل از واحد­های سازنده­ای مانند گالاکترونیک­اسید، گلوکورونیک­اسید، آرابینوز، گزیلوز، رامنوز، گالاکتوز، گلوکز می باشد. این ماده در الکل نامحلول و در آب محلول است Fekri et al, 2008; Zhao et al, 2006) و امید بیگی، ۱۳۸۸).
۲-۱۵- اهمیت و جایگاه موسیلاژ در پزشکی و صنعت
موسیلاژ اهمیت فوق­العاده­ای در درمان سرطان، التیام و ترمیم زخم­ها دارد. علاوه بر این دارای خاصیت ضد­ویروس و آنتی­باکتریال است (Franz, 1989). موسیلاژ دارای ویژگی­های با ارزشی مانند پایدار‌کنندگی، امولسیون­کنندگی و سوسپانسیون­کنندگی است. این امر باعث کاربرد گستره­ آن در صنعت داروسازی و نساجی شده است. در داروسازی به منظور تهیه سوسپانسیون­ها، امولسیون­ها و یک عامل امولسیون­کننده­ پودر­های نامحلول، رزین­ها و روغن­ها و به عنوان عامل چسبنده در قرص های مکیدنی، گرانول­ها و تهیه دارو­های ملین­کننده کاربرد دارند (میرمعصومی، ۱۳۷۱). موسیلاژ به عنوان عامل سوسپانسیون­کننده، نگهدارنده­ی آب، قوام­دهنده، روان­کننده­ هیدروکلوئیدی، پایدار­کننده و کاهش دهنده­ اصطکاک استفاده می­ شود.
موسیلاژ در صنایع غذایی کاربرد­هایی شامل تغلیظ­کنندگی، تثبیت­کنندگی، به تعویق انداختن بیات شدن نان و در ژله­ها، چاشنی­ها و نوشیدنی­ها کاربرد دارد. موسیلاژ­ها علاوه بر مواردی که ذکر شد در صنایع رنگ‌آمیزی پارچه، تهیه مرکب چاپ، صنایع آرایشی، کاغذسازی، ساخت واکس، صنایع دفاعی و صنعت نفت و گاز کاربرد فراوان دارد (بقالیان، ۱۳۷۸). از موسیلاژ به عنوان یک پوشش محافظتی خوراکی برای میوه­ ها و سبزی­ها جهت افزایش عمر پس از برداشت محصول استفاده می­ شود (Park et al, 1994). این پوشش می ­تواند با کاهش تبخیر آب، کاهش تنفس، تأخیر در تغییر ساختار و حفظ مواد معطر باعث افزایش نگهداری محصول می­ شود. این پوشش می ­تواند جایگزین بسته بندی­های مصنوعی شود (Perez and Krochta, 1999). حذف بسته بندی­های پلی­اتیلنی باعث کاهش آلودگی زیست محیطی می­ شود. یکی دیگر از برتری­های این پوشش نسبت به پوشش ­های پلی­اتیلنی این است که می ­تواند این پوشش همراه با محصول خورده شود (Park et al, 1994).

۲-۲- الف ۲-۲- ب
شکل ۲-۲: الف) محل تجمع موسیلاژ در فضای بین سلول­های گیاه آلوئه­ورا، ب) تجمع موسیلاژ در کورتکس (www.aloeverahq.com/aloe-vera-plant)
۲-۱۶- اهمیت موسیلاژ در گیاه
موسیلاژ در دستگاه گلژی سنتز می­ شود و به اپوپلاست (فضای بین غشای پلاسمایی و دیواره­ سلولی اولیه)، کورتکس یا سلول­های اپیدرمی ترشح می­ شود. (Haughn and Chaudhury, 2005; Young et al, 2008). موسیلاژ مخلوط پلی­ساکاریدی پیچیده است که در اندام­های مختلف بسیاری از گونه­ های گیاهی وجود دارد. موسیلاژ در ریزوم، ریشه و آندوسپرم دانه در درجه­ اول به عنوان منبع ذخیره­ انرژی عمل می­ کند.
موسیلاژ برگی نیز نقش مهمی در پاسخ به زخم­ها و پاتوژن­ها ایفا می­ کند. از دیگر نقش­های موسیلاژ شرکت در حمل و نقل آب و پاسخ به تنش­ها است. موسیلاژ باعث ذخیره­ آب در گیاه و افزایش مقاومت گیاه در برابر خشکی می­ شود. موسیلاژ به کاهش نوسانات آب در وسط روز می­انجامد و برگ قادر به حفظ پتانسیل آب در زمان کم آبی می­باشد (Ghanem, 2010).
۲-۱۷- تأثیر شوری و برخی عوامل محیطی دیگر بر موسیلاژ
حیدری و فرزانه (۱۳۹۲) گزارش کردند افزایش شوری باعث کاهش میزان موسیلاژ در گیاه اسفرزه شده که این اختلاف معنی­دار بوده است. مکی­زاده و همکاران (۱۳۸۷) طی تحقیقاتی گزارش کردند سطوح مختلف شوری باعث کاهش میزان موسیلاژ در گیاه گاو­زبان شد که این کاهش تفاوت معنی­داری نشان داد. کاهش موسیلاژ تحت تنش شوری می ­تواند ناشی از تجزیه هیدروکربن­های نامحلول به هیدروکربن­های محلول به منظور تأمین انرژی و تنظیم اسمزی باشد (میرمحمدی میبدی و قره­یاضی، ۱۳۸۱).
وکیلی شهر بابکی و باقی زاده (۱۳۹۱) اعلام کردند که مقادیر نیتروژن و فواصل کاشت بر میزان موسیلاژ اثر معنی‌دار دارد. مرادی و همکاران (۱۳۸۹) گزارش کردند فواصل آبیاری و سطوح مختلف نیتروژن بر میزان موسیلاژ اسفرژه اثر معنی‌دار دارد. حیدری و فرزانه (۱۳۹۲) نیز گزارش کردند که تغذیه نیتروژن و تنش شوری بر میزان موسیلاژ در گیاه اسفرزه اثر معنی داری گذاشته است.
۲-۱۸- تأثیر شوری در گیاه ختمی
در حیطه دانش ما تاکنون مطالعات زیادی در ارتباط با اثرات تنش شوری و تأثیر آن در رشد و میزان موسیلاژ گیاه ختمی زینتی وجود ندارد. یزدانی بیوکی و رضوانی مقدم (۱۳۹۱) اثرات تنش شوری در جوانه زنی ختمی دارویی را بررسی نموده و گزارش کردند که شوری درصد جوانه‌زنی گیاه ختمی را به صورت معنی‌داری کاهش می‌دهد.
فصل سوم
مواد و روش ها
۳-۱- مکان و زمان آزمایش
بذور Althaea rosea L. از شرکت دشتیار اصفهان خریداری شد. آزمایش به صورت گلدانی بر پایه بلوک­های کامل تصادفی با ۳ تکرار در فضای باز و آفتاب­گیر انجام گردید. شرایط آب و هوایی محل کاشت گیاهان در جدول ۳-۱ نشان داده شده است. کاشت بذر­ها در گلدان­های ۱۵ کیلویی به ارتفاع ۴۰ و قطر دهانه­ ۲۸ سانتی­متر که از خاک سیلت-لومی پرشده بود (جدول۳-۲)، در تاریخ ۲۴ فروردین ۹۲ در استان گلستان و برداشت، شهریور ۹۲ صورت گرفت. هفت روز پس از کشت، بذور سبز شدند. خاک گلدان‌ها سیلت لومی با مقدار سیلت ۷۲ درصد، رس ۲۰ درصد بود (جدول ۳-۲). تیمار­های آزمایش آبیاری با چهار سطح شوری شامل (آب غیرشور (شاهد)، ۴، ۸ و ۱۲ دسی زیمنس بر متر) با کلرید سدیم بود. پس از برداشت گیاهان، خاک گلدان­ها اسیدیته و هدایت الکتریکی (WTW- Multi 340i) سنجش شد که حاکی از اثر نسبتاً دقیق آبیاری با آب شور در هدایت الکتریکی خاک برحسب تیمارهای داده شده است (جدول ۳-۳). اعمال تیمار از مرحله­ پنج برگی شروع و تا زمان برداشت ادامه یافت. گلدان­ها روزانه با ۲۰۰ میلی­لیتر آب مطابق با تیمار­ها آبیاری شدند. گیاهان در ابتدا حالت روزت داشتند و پس از دو ماه بعد از کشت شروع به ساقه­دهی کردند، طوری که ابتدا در گیاهان شاهد و سپس به ترتیب تیمار­های ۴، ۸ و ۱۲ دسی­زیمنس بر متر ساقه تشکیل شد. گیاهان به منظور تجزیه ریشه و برگ ختمی بعد از پنج ماه در پایان دوره رویشی برداشت شدند و برای اندازه‌گیری صفات رشد، انباشتگی برخی یون‌ها، برخی صفات فیزیولوژیکی و موسیلاژ مورد بررسی قرار گرفتند.
جدول ۳-۱: میانگین پارامتر­های جوی استان گلستان از زمان کاشت تا برداشت نمونه­ها در سال ۱۳۹۲

دمای هوا ( درجه سانتی ­گراد )

استعمال صفت اشاره « آن» در این بیت مفید معنای تحقیر است.
۷۹۸- وادی ایمن: وادی مقدس را گویند و آن بیابانی و صحرایی است که در آنجا ندای حق سبحانه و تعالی به موسی علیه السلام رسید. (برهان(
شب تار است و ره وادی ایمن در پیش آتش طور کجا موعد دیدار کجاســـت
(حافظ)
معنی بیت: همان گونه که برای پروانه، شمع همچون نخل وادی ایمن است برای موسی که نور حق بر آن تجّلی یافت؛ چشم عاشق نیز از دیدار محبوبش روشن می شود.

۸۰۰- لف و نشر مشوّش بین کلمات« سرو و گل» و« جام و شیشه».
معنی بیت: از حلاوت و لطف می،جام و شیشه ی می همانند سرو و گل به نظر می رسند هرچند آنها را بشکنی و کاملاً خرد کنی.
۸۰۱- التفات: باز نگریستن، لطف و مهربانی، توجّه.(فرهنگ فارسی معین)
ساده رویان: معشوقانی که هنوز ریش و سبیل بر صورتشان نروییده است. امرد.( فرهنگ فارسی معین)
۸۰۲- معنی بیت: همه می نوشان از مریدان من گشتند زمانی که من خود را با سجادّه بر آب افکندن و اظهار کشف و کرامت کردن رسوا نمودم.
۸۰۳- معنی بیت: حتّی اگر مسیح نفس حیات بخش خود را تبدیل به نخ در سوزن کند نمی تواند با معجزه آن زخم سینه عاشقان تو را التیام ببخشید.
۸۰۴- سر نیزه و تیر تو در نظر عاشقان چون دل تصور می شود.
۸۰۵- نوعی درخت بید وجود دارد که برگ آن به شمشیر شباهت دارد.
۸۰۶- به خود پیچیدن : کنایه از درد و رنج بسیار داشتن و به دشواری تحمّل نمودن آن.
۸۰۷- زر: مجازاً مال و ثروت .
معنی بیت: میزان نیرو و توان انسان وابسته به مال و ثروت اوست ، دست خالی از زر در واقع حکم آستین بی بازو را دارد ؛یعنی، مثل آستین بی بازو فاقد قدرت و توان است.
۸۰۸- اهل تمیز: هوشیاران ، دانشمندان.( فرهنگ فارسی معین)
انفعال: اثر پذیرفتن .شرمنده شدن . (غیاث اللغات ) (آنندراج ). (اِمص )شرمندگی . شرمساری . خجالت . خجلت . (یادداشت مولف ). شرمساری . شرم . حیا. خجالت . (ناظم الاطباء) آشفتگی .قبول اثر و عمل چیزی . (ناظم الاطباء). اثرپذیری . تاثر.رسوایی . (ناظم الاطباء) ( دهخدا، ۱۳۷۳: ۳۰۹۶)
در دوزخم بیفکن و نام گنه مبــــر کآتش بگرمی عَرَق انفعال نیســـت
(صائب)
معنی بیت: از نظر هوشیاران و دانشمندان شخص مجرم اگر سر درپیش و شرمنده نباشد از حیوات کمتر است؛ نظر به این که حیوانات برخلاف آدمی که سرش در بالاست، سر در پیش دارند .
۸۰۹- جلو ریز: واژه­ای خاص در دیوان غنی، که حاشیه­نگار نسخه، آن را «به شتاب و تیز» گزارش کرده است.
گلگون: سرخ و خونین، نام اسب خسرو.(فرهنگ فارسی معین). مجازاً هر اسب بهتر را گلگون گویند. (غیاث )
۸۱۰- رو ساختن: شرمنده شدن و خجالت کشیدن . (برهان قاطع) (غیاث اللغات ) (از فرهنگ فارسی معین)
معنی بیت: سنگ خارا وقتی سخت جانی فرهاد را دید شرمنده شد و خجالت کشید، این که می گویند عکس شیرین بر سنگ خارا است واقعیت ندارد و تر دستی است چون تراشیدن آن محال است.
مفهوم بیت: مبالغه در سخت جانی، پر طاقتی و مقاومت فرهاد در عشق.
۸۱۲- قالب: همان آلتی است پارافین گداخته و شکل پذیر را داخل آن می ریزند تا به صورت آن قالب درآید و آماده شود.(فرهنگ فارسی معین)
۸۱۳- معنی بیت: یا لب شیرین تو بر روی لب اوست که موجب نشاط و سرزندگی او می شود یا جان شیرین و عزیز او بر لب است ؛یعنی، رو به اتمام است و مرگش نزدیک است.
۸۱۴- خال او موجب تسخیر و رام کردن فرشته ها است.
۸۱۶- معنی بیت: دل اگر پاک و بی آلایش باشد، روی زمین مانند آینه است که روی هر ذره آن نور و فروغ خورشید را می توان دید.
۸۱۷- عاقل از طریق نام و آوازه به کمال شخص پی می برد وبه ماهیّت او می رسد. هرکس جوهر دانش دارد نگین را مثل آیینه ای می داند که نمایانگر چگونگی احوال هر کسی است.
۸۱۹- تکیه برچیزی کردن: کنایه از اعتماد داشتن به آن.
گره بر باد بودن: کنایه از سست و بی دوام بودن.
مفهوم کلی بیت: هوشیار باش که گره هستی، گره ای زود گسل و سست است.
۸۲۰- معنی بیت: خاری که در پاهای مجنون فرو رفته است،از سر او بیرون آمده است؛ به عبارتی به عنوان شانه ای برای موهایش شد.
دراز افتاده : ۱٫بیان درازی موهای اوست ۲٫دراز افتادن مجنون که به دلیل فرو رفتن خار در پاهایش بیهوش شد و بر زمین افتاده است.
۸۲۱- دوران پیری را به خاطر موی سفید به شب مهتابی نسبت داده است.
۸۲۲- آب دادن تیغ: تیز کردن لبه شمشیر به وسیله سنگ فسان.(شارح)
۸۲۳- حرفیست : سخنی بی اساس و نادرست است.(شارح)
۸۲۴- اشاره دارد به این که دسته کوزه که دست را در آن کرده و آن را بر می دارند، بی پیاله است بنا براین خشک شود بهتر است.
به نظر می رسد « خشک شدن » دارای معنای ایهامی است:

1. 1. بدون رطوبت و نم باشد. ۲٫ بی حرکت و انعطاف باشد.

۸۲۵- معنی بیت: ای ساقی ،با برداشتن پنبه از شیشه می، دل تنگی من هم باید از بین برود.
۸۲۶-سخن چین و قلم در آشکار کردن مسائل با هم تناسب دارند.
۸۲۷- معنی بیت: عزلت نشینی درصورت روی گردانی از مردم امکان پذیر است، بدین جهت گوشه گیری از کشورگشایی نیز سخت تر است.
۸۲۸- معنی بیت: پای در گل بودن قلم به سبب فرو بردن آن در دوات وسیاهی آن است،یعنی با آن که من وابسته و اسیر گل هستم،هنوزکارهای بیهوده انجام می دهم.
۸۲۹- هلال ابرو : در این بیت به معنای سفید ابروست.