عنوان پایان نامه: مقایسه رفتارهای ضد اجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران حرفه‌ای تیمی و انفرادی
نام و نام خانوادگی دانشجو: ساناز صائب فتوحیه شماره دانشجویی: ۸۹۰۹۷۴۶۹۱۰۰ رشته تحصیلی: مدیریت ورزشی	تاریخ شروع پایان نامه: ۱۷/۰۵/۱۳۹۱ تاریخ اتمام پایان نامه: ۲۵/۰۸/۱۳۹۲
استاد / استادان راهنما: دکتر فرزاد غفوری استاد / استادان مشاور: دکتر علی زارعی
آدرس و شماره تلفن: تبریز، کوی زعفرانیه، ۱۸ متری شرقی، ۸ متری سوم، پ ۳۹-۰۹۱۴۱۷۶۷۲۹۶
هدف این پژوهش، مقایسه‌ی رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران حرفه‌ای تیمی و انفرادی می‌باشد. تحقیق حاضر به روش توصیفی بوده و به شکل میدانی اجرا شده است. جامعه‌ی آماری تحقیق شامل تمامی ورزشکاران ورزش‌های تیمی و انفرادی تیم‌های ملی جمهوری اسلامی ایران در سال۱۳۹۲می‌باشد که تعداد آنها با توجه به آمار کمیته ملی المپیک و فدراسیون‌های ورزشی ۲۳ رشته ورزشی تیمی و انفرادی، ۳۴۰ نفر می‌باشند. روش جمع‌ آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از پرسشنامه‌ی محقق ساخت به همراه ویژگی‌های فردی بوده است. که این پرسشنامه بر اساس شاخص‌های تحقیقات پیشین و شاخص‌هائی که در فصلنامه‌ی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران آمده تنظیم شده است.برای روایی محتوی از روش لاوشی استفاده شده که توسط گروه متخصصان بالاتر از ۸۴/۰، گزارش شده است. برای محاسبه پایایی پرسشنامه از دو روش آزمون–‌بازآزمون و پایایی درونی در محیط نرم‌افزار SPSS استفاده شده که پایائی آن ۹۱% گزارش شده است. همچنین ضریب پایایی درونی با بهره گرفتن از آزمون آلفا کرونباخ برای پرسشنامه ۸۷/۰ بدست آمد. داده‎های تحقیق با روش‎های آمار توصیفی(میانگین، واریانس، انحراف استاندارد، حداقل، حداکثر، دامنه تغییرات، فراوانی و درصد) در نرم‌افزار SPSS16 تجزیه و تحلیل شدند. در تحلیل استنباطی داده‌ها بعد از ارزیابی توسط آزمون کلوموگروف اسمیرنف و تست لوین در نرم‌افزار SPSS16 از آزمون‌های تحلیل واریانس یکطرفه ANOVA، آزمون تعقیبی Bonferroni، آزمون Fisher’s Exact و آزمون t مستقل استفاده شد. نتایج نشان دادند که بین نوع ورزش و رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران رشته‌های انفرادی تفاوت معنی‌دار وجود ندارد درحالی که در مورد ورزشکاران تیمی تفاوت معنی‌داری را نشان داد. بین نوع فعالیت‌های ورزشکاران تیمی و انفرادی عضو تیم‌های ملی در اوقات فراغت تفاوت معنی‌دار وجود ندارد همچنین تجزیه و تحلیل‌ها نشان دادند که بین ورزشکاران مرد و زن در فعالیت‌های ضداجتماعی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. واژه‌های کلیدی: رفتارهای ضداجتماعی، اوقات فراغت، تیمی، انفرادی.

نظر استاد راهنما برای چاپ در پژوهش نامه دانشگاه مناسب است تاریخ و امضاء:
مناسب نیست
فهرست مطالب ج
عنوان صفحه
فصل اول: مقدمه و معرفی
۱.۱ مقدمه ۲
۱.۲ بیان مساله ۴
۱.۳ اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن ۶
۱.۴ هدف‌های تحقیق ۷
۱.۴.۱ هدف کلی ۷
۱.۴.۲ اهداف اختصاصی ۸
۱.۵ سوالات یا فرضیه‌‌های تحقیق ۸
۱.۶ تعاریف مفهومی ۸
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲.۱تعریف و مفهوم اوقات فراغت و دیدگاه‌های مختلف ۱۵
۲.۲ شاخص‌های فراغت در دوران جدید ۱۶
۲.۳ رویکردهای مختلف در تعریف اوقات فراغت ۱۷
۲.۴ اوقات فراغت از دیدگاه مکاتب فلسفی ۱۹
۲.۵ آراء چند‌تن از فلاسفه در خصوص اوقات فراغت ۱۹
۲.۶ نظریه‌های فراغت ۲۰
۲.۶.۱ دیدگاه دو‌مازیه ۲۰
۲.۶.۲ دیدگاه ادگینتون ۲۰
۲.۷ نظریه‌های مربوط به سلامت اجتماعی ۲۱
۲.۷.۱ رویکرد سیستمی ۲۱
۲.۷.۲ رویکرد اکولوژیکی ۲۱
۲.۸ اوقات فراغت و ساختار فعالیت‌ها ۲۱

شکل ۵-۲ الگوریتم پروژه الگوریتم ژنتیک
شکل ۵-۳ نمودار مقایسه زمانی دو الگوریتم

شکل ۵-۴ نمودار مقایسه تکمیل نشده‌ها
شکل ۵-۵ نمودار مقایسه هزینه
در این نمودارها و این مقایسه برتری نسبی الگوریتم جدید را مشاهده می‌نمایید و ما بر آن شدیم که چندین مقایسه دیگر را هم انجام داده و آن را به تصویر بکشیم.
در مقایسه‌ای که انجام شده برای ۱۰۰ برنامه که هر برنامه بین ۲ الی ۵ وظیفه و هر وظیفه مابین ۳ الی ۶ میلی ثانیه زمان نیاز دارد.

در مقایسه جدید ما این مقدار را به ۶۰۰ برنامه سرویس دهنده و هر برنامه مابین ۲ الی ۵ وظیفه و زمان هر وظیفه را مابین ۶ الی ۱۲ میلی ثانیه در نظر گرفته‌ایم و در انتها نتیجه مورد نظر را مشاهده می‌کنیم.
در مقایسه جدید ۶۰۰ بار تکرار و در هر بار تکرار ما ۸۰ برنامه را در جمعیت خود نگه داری می‌کنیم .
ما با توجه به تغییرات انجام شده در شکل‌های زیر موارد مورد نظر را مشاهده می‌کنیم .
شکل ۵-۶ شکل الگوریتم ژنتیک
شکل ۵-۷ شکل الگوریتم بهینه شده
در الگوریتم دو تنها میزان دوره چرخشی را به ۱۲ تغییر داده‌ایم و نتیجه را مشاهده می‌نمایید .
مقایسه بین این دو برنامه را دوباره بر روی نمودارها به شما در زیر نمایش خواهیم داد.
شکل ۵-۸ نمودار مقایسه زمانی دو الگوریتم
شکل ۵-۹ مقایسه تعداد تکمیل نشده های دو الگوریتم
شکل ۵-۱۰ مقایسه هزینه‌ای دو الگوریتم
همان‌طور که گفته شده و در نمودارها و برنامه‌ها می‌توانید ببینید . می‌توان حالت بهینه‌تری را از این الگوریتم در نظر گفت ولی با این حال نمی‌توان این حالت بهینه گی را در تمامی موارد داشت زیرا این موارد بسته به شرایط محیطی و جغرافیایی خواهند داشت . مخصوصاً زمان که با توجه به فاصله مکانی سرویس گیرنده و دهنده و نوع ارتباط آن‌ها می‌توانند بسیار تغییر نماید.
ما در اینجا ده نمونه دیگری با زمان های متفاوت راندرابین را با الگوریتم اولیه مقابسه نموده ایم که در زیر نمودارها و جداول نمایش داده شده است .
الگوریتم مقاله مورد نظر را اجرا کردیم و با تعداد ۱۰۰ برنامه و هر برنامه مابین ۲ الی ۵ وظیفه دارد که هر وظیفه بین ۳ الی ۶ میلی ثانیه اجرا می شود .
خروجی که این برنامه به ما ارائه داده است بدین شرح می باشد.

اما اجرای برنامه بهینه شده در ۱۰ بار با زمان های راندرابین متفاوت بدین شرح می باشد . اما تعداد دورهای در هر بار ثابت و مقدار ۱۰۰ و در هر دور هم مقدار ۲۰ برنامه اجرا می شود و همان شرایط گذشته وجود دارد .

۳-۲-۲٫ هزینه­ های جایگزینی مواد خریداری شده
هزینه­ های جایگزینی برای تمام اقلام رد شده و عودت داده شده به تامین کننده (شامل هزینه­ های حمل و نقل هنگامی که این هزینه­ها توسط تامین کننده پرداخت نمی­ شود).

۳-۲-۳٫ اقدامات اصلاحی تامین­کننده
هزینه تحلیل خطاهای تحمیل شده به سازمان و جستجو برای پیدا کردن دلایل اقدام مردودی تامین­کننده به منظور اتخاذ اقدامات اصلاحی ضروری. شامل هزینه بازدیدهای مختلف از محل فعالیت تامین­کننده برای نیل به این هدف و هزینه تدارک بازرسی­های ضروری هنگامی که مسائل و مشکلات در حال رفع شدن هستند (برخی منابع این ردیف را به عنوان هزینه­ های پیشگیری محسوب می­نمایند).
۳-۲-۴٫ بازکاری اقلام رد شده تامین­کننده
تمامی هزینه تعمیرات اقلام ضروری تامین کننده که شرکت متحمل می­ شود و قابل محاسبه به پای تامین کننده نیست. این موضوع معمولا به مصلحت­هایی که در تولید دیده می­ شود، مربوط می­ شود.
۳-۲-۵٫ ضررهای کنترل نشده ناشی از مواد
هزینه کمبود مواد یا قطعات که بواسطه صدمه دیدن، سرقت یا سایر دلایل (شناخته نشده) به وجود می ­آید. ممکن است با بازنگری موجودی اقلام، مقدار این گونه هزینه­ها قابل محاسبه باشد.
۳-۳٫ هزینه­ های خطا در عملیات­ها (محصولات یا خدمات)
هزینه­ های خطا در عملیات­ها تقریبا همیشه معرف بخش بزرگی از کل کیفیت شرکت است و به طور کلی میتوان آن را به عنوان هزینه­هایی که بواسطه کشف محصول یا خدمات معیوب در طول فرایند تولید ایجاد میشود، در نظر گرفت. این هزینه­ها به سه دسته جداگانه تقسیم ­بندی می­شوند: اقدامات اصلاحی و بازنگری مواد، هزینه­ های بازکاری/ تعمیر و هزینه­ های دور ریز.
۳-۳-۱٫ هزینه­ های اقدامات اصلاحی و بازنگری مواد
هزینه­ های صرف شده برای بازنگری و تعیین تکلیف محصول و خدمات نامنطبق و آغاز اقدامات اصلاحی ضروری برای جلوگیری از بروز مجدد آن­ها.
۳-۳-۱-۱٫ هزینه­ های تعیین تکلیف
تمامی هزینه­ های صرف شده برای بازنگری و تعیین تکلیف محصولات و خدمات نامنطبق، هزینه­ های صرف شده برای تحلیل داده ­های کیفی برای تعیین مهم­ترین قسمت ­ها جهت اعمال اقدامات اصلاحی و همچنین هزینه جستجو برای یافتن چنین قسمت­ هایی و تعیین دلایل ریشه­ای بروز عیب در محصولات و خدمات.
۳-۳-۱-۲٫ هزینه­ های تحلیل خطا یا رفع عیب (در عملیات­ها)
هزینه تحلیل خطا (فیزیکی، شیمیایی و …) که توسط آزمایشگاهی برون سازمانی در حمایت از شناسایی دلایل نقص و عیب حاصل می­ شود (بعضی از منابع این ردیف را جزو هزینه­ های پیشگیری محسوب می­نمایند).
۳-۳-۱-۳٫ هزینه­ های مربوط به یافتن دلایل خطا
کلیه هزینه­هایی که مشخصا برای شناسایی و تعیین دلایل ریشه­ای بروز مشکلات، از طریق بررسی تولیدات و تحت کنترل داشتن انباشته­های محصول (بعضا با بهره گرفتن از روش طراحی آزمایش­ها) صرف می­ شود.
۳-۳-۱-۴٫ اقدامات اصلاحی عملیات­ها
هزینه واقعی اقدامات اصلاحی اتخاذ شده برای رفع یا حذف دلایل ریشه­ای عدم انطباق­های شناسایی شده برای اصلاح. که شامل هزینه فعالیت­هایی از قبیل بازنویسی دستورالعمل­های کاری کارکنان، طراحی مجدد فرآیندها یا روش­های اجرایی جریان کار، طراحی مجدد و تغییر تجهیزات یا ابزارآلات و طراحی و اجرای نیازهای آموزشی معین، می­ شود. هزینه فعالیت­هایی از قبیل طراحی یا اقدامات اصلاحی تامین­کننده را شامل نمی­ شود (بعضی از منابع این ردیف را جزو هزینه­ های پیشگیری محسوب می­نمایند).
۳-۳-۲٫ هزینه­ های مربوط به تعمیر و بازکاری در عملیات­ها
تمامی هزینه بازکاری یا تعمیر محصولات و خدمات معیوب که در طول فرایند عملیاتی، شناسایی می­شوند (این هزینه­ها شامل نیروی انسانی، مواد و سربار می­ شود).
۳-۳-۲-۱٫ بازکاری
کل هزینه (مواد، نیروی انسانی و سربار) تمامی کارهایی که برای آوردن یک محصول یا خدمت غیر منطبق به محدوده شرایط قابل قبول (منطبق) صرف می­ شود.
۳-۳-۲-۲٫ تعمیر
کل هزینه (مواد، نیروی انسانی و سربار) تمامی کارهایی که برای آوردن یک محصول یا خدمت غیر منطبق به یک دامنه قابل قبول، اما هنوز غیر منطبق صرف می­ شود. این کار معمولا با بردن محصول به یک فرایند تصدیق شده که موجب کاهش عدم انطباق می­ شود همراه است اما موجب حذف کامل عدم انطباق ثبت شده نمی­ شود.
۳-۳-۳٫ هزینه­ های بازرسی/ آزمون مجدد
آن بخش از نیروی بازرسی، آزمون و ممیزی که بواسطه محصولات یا خدمات رد شده صرف می­شوند (این هزینه شامل مستند سازی اقلام رد شده، بازرسی/ آزمون مجدد پس از تعمیر یا بازکاری، و درجه­بندی محصولات معیوب می­ شود).
۳-۳-۴٫ عملیات­های اضافی
کل هزینه عملیات­های اضافی، مانند دستکاری یا از بین بردن زائده­ها و آرایش مجدد که همگی بواسطه عدم توانایی عملیات اولیه در دستیابی به نیازمندی­های مشخص شده حاصل می­ شود. این هزینه­ها اغلب اوقات در دل هزینه­ های (استاندارد) پذیرفته شده فعالیت­های پنهان می­مانند.
۳-۳-۵٫ هزینه­ های دور ریز عملیات­ها
تمامی هزینه (مواد، نیروی انسانی و سربار) مربوط به محصولات و خدماتی که به دلیل عدم وجود توانایی در بازکاری روی آن­ها جهت انطباق با نیازمندی­های مشخص شده از بین می­روند یا تلف می­شوند. ضرر و زیان­های اجتناب ناپذیر مربوط به مواد (مانند تراشه­های حاصل از ماشین­کاری یا باقیمانده مواد در ظرف تغذیه) عمدتا به عنوان ضایعات شناسایی می­شوند. همچنین در تعریف هزینه­ های کیفیت، می­توان مقادیر حاصل از فروش، دور ریز و ضایعات (ارزش اسقاطی) را از هزینه­ های خطای دور ریز کم کرد.
۳-۳-۶٫ محصولات یا خدمات نهایی که از نظر کیفی رتبه پایینی دارند
اختلاف قیمتی که بواسطه مسائل کیفیتی بین قیمت فروش عادی و قیمت فروشگاهی، به وجود می ­آید مربوط می­ شود به عدم انطباق یا درجه پایین کیفی محصولات یا خدمات نهایی. همچنین تمامی هزینه­ های صرف شده برای اینکه محصول یا خدمت به سطحی قابل فروش برسد را نیز شامل می­ شود.

4. 4. هزینه­ های خطای خارجی

هزینه­ های حاصل از محصولات و خدماتی که با نیازمندی­ها و خواسته­ های مشتری انطباق ندارد. هزینه­ های خطای خارجی پس از تحویل یا ارسال محصول و در حین و یا پس از تحویل خدمات به مشتری رخ می­دهد.
۴-۱٫ رسیدگی به شکایات مشتری یا استفاده­کننده خدمات
تمامی هزینه رسیدگی، رفع مغایرت و پاسخگویی به شکایات و سوالات مشتریان یا استفاده­کنندگان و از جمله ارائه خدمات ضروری در محل کارگاه­ها.
۴-۲٫ کالاهای برگشتی
تمامی هزینه ارزیابی و تعمیر یا جایگزینی کالاهایی که به خاطر مسائل کیفیتی، مورد پذیرش مشتری یا استفاده­کننده واقع نشده است. این مورد هزینه تعمیرات انجام شده به عنوان بخشی از قرارداد نگهداری و اصلاح محصول یا خدمت را پوشش نمی­دهد.
۴-۳٫ هزینه­ های طراحی مجدد^[۵۷]
هزینه­هایی که بر اساس طراحی عمده مجدد بواسطه نقص در طراحی­های قبلی برای اصلاح یا بروز کردن محصولات یا خدمات ارائه شده در گارگاه برای رفتن به یک سطح جدیدی از طراحی صرف می­ شود.
۴-۳-۱٫ هزینه­ های احضار کردن
شامل هزینه­ های احضار کردن مربوط به مسائل و مشکلات کیفیتی.
۴-۴٫ گارانتی
تمامی هزینه دعاوی پرداخت شده به مشتری یا استفاده کننده، بعد از پذیرش مشکل، که برای پوشش دادن هزینه­هایی از قبیل تعمیرات، مانند جایگذاری سخت افزارهای معیوب از سیستم، یا اتفاقات مربوط به خدمات شیمیایی و غذایی صرف می­ شود. در مواردی که کاهش قیمت محصول یا خدمت به جای گارانتی مورد توافق قرار می­گیرد، این­گونه هزینه­ها نیز بایستی ثبت و محاسبه شوند.
۴-۵٫ هزینه­ های اعتبارات
هزینه­هایی که شرکت بابت ادعاهای مبتنی بر اعتبارات می ­پردازد شامل هزینه تضمین اعتبار محصول یا خدمت.
۴-۶٫ جریمه­ها
هزینه هرگونه جریمه­هایی که بواسطه تحویل محصول یا خدمت با عملکردی پایین­تر از سطح قابل قبول به شرکت تحمیل می­ شود (سطح قابل قبول در قراردادها با مشتری یا قوانین و مقررات دولتی مشخص شده است).
۴-۷٫ رضایتمندی مشتری/ استفاده کننده

احساس بی انصافی

طرد اجتماعی

ـ احساس شادمانی

۲-۱-۵. فرضیه ­های پژوهش:
با الهام از نظریه چلبی و مصاحبه های انجام گرفته می­توان این­گونه گمانه­سازی کرد که در بین زنان سرپرست خانوار عدم­پاسخگویی مؤثر به نیازها به کاهش احساس شادمانی منجر می­ شود و همچنین به نظر می­رسد عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها با ایجاد احساس نابرابری منجر به طرد اجتماعی شده است و طرد اجتماعی هم از طریق شکل دادن به احساس بی­انصافی بر شادمانی زنان سرپرست خانوار تأثیر منفی گذاشته است. اما در نهایت با توجه به شرایط و وضعیت جمعیت نمونه این پژوهش و با تمرکز به دستگاه چارچوب نظری پژوهش حاضر که بر گرفته از ادبیات نظری شادمانی و طرد اجتماعی و در رأس آن نظریه چلبی در مورد ربط دادن این دو متغیر به همدیگر است و همچنین تجربه زیسته زنان سرپرست خانوار از مطرودیت، می­توان گفت که طرد اجتماعی با ساز و کارهای منفی خود احساس شادمانی این قشر از زنان را کاهش می­دهد.
بنابراین با توجه به مدل نظری تحقیق، فرضیات زیر قابل استنتاج می­باشند که در بین زنان سرپرست خانوار:

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، احساس نابرابری را افزایش می­دهد.

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، طرد اجتماعی را افزایش می­دهد.

• عدم پاسخگویی مؤثر به نیازها، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• احساس نابرابری، طرد اجتماعی را افزایش می­دهد.

• احساس نابرابری، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• طرد اجتماعی، احساس بی­انصافی را افزایش می­دهد.

• احساس بی­انصافی، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

• طرد اجتماعی، احساس شادمانی را کاهش می­دهد.

۳-۱. مقدمه
چگونگی سنجش میزان احساس شادمانی و یا خوشبختی ذهنی افراد نیز یکی از مباحثی است که طی سال­ها، مورد جدال صاحب­نظران این حوزه قرار گرفته است، ولی اکنون پس از چند دهه پژوهش­های معتبر، می­توان بیان کرد که شادمانی می ­تواند با گزارش خود افراد اندازه ­گیری شود(گالاتزر، ۲۰۰۰: ۵۰۲). دورکیم نیز پیش از این در کتاب تقسیم کار اجتماعی بیان کرده بود: « تنها خود فرد برای داوری درباره خوشبختی­اش شایستگی دارد؛ فرد اگر خودش را خوشبخت احساس کند، بی­گمان خوشبخت است »(دورکیم، ۱۳۶۹: ۲۶۲ ).
در فصل گذشته به طرح دیدگاه­ های نظری، تجربی، چارچوب نظری، مدل تحلیلی و فرضیات تحقیق پرداخته شد. در این فصل به بیان روش تحقیق، جامعۀ آماری، روش نمونه گیری و حجم آن، عملیاتی کردن مدل تحلیلی و سرانجام اعتبار و پایائی پرسشنامۀ ساخته شده، پرداخته می­ شود. برای رسیدن به این منظور مراحل زیر در این پژوهش طی شده است:
۳-۱-۱. روش تحقیق
مطالعه حاضر از نوع کمی(پیمایش) بوده است از آنجا که هر تحقیق کمی هم دارای مقدمات و بررسی­های کیفی البته در معنای خودش شامل مصاحبه با گروه ­های مختلف و از جمله جمعیت مورد بررسی می­باشد بنابراین پژوهش حاضر هم برای انتخاب بهترین تئوری و درک مفهوم شادمانی و عوامل ایجاد کنندۀ آن از منظر خود زنان سرپرست خانوار، مصاحبه­ای نیمه­ساختاریافته با تعدادی از این زنان انجام داده است و معنا و مفهوم متغیرها و مفاهیم را از زبان و ذهنیت خود جمعیت هدف شناسایی کرده است و سپس با روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه جهت جمع­آوری اطلاعات در مرحلۀ کمی استفاده نموده است. زمان جمع­آوری اطلاعات با بهره گرفتن از مصاحبه، از اواخر بهمن تا اواخر اسفند ۹۳ و با بهره گرفتن از پرسشنامه، از اوایل اردیبهشت تا آخر تیر ۹۴ طول کشیده است. پیمایش^[۱۷۶] یکی از روش‌های تحقیق اجتماعی است که در آن اعضای جامعه آماری به پرسش‌هایی در مورد موضوع مورد مطالعه محقق، پاسخ می‌دهند. آن‌ها این کار را یا از طریق پرکردن “پرسشنامه‌ای” که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد و یا شفاهاً از طریق “مصاحبه” انجام می‌دهند(عضدانلو، ۱۳۸۸: ۱۶۵). همچنین روش کیفی هر گونه واکاوی و تعمق در زندگی، تجربیات زیسته یا سپری شده، رفتارها، هیجانات، احساسات مردم و همین طور عملکرد سازمانی، نهضت­های اجتماعی پدیده ­های فرهنگی و تعامل­های میان ملت­ها را در برمی­گیرد (اشتراوس و کربین^[۱۷۷]، ۱۹۹۸: ۱۰-۱۱). بنا بر آنچه که ذکر شد در این پژوهش ابتدا با بهره گرفتن از مصاحبه­ نیمه ساختاریافته، تجربه زیسته جمعیت هدف نسبت به موضوع پژوهش برای محقق به نحو آشکاری باز شده و در بخش کمی از مفاهیم و مقولات استخراج شده از این مصاحبه­ ها، برای تدوین مدل تحلیلی و عملیاتی کردن بعضی از متغیرها استفاده شده است. اما روش پیمایش در این پژوهش بعد از عملیاتی کردن متغیرها و مفاهیم­ها و تعیین شاخص ­ها مربوط و ساختن گویه با بهره گرفتن از تکنیک پرسشنامه اجر گردیده است. سوألات مورد نظر در این پژوهش به صورت سوألات بسته با بهره گرفتن از طیف لیکرت و تعدادی سوأل باز بوده است.
۳-۱-۲. جامعه آماری
جامعه آماری عبارت از مجموعۀ اشیاء یا نمودهایی که یک یا چند صفت مشترک داشته و یکجا در نظر گرفته می­ شود و آن را با نماد N نشان می­ دهند(منصورفر، ۱۳۸۴: ۲). تعیین جامعۀ آماری هر تحقیقی با توجه به ضرورت موضوع و محدودیت­های علمی و امکاناتی که برای انجام تحقیق در دسترس محقق قرار دارد مشخص می­ شود بر این اساس جامعۀ آماری این پژوهش، زنان سرپرست خانوار تهران است. از جمله شرایط انتخاب جامعۀ آماری از این قبیل بوده است: ۱- جمعیت هدف در تهران ساکن بوده یعنی شهرستان­ها و شهرهای کوچک اطراف تهران مدنظر نبوده است ۲- علت سرپرستی این زنان طلاق و فوت، اعتیاد، متواری بودن، از کارافتادگی، بیماری و زندانی بودن همسر بوده است ۳- محدودیت سنی در انتخاب جمعیت هدف مدنظر نبوده است ۴- شاغلین و غیر شاغلین جزء جامعۀ آماری بوده است.
۳-۱-۳. شیوه نمونه گیری و حجم نمونه
نمونه گیری در پژوهش­های کیفی و کمی تفاوت بسیار دارد انتخاب مشارکت­کنندگان در پژوهش کیفی با هدف دستیابی به بیشترین اطلاعات در مورد پدیده مورد بررسی انجام می­ شود. در پژوهش کمی تأکید بسیار زیادی بر انتخاب تصادفی(شانس برابر برای انتخاب همه اعضای جامعه پژوهش) وجود دارد و نمونه گیری به صورت احتمالی انجام می­گیرد اما در پژوهش کیفی نمونه پژوهش یا مشارکت­کنندگان، انتخاب یا دعوت می­شوند و نمونه گیری غیراحتمالی است که عناصر با شانس شناخته شده یا از پیش تعیین شده ای به عنوان آزمودنی انتخاب نمی­شوند (رنجبر،۱۳۹۱: ۲۳۸-۲۴۴). در پژوهش­های کیفی به طور معمول تعداد نمونه کمتری احتیاج است علت آن فرض متفاوت در مورد دانش در پژوهش­های کیفی به نسبت پژوهش کمی می­باشد در پژوهش­های کمی به دلیل اعتبار خارجی نیاز به نمونه گیری تصادفی و تعداد نمونه بیشتری وجود دارد(جلالی،۱۳۹۱: ۳۱۱). همان­طور که ذکر شد جمعیت مورد مطالعه این پژوهش زنان سرپرست خانوار تهران است که از دو روش نمونه گیری گلوله­برفی^[۱۷۸] و نمونه گیری در دسترس^[۱۷۹] برای انتخاب نمونه از میان آن­ها استفاده شده است. این پژوهش در قسمت مصاحبه های صورت گرفته با جمعیت هدف از روش نمونه گیری گلوله­برفی استفاده کرده است. ­یکی از رویکردهای متداول در نمونه گیری متوالی یا متواتر، نمونه گیری گلوله برفی است. این نوع نمونه گیری یک روش غیراحتمالی است که حالت انتخاب تصادفی نیز دارد. این روش زمانی مناسب است که اعضای یک گروه یا جامعه به راحتی قابل مشخص شدن نباشند در این روش پژوهشگر ابتدا افرادی را شناسایی می­ کند و پس از دریافت اطلاعات از آنها می­خواهد که فرد یا افراد دیگری را به وی معرفی کنند(ببی^[۱۸۰]، ۱۳۸۴). استفاده از روش اشباع داده در پژوهش­های کیفی به عنوان استاندارد طلایی پایان­نمونه گیری در نظر گرفته می­ شود این پژوهش در طی مصاحبۀ با ۳۰ نفر از زنان سرپرست خانوار تهران به اشباع نظری رسیده است.
اما در بخش کمی از نمونه گیری در دسترس استفاده شده است این نوع نمونه گیری غیر احتمالی رایج است که باید آن را با احتیاط و فقط برای مقاصد خاص به کار برد. احتمال معرف بودن نمونه در این تکنیک کمتر از هر تکنیک دیگری است. در این شیوه با هر کسی که مایل به پاسخگویی است مصاحبه می­ شود. این نوع نمونه گیری برای آزمون­های مقدماتی پرسشنامه یا تحقیقات اکتشافی برای اطلاع از دیدگاه­ های مختلف و طبقه ­بندی انواع آنها استفاده می­ شود ولی نمی­ توان با آن مدعی معرف بودن چیزی جز خود نمونه بود(دواس، ۱۳۹۲: ۸۵-۸۶). در بخش کمی این پژوهش، برای انتخاب نمونه مورد نظر به یکی از مراکز حمایت کننده از زنان سرپرست خانوار مراجعه شد^[۱۸۱] علت انتخاب این مرکز مراجعه زنان سرپرست خانوار از تمام نقاط تهران به آنجا بود است. از آنجا که لیستی از جمعیت هدف در اختیار پژوهشگر قرار داده نشد بنابراین از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد و برای اینکه انتخاب نمونه به صورت تصادفی باشد به مدت سه ماه در روزهای متفاوت هفته به این مرکز مراجعه و پرسشنامه ­ها در اختیار پاسخگویان قرار داده شد. اما حجم نمونه بخش کمی با مراجعه به کتاب دواس انتخاب شد. در این زمینه دواس می­گوید در جمعیتی که اکثر افراد یا فقط معدودی از افراد به گونه خاصی به پرسش پاسخ می­ دهند حجم نمونه کوچکتر خواهد بود. فی­المثال در جمعیتی که در آن ۵۰ درصد مایل به انتخاب حزب کارگر و ۵۰ درصد بقیه مایل به انتخاب حزب دیگرند مستلزم نمونه بزرگتری است تا در جایی که ۸۰ درصد(یا فقط ۲۰ درصد) مایل به انتخاب حزب کارگرند(دواس، ۱۳۹۲: ۷۹). در نتیجه پژوهش حاضر نیز با توجه به عدم در اختیار داشتن لیستی از جمعیت هدف در مرحله پیش آزمون با ۳۰ پرسشنامه شاخص متغیر اصلی، شادمانی را ساخته و به دو گروه شاد و ناشاد تقسیم نموده است. بر اساس فراوانی گرفته شده از این شاخص میزان ناشاد بودن جامعه آماری ۸۰ درصد بوده است و بر این اساس حجم ۱۸۰ نمونه در این تحقیق انتخاب شد.
۳-۱-۴. واحد تحلیل
در هر تحقیقی واحد تحلیل می ­تواند خرد، میانه و کلان در نظر گرفته شود. با توجه به موضوع پژوهش حاضر و فرضیه ­های آن، به بررسی متغیرهایی پرداخته­ایم که در سطح خرد مطرح می­باشند، بنابراین واحد تحلیل در این تحقیق فرد است.
۳-۱-۵. روش جمع­آوری اطلاعات
یکی از بخش­های اساسی هر کار پژوهشی را مرحله جمع­آوری اطلاعات تشکیل می­دهد و اطلاعات برای افراد مهم­ترین منبع تصمیم ­گیری می­باشد. چناچه کار جمع­آوری اطلاعات به شکل منظم و صحیح صورت پذیرد کار تجزیه، تحلیل و نتیجه ­گیری از داده ­ها با سرعت و دقت خوبی انجام خواهد شد. برای جمع­آوری اطلاعات در کارهای پژوهشی روش­های مختلفی را مورد استفاده قرار می­ دهند. مهم­ترین ابزارهای جمع­آوری داده ­ها مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه می­باشد که از طریق این ابزارها اطلاعات تفصیلی(کمی و کیفی) مناسبی در اختیار پژوهشگران قرار می­گیرد(موسوی و مرادی، ۱۳۸۴: ۴). در پژوهش حاضر از دو تکنیک اطلاعات مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا در مرحلۀ اکتشافی از مصاحبۀ نیمه ساختاریافته استفاده شده است. مصاحبه نیمه ساختار یافته مصاحبه­ای است که در آن سؤالات مصاحبه از قبل مشخص می­ شود و از تمام پاسخ ­دهندگان، پرسش­های مشابه پرسیده می­ شود؛ اما آن­ها آزادند که پاسخ خود را به هر طریقی که می­خواهند پاسخ دهند. البته در راهنمای مصاحبه جزئیات مصاحبه، شیوه بیان و ترتیب آن­ها ذکر نمی­ شود. این موارد در طی فرایند مصاحبه تعیین می شوند (دلاور، ۱۳۸۳: ۱۵۷- ۱۵۸؛ ببی، ۱۳۸۴: ۶۰۰). اما جمع­آوری اطلاعات در پژوهش­هایی با روش پیمایش غالباً پرسشنامه می­باشد که پژوهش حاضر نیز از این امر مستثنی نبوده است. در واقع پرسشنامه تکنیک بسیار ساختمندی برای گردآوری داده­هاست که در آن از هر پاسخگویی مجموعه یکسانی از پرسش­ها پرسیده می­ شود. به همین دلیل پرسشنامه شیوه بس کارآمدی برای تشکیل ماتریس متغیر بر حسب مورد برای نمونه­ها بزرگ فراهم می ­آورد(دواس، ۱۳۹۲: ۸۷).

«ان تجعل اوقاتی بین اللیل و النهار بذکرک معموره و بخدمتک موصوله…: قرار ده اوقاتم در شب و روز به یاد خودت معمور و آباد گردانی و همواره در خدمتت مستدام…»^[۷۳۶]؛ «قو علی خدمتک جوارحی: و اعضای مرا برای انجام خدمتت نیرو ده.»^[۷۳۷]

امامان بندگی و خدمت را از خداوند خود خواستاراند، زیرا خداوند انسان را برای عبودیت خلق کرد و همین عبودیت و بندگی انسان را از دیگر موجودات و حیوانات متمایز کرد و او را به تکاپو و سیروسلوک وداشت تا به هدف غایی آفرینش که منظور نظر حضرت حق است، نایل شود، پس هدف سلوک شهود جمال، معرفت، حکمت یا وحدت وجود نیست، زیرا شیطان به شهود حق رسیده بود، ولی چون بندگی نمی‌کرد و عبد نبود از درگاه خداوند رانده شد و از اعلی علیین به نازل‌ترین مرتبه نزول کرد.
پس سالک اگر به مرحله کشف و شهود رسید یا پرده‌ها از جلوی چشمانش کنار رفت و حقیقت اشیاء را دید، این نهایت هدف نیست، زیرا هر لحظه احتمال آن دارد که از این مراحل نزول کند و در پایین‌ترین مرحله از مراحل سلوک قرار گیرد. نتیجه آنکه «فوز سالک، لحظه‌ای است که به عبودیت می‌رسد.»^[۷۳۸] و بنده تا بندگی نکند و به درجه خالص بندگی نایل نشود به مقصود نرسیده، زیرا «ان الانسان لفی خسر: به‌درستی انسان در خسران است.»^[۷۳۹] و این خسران، گناهان، فتنه‌ها، وساوس شیطان و نفس، انسان را به فراموشی از ذکر حق وا می‌دارد و مطرود درگاه حق می‌کند.
۵-۲-۲-۵-۱٫ مفهوم عبودیت
کلمه عبد به‌معنای عبادت‌کردن است، ولی هنگامی که با مفعولش می‌آید، مثل «فاعبدلله واعبد ربک» در این ترکیب معنای آن عبودیت می‌شود.^[۷۴۰]
عبودیت یعنی هر عملی که برای خدا باشد و چیزهای دیگر و جوانب در عمل دخیل نباشد، زیرا هر عملی که خالص نباشد برای خدا نیست، پس عملی عبودیت محسوب می‌شود که اولاً نیت الهی داشته باشد و تنها برای خدا انجام شود، برای مثال برای رسیدن به بهشت یا دوری از عذاب جهنم نباشد، یا جلب توجه و رضایت دیگران در آن نهفته نباشد، پس نیت و هدف از انجام کار، قرب و رضای حق است و تمام اعمالش برای خدابودن، عبودیت است:
«ان صلاتی و نسکی و حیاتی و مماتی لله رب العالمین: نماز و تمام عبادت من و زندگی و مرگ من همه برای خداوندی است که پروردگار جهانیان است.»^[۷۴۱]
عبد تمام اختیارش را به دست حق می‌دهد و هیچ انگیزه‌ای جز امر و تکلیف حق او را به کاری بر نمی‌انگیزاند و این نیت الهی و پس از آن عمل باید در چارچوب سنت الهی باشد و مطابق با احکام و آداب سنت باشد.
«افزون بر کنترل محرک‌ها، باید حرکت‌ها را نیز کنترل کرد. اعمالی که حق از سالک می‌خواهد، می‌باید گذشته از امر و اخلاص، مطابق امر او هم باشد و به همان اندازه باشد که او را به آن خوانده‌اند نه بیشتر و نه کمتر.»^[۷۴۲]
برای انجام این حرکت‌ها، نیات و تکالیف باید معیاری داشت و بر اساس اهمیت به آنها عمل کرد. اهمیت یعنی:
«یعنی اینکه زمانی که به دو کار برخورد می‌کنیم، نگاه می‌کنیم کدام را خدا بهتر می‌پسندد و کدام یک اهمیت بیشتری دارد، در این میان: ۱. ظرفیت؛ ۲. حاجت؛ ۳. فایده؛ ۴. جبران نداشتن: الف. از جهت بدل؛ ب. از جهت زمان می‌توانند اهمیت‌ها را نشان دهند.»^[۷۴۳]
همچنین باید برای انتخاب عمل به این موضوع توجه کرد: دو عمل هم‌طراز از لحاظ اهمیت، کدام یک سخت‌تر و درجه مخالفتش با نفس بیشتر است، زیرا هر عملی که درجه مخالفتش با نفس بیشتر باشد سخت‌تر و با اهمیت است، پس عمل نباید مطابق با میل سالک باشد. «افضل الاعمال احمزها».^[۷۴۴] زیرا هرچه عمل صعوبت بیشتری داشته باشد و از مخالفت بیشتری با نفس سالک برخوردار باشد به سالک قدرت بیشتری می‌بخشد و به درجات بالاتری از مقام نایل می‌شود.
اگر عمل خالص و برای خداوند باشد، خداوند نیز سالک را یاری می‌کند و او را در مسیر رها نخواهد کرد و سالک با موفقیت کار را به سرانجام خواهد رسانید. «من یتق و یصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین: هر کس تقوا پیشه کند و شکیبایی و استقامت کند (سرانجام پیروز می شود) زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.»^[۷۴۵]
پس کسی که تقوا پیشه کند و برای خداوند قدم بردارد و حکومت الله را بپذیرد، خداوند کفایتش می‌کند و حق برای او کافی خواهد بود. «الیس الله بکاف عبده: آیا خداوند برای (دفاع و نجات از) بنده‌اش کافی نیست؟!»^[۷۴۶]
پس تنها از او هدایت و یاری می‌جوید و در پرتو لطف و رحمت و مهربانی‌اش به بالندگی می‌رسد.
۵-۳٫ مراحل عبودیت و سلوک
انسان وقتی قدم در راه خدا گذارد و محرک و انگیزه‌اش تنها خدا و هدفش نیز رضای حق باشد، خداوند نیز با جذبه محبت خود او را هدایت می‌کند، پس از این او نیست که حرکت می‌کند، بلکه آنچه او را می‌کشد، جذبه محبت اوست، سرانجام به جایی می‌رسد که خداوند با او ارتباط برقرار می‌کند و به مناجات او گوش فرا می‌دهد. او هرچه در این مسیر بیشتر گام بر می‌دارد، خلوصش بیشتر می‌شود و به مراحل بالاتری از عبودیت دست می‌یابد و دیگر عبد خالص رب می‌شود و خدا را بر همه چیز ترجیح می دهد؛ اما باز هم نفس، شیطان و دنیا و خلق او را رها نمی‌کنند و در طول مسیر او را وسوسه کرده و از راه مستقیم باز می‌دارند، پس باید سالک با شکر، صبر و استعانت از هدایت حق، این مسیر پر فراز و نشیب را بگذراند و از گردنه‌های صعب‌العبور آن با یاری و هدایت پروردگار به سلامت عبور کند؛ پس سلوک الی‌الله مراحلی دارد که از دو زاویه می‌توان آنها را طبقه‌بندی کرد. به نظر استاد علی صفایی حائری مراحل سلوک عبارت است از:
الف. نگاه اول: ۱. خلوت و توجه؛ ۲. فکر و شناخت معبودها؛ ۳. عقل و سنجش؛ ۴. انتخاب و عشق و ایمان؛ ۵. جهاد و مبارزه؛ ۶. بلا و ضربه‌ها؛ ۷. عجز و اضطرار؛ ۸. اعتصام و استعانت.
ب. نگاه دوم: ۱. اسلام؛ ۲. ایمان؛ ۳. تقوی؛ ۴. احسان؛ ۵. واجبات؛ ۶. سبقت؛ ۷. قرب؛ ۸. لقا؛ ۹. رضا؛ ۱۰. رضوان تقسیم‌بندی کرد.
۵-۳-۱٫ خلوت و توجه
اولین مرحله از مراحل سلوک خلوت و توجه است. انسان وقتی در خلوت تنهایی خویش می‌نشیند و به فکر فرو می‌رود و در می‌یابد چه استعدادها و توانایی‌هایی را از دست داده، چه عمری هدر رفته و چه نیروهایی که تلف شده و از آنها هیچ بهره‌ای نبرده است؛ وقتی به خود می‌آید که دچار چه خسران و تباهی شده است، پس به فکر چاره می‌افتد تا آینده‌ای که در پیش رو دارد، تباه نکند و از تمام نیروها و ظرفیت‌هایش بهره‌برداری کند و آنها را در راه رضای حق صرف کند تا به مقصد نهایی که عبودیت محض است نایل شود، زیرا عمر انسان محدود است و آن‌قدر زمان ندارد که بتواند تمام از دست رفته‌ها و لحظه‌های نابود شده‌اش را جبران کند، پس باید زمانش را مدیریت کند و در مسیر درست گام بردارد و تمام معبودها و محبوب‌ها را کنار بگذارد.
۲-۳-۲٫ شناخت معبودها
انسان فطرتاً عاشق آفریده شده است و به واسطه عشق هست که به جریان و تکاپو می‌افتد و در برخورد با محرک‌های مختلف در هر برهه از زندگی‌اش می‌تواند عاشق چیزی یا کسی شود، پس انسان باید متوجه باشد چه کسی یا چه چیزی را به عنوان معشوق بر می‌گزیند و با مقایسه معشوق‌هایش در دوران‌های مختلف، یا حتی در یک زمان عشق‌هایش را رهبری کند و به انتخاب بهترین‌ها نایل شود، پس در مرحله اول شناختن معبود بسیار مهم و با ارزش است؛ بدین معنا که چه چیزی ما را به حرکت و شور وا می‌دارد و برده و اسیر چه چیزی هستیم؟ ثروت،‌ قدرت، پاداش، تعریف و تمجید، نفس، هوی و هوس، دنیا و … است که ما را مغلوب خود کرده‌اند.
بنابراین باید بدانیم که مطیع هوای نفس هستیم؟ (قرآن کریم می‌فرماید: «ارایت من اتخذ الهه هواه: آیا دیدی کسی که هوای نفسش را معبود خود برگزیده است؟»^[۷۴۷])
یا زیبایی‌های دنیا ما را مقهور خود کرده است: «زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطره من الذهب و الفضه: محبت امور مادی از قبیل زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسب‌های ممتاز و چهارپایان و زراعت در نظر مردم جلوه داده شده است.»^[۷۴۸]
گاهی قدرت‌ها، طاغوت‌ها و مردمانی هستند که انسان را به خویش می‌خوانند: «عبد والطاغوت»^[۷۴۹] و «ان کان آباؤکم وابناؤکم»^[۷۵۰] شیطان نیز از عوامل دیگری است که آدمی را وسوسه کرده و نفس را تحریک می‌کند و دنیا را زیبا جلوه می‌دهد و او را بنده خویش قرار می‌دهد. «الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبد الشیطان.»^[۷۵۱]
در نتیجه معبودها را می‌توان: نفس، خلق، دنیا و شیطان نام برد؛ اما انسان سالک برای رسیدن به مقصود باید بر تمام آنها پشت کند و از بند آنها رها شود، زیرا از یک سو عمری در بند این معبودها بوده «و از سویی خدا را دید که با تمامی استغنای خویش با دست مهربان و آغوش همیشه گشاده‌اش در انتظار این گریزپای عصیانگر مانده است و او را عاشقانه به خویش می‌خواند، به سنجش می‌ایستد: ۱. سنجش میان قدر و اندازه‌های خویش و این معبودهای ریز و درشت و حضرت دوست؛ ۲. سنجش میان معبودهای گوناگون: نفس، خلق، دنیا، شیطان و خدا.»^[۷۵۲]
امام علی در فرازی از دعای کمیل معبودها را این‌گونه معرفی می‌فرماید: «و قعدت بی اغلالی، و حبسنی عن نفعی بعد املی، و خدعتنی الدنیا بغرورها، و نفسی بجنایتها، و مطالی: و زنجیرهای علایق مرا خانه‌نشین کرده و آرزوهای دور و دراز مرا از رسیدن به منافعم بازداشته، دنیا با ظاهر فریبنده‌اش مرا فریب داده است و نفس اماره‌ام مرا به خیانت کشانده و به مسامحه گذراندم.»^[۷۵۳]
۵-۳-۳٫ ایمان و انتخاب
سالک پس از اینکه در خلوت، سکوت، مراقبه، تفکر و تعقل معیار انتخاب را به دست ‌آورد و چهار تکبیر بر دنیا، نفس، شیطان و خلق ‌زد، به یگانگی حق شهادت می‌دهد، عاشق حق می‌شود، به راه می‌افتد و در این راه خداوند برایش کافی است. او دریافته که خداوند خیر است و منبع تمامی خیرهاست، پس خود را تسلیم حق می‌کند و بی‌چون و چرا مطیع اوامر حق می‌شود و به جهاد و مبارزه با شهوات و نفسانیات و طاغوت‌ها می‌پردازد. عشق سرتاسر وجودش را فرا می‌گیرد و اعضا و جوارحش یکی‌یکی به خدا ایمان آورده و عاشق می‌شوند. البته سرعت یا توقف این بالندگی و تعالی به خود انسان بستگی دارد.
«سرعت و شتاب یا کندی و حتی خشکیدن این گیاه عشق به تو بستگی دارد که چگونه سیرابش کنی و بارورش سازی، هرچه بیشتر شکر کنی و بیشتر گام برداری زودتر می‌رسی، بیشتر بار می‌گیری. ایمان عمل را می‌زاید و عمل ایمان را بارور می‌سازد. آنها که پرش‌های آهویی دارند و همراه مقایسه‌ها و ذکرها مدام با خودشان کار می‌کنند و به خودشان نهیب می‌زنند، زودتر می‌رسند. بارها گفته شده که بذر فکر و گیاه عشق، اگر همراه ذکر و یادآوری تو نباشد، هیچ‌گاه از زیر خاک سر بر نمی‌آورد.»^[۷۵۴]
پس هرچه سالک شکرگزاریش بیشتر باشد نعمتش بیشتر شده و هدایتش افزون می‌شود و در این راه جلوتر می‌افتد. «لئن شکرتم لازیدنکم.»^[۷۵۵]
در اینجا صحبت از شکر و شکرگزاری شد، پس لازم است درباره شکر وشکرگزاری نیز توضیحی داده شود.
۵-۳-۳-۱٫ شکر و شکرگزاری
شکر یعنی آنچه سالک فهمید و یاد گرفت، به کار بندد و در راه حق مصرف کند. شکر به این معنا نیست که فرد بگوید: «الحمدلله»، نه، بلکه آن جرقه‌هایی که برایتان زده شده، آن جلوه‌هایی که برایتان پدیدار شده، آن هدایت‌هایی که برایتان آمده، اگر آنها را با دل بپذیرید که «والذین اهتدوا» او هم بیشتر می‌دهد: «زادهم هدی»، پس اگر آدمی آنچه را در زندگی فهمید وآموخت به کار بست، خداوند نیز آنچه را او نمی‌توانست بیاموزد و بفمد، به او یاد می‌دهد و به میزانی از آگاهی می‌رسد که در تمام سلوکش به آنها نمی‌رسید؛ بنابراین معنای شکرگزاری این است که سالک هر روز به خدا نزدیک‌تر شود، اعمالش خالص برای او شود، از فرمان الهی و تذکرهای حق رویگردان نباشد، به واسطه نماز و روزه و عبادتی که می‌کند، مغرور نشود و از خود و منیت بگذرد، در راه خدا از خویش بگذرد و با هر سختی و ضربه‌ و تذکرهایی که می‌بیند، از دیگران فارغ شود و در برابر نعمت‌ها و شناختی که به حق پیدا می‌کند دست خداوند را ببیند و در برابر هر عطا یا بلا رضای حق را بخواهد و مصیبت‌ها را هم عنایت حق ببیند. علی صفایی حائری می‌گوید: «آنجاکه تو نعمت‌ها را گسترش می‌دادی، حتی مصیبت‌ها جزء نعمت‌ها می‌شد، پس شکر تو زیادتر می‌شود و با این نگاه و توجه به وسعت نعمت تو در مصیبت‌ها، نه تنها صابر که شاکر بودی.»^[۷۵۶]
«و ان الذین اهتدوا زادهم هدی و ءاتهم تقویهم: کسانی که هدایت یافته‌اند خداوند بر هدایتشان می‌افزاید و روح تقوا به آن می‌بخشد.»^[۷۵۷]سالک پس از سنجش میان معبودها و انتخاب معبود حقیقی و روی‌آوردن به درگاه باری‌تعالی به ذلت و فقر خود پی می‌برد و دست طلب به نزد خدا می‌آورد و صدا می‌زند: «و اتیتک طامعا فی احسانک راغبا فی امتنانک مستسقیا وابل طولک مستمطرا غمام فضلک طالبا مرضاتک قاصدا جنابک واردا شریعه رفدک ملتمسا سنّی الخیرات من عندک: و به درگاه تو آمدم به طمع درباره احسان تو و رأفت در بخشش تو و طلب باران رحمتت و از ابر بخشش ابر و فضلت، خواستار رضایت و عازم آستانت هستم، وارد بر آبگیری پذیراییت در جویبار عطایت و خواهشمند خیرات درخشانت از نزد خودت.»^[۷۵۸]
زیرا سالک به‌خوبی واقف است بدون احسان، فضل و رحمت باری‌تعالی راه به جایی نخواهد برد و بدون عنایت حق در راه و بی‌راه خواهد ماند. مؤمن سالک در این مرحله که ایمان در او شکل گرفت، به آرامش و امنی دست می‌یابد که نه حزن و اندوهی، نه نگرانی و ترس، نه حیرت و حتی ذلت نیز در او راهی ندارد و با قدرت ایمان به عزت می‌رسد و در برابر تمامی حوادث سربلند بیرون می‌آید و آماده پذیرش همه چیز می‌شود. او نه تنها مسئول خود، بلکه مسئول دیگر انسان‌ها و همه موجودات و اموری می‌شود که او را احاطه کرده‌اند و با آنها تعامل دارد.
«این مسئولیت در برابر آدم‌ها هم هست. او در برابر ناس- مردم- مسئول هدایت است و در برابر کسانی که این هدایت را پذیرفتند و ایمان آوردند؛ مسئول نصر و یاری است و اگر هجرت کردند و راه افتادند، مسئول ولایت آنهاست و عهده‌دار در برابر آنهاست.»^[۷۵۹] پس هرچه وجود سالک گسترده‌تر شود، مسئولیت بیشتری بر عهده او خواهد بود.
۵-۳-۴٫ جهاد و مبارزه
سالک با تولد «من» جدید عهده‌دار وظایف جدیدی می‌شود، زیرا من قدیم اسیر نفس و جلوه‌های دنیا، وسوسه‌های شیطان و معبودهایش است و اما من جدید باید رشد کند و از خاک به افلاک برسد، پس بین من قدیم و جدید و بین ماندن و رفتن، کشمکش و درگیری به وجود می‌آید. از یک طرف شیطان وسوسه می‌کند و دنیا را با تمام زیبایی‌هایش جلوه‌گر می‌سازد و از طرف دیگر عشق به بی‌نهایت، دنیا را در نظرش خوار و ذلیل می‌کند. استاد علی صفایی می‌گوید: «همان غریزه‌ها، همان حب‌الخیر در تو شکل جدیدی بگیرد و از همان بدی‌ها، تو خوبی‌ها را به دست بیاوری که با ترکیب می‌توان به تبدیل رسید. یبدل الله سیئاتهم حسنات: خداوند بدی‌ها را به خوبی‌ها تبدیل می‌کند.»^{[۷۶۰] [۷۶۱]}
و هرچه سالک پیش‌تر می‌رود این جهاد و مبارزه سخت‌تر می‌شود، پس باید سبکبارتر گام بردارد تا جایی که حتی خواب، خوراک و خون رگ‌هایش را بریزد، تا راحت‌تر گام بردارد و توشه‌ای که تا دیروز او را در راه کمک می‌کرد، امروز دست و پاگیر است و مانع پیشرفت، دیگر عقل، فکر و حتی عشق هم مانع هستند و جلوی حرکت را می‌گیرند، پس باید آنها را رها کند.
۵-۳-۵٫ بلاها و ضربه‌ها
«در کشاکش همین مبارزه و جهاد است که سالک می‌کوشد بر نقاط ضعف خود چیره شود و زنجیرهای وابستگی و علایق و تعلقات را از دست و پای خویش باز کند. سالک می‌کوشد و می‌کوشد و نمی‌تواند و نمی‌تواند. در هنگامه همین کوشیدن و نتوانستن است که بلا و ضربه‌های خدا، فتنه‌ها و امتحانات درست چون باران رحمتی بر او می‌بارد.»^[۷۶۲]
خداوند با این بلاها و ضربه‌ها هم ضعف را به انسان نشان می‌دهد و هم او را از وابستگی‌ها آزاد می‌کند. این بلاها می‌تواند ترس، گرسنگی و از دست‌دادن مال و عزیزان است. این بلایا آن‌قدر ادامه می‌یابد تا سالک به عجز برسد؛ بنابراین بلا و فتنه دو خاصیت دارد: هم ضعف‌های او را نمایان می‌سازد و هم او را از وابستگی‌ها و دلبستگی‌ها آزاد می‌کند. «امتحان و بلا و فتنه همان‌طور که از اسمشان پیداست، محنت‌پذیرفتن وگرتاری دیدن و در کوره نشستن است.»^[۷۶۳]
سالک در این کوره پخته می‌شود و از خامی به در می‌آید و کسانی که تنها ادعای ایمان دارند، باید زیر فشار ضربه‌ها و بلاها بروند تا ظرفیت خود را بشناشند. خداوند در قرآن از بندگان خود می‌پرسد: «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا امنّا وهم لایفتنون.»^[۷۶۴]
بنابراین تا آدمی در کوره بلا و امتحان قرار نگیرد خالص نمی‌شود. خداوند هرکسی را به‌نوعی آزمایش می‌کند، یکی را با نعمت و دیگری را با گرفتن نعمت. «این بلا یک چهره ندارد که، تمامی داده‌های او بلا هستند؛ ندادن‌های او بلاست و گرفتن و بخشیدن، محرومیت و دارایی، همه‌اش ابتلاست.»^[۷۶۵] این بلاها نشان‌دهنده عمق، ظرفیت، ایمان، صدق، کذب و نفاق آدمی است تا سالک بداند چه هست و به کجا خواهد رفت. خداوند درباره ابتلا و آزمایش می‌فرماید: «و لنبلونکم بشئ من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات: به‌یقین همه شما را با اموری همچون ترس و گرسنگی و کاهش در مال‌ها و جان‌ها و میوه‌ها آزمایش می‌کنیم.»^[۷۶۶]
و این‌گونه خداوند سالک را محک می‌زند و خالص می‌کند و به هرچه غیر از خدا دلبستگی دارد، از او می‌ستاند تا بت‌هایش شکسته شود و ایمان، ظرفیت، صدق و کذب او را به او نمایان کند.
۵-۳-۶٫ عجز و اضطرار
در اینجاست که سالک با همه تلاش‌ها و بلاها و ضربه‌هایی که خداوند به او وارد کرده، او را خالص می‌کند، در می‌یابد که نمی‌تواند این راه بی‌نهایت را به آخر برساند. در این مرحله سالک به عجز و اضطرار خود واقف می‌شود و می‌شکند تا آنجاکه علی مرد راه می‌گوید: «آه من قله الزاد و طول الطریق: وای از توشه کم و راه دور.»^[۷۶۷]