متنی (۱۳۸۳) در پایان نامه­ خود با عنوان “عوامل موثر بر وفاداری مصرف کننده نسبت به یک نام تجاری خاص در محصولات صنایع غذایی (مطالعه موردی ماکارونی)” اقدام به شناسایی و بررسی عوامل موثر بر وفاداری مصرف کنندگان به یک علامت تجاری در صنعت محصولات غذایی پرداخته و در مرحله بعد تلاش کرده است تا رتبه بندی هریک از عوامل از دید مصرف کنندگان انجام شود.
آقا سید (۱۳۸۹) در تحقیقی با عنوان “بررسی عوامل زمینه‌ای، وفاداری به برند و تغییر جهت دادن برند برروی تصمیم خرید مصرف کنندگان جوان” اقدام به بررسی تاثیرات عوامل زمینه‌ای و همچنین معیارهای وفاداری به برند و تغییر دادن برند بطور همزمان بر روی تصمیم خرید مصرف کنندگان علی الخصوص در رده سنی جوانان نموده ‌است.
گیلانی نیا و موسوی (۱۳۸۹) در تحقیق خود با عنوان ” تاثیر وفاداری به برند بر ارزش ویژه برند بانک از دیدگاه مشتریان کارت الکترونیکی” که در سال ۱۳۸۹ ارائه شده‌است، به مطالعه ۳۶۳ نفر از مشتریان بانک‌های خصوصی استان گیلان پرداخته‌اند، ایشان به این نتیجه رسیده‌اند که وفاداری، آگاهی و کیفیت بر ارزش ویژه برند از عوامل مؤثر بر روی وفاداری مشتریان به برند می‌باشد.
حاج‌کریمی و همکاران (۱۳۸۸) در یک بررسی پیمایشی با نام بررسی ارتباط کیفیت مواجهه خدمت و وفاداری مشتریان در سازمان‌های خدماتی تجاری بر اساس مدل جایاواردهنا و همکاران، ابعاد کیفیت مواجهه خدمت مطرح و ارتباط آن با وفاداری مشتریان را مورد ارزیابی قرار دادند. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و نمونه آماری آن متشکل از ۱۰۲ شرکت که از خدمات بندر شهید رجایی بهره می‌گیرند بوده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که کیفیت مواجهه خدمت ارتباط مثبتی با رضایت مشتری و ادراکات او از کیفیت خدمت دارد، ضمن اینکه با وفاداری مشتریان نیز ارتباط مثبتی دارد.
حقیقی و همکاران (۱۳۸۲) در یک مطالعه‌ی میدانی با نام وفاداری خدمت: اثرات کیفیت خدمات و نقش میانجی رضایتمندی مشتری به بررسی رابطه‌ی کیفیت خدمات، وفاداری و رضایت مشتریان پرداختند. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و جامعه‌ی آماری آن کارکنان بانک ملت در شهر تهران است که نمونه‌ای به تعداد ۱۴۷ نفر از میان آنها انتخاب شده است. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که بین رضایت مشتریان و کیفیت خدمات و وفادرای مشتریان ارتباط معناداری وجود دارد.
نعمتی‌زاده و دهقان (۲۰۱۳) در مطالعه‌ای با عنوان توضیح محرک‌های ارزش مشتری با رضایت آنان مطالعه‌ی موردی: یکی از بانک‌های ایرانی در تهران به بررسی رابطه‌ی تصویر ذهنی برند و رضایت مشتریان پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۳۸۴ عضو ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. نتایج آن نشان می‌دهد که بین تصویر ذهنی برند و رضایت مشتریان ارتباط معناداری وجود دارد.
رنجبریان و سنایی (۲۰۱۲) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان تحلیل تصویر برند، کیفیت درک شده و رضایت مشتری و قصد خرید مجدد در فروشگاه‌های ایران به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۱۲۲۷ عضو، ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه و روش تحلیلش معادلات ساختاری بوده است. نتایج این تحقیق حاکی از وجود ارتباط معنادار بین رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
اندرواژ و همکاران (۲۰۱۳) در یک بررسی با رویکرد توصیفی پیمایشی تحت عنوان تأثیر اعتماد به برند و رضایت مشتریان بر وفاداری مشتریان با بهره گرفتن از روش SEM به بررسی رابطه‌ی اعتماد به برند و وفاداری مشتریان پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۳۲۰عضو، ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه و روش تحلیل آن معادلات ساختاری بوده است. بافته‌های آن وجود رابطه‌ی معنادار میان اعتماد به برند و وفاداری مشتریان را تأیید می‌کند.
۲ـ۸ـ۲ـ تحقیقات خارجی
حامد (۲۰۱۳) در مطالعه‌ای توصیفی پیمایشی با عنوان تأثیر تبلیغات مصرفی روی وفاداری به برند با نقش میانجی تصویر فروشگاه، کیفیت درک شده و رضایت مشتری: مطالعه‌ی موردی هایپرمارکت‌ها به بررسی رابطه‌ی وفاداری به برند و اعتماد مشتریان پرداخته است. این مطالعه یک بررسی کمی و مقطعی و از نوع کاربردی بوده است. نمونه‌ی آماری آن داری ۳۶۰ عضو بوده و ابزار گردآوری داده‌ی آن نیز پرسشنامه بوده است. روش تحلیل این پژوهش از نوع معادلات ساختاری می‌باشد. نتایج تحلیل در این بررسی مؤید ارتباط معنادار اعتماد مشتریان و وفاداری به برند می‌باشد.
سعید و همکاران (۲۰۱۳) در یک مطالعه‌ی توصیفی پیمایشی با عنوان تأثیر تصویر برند بر وفاداری به برند و نقش رضایت مشتریان در آن به بررسی رابطه‌ی تصویر برند و وفاداری مشتریان پرداختند. این تحقیق در زمره‌ی تحقیقات کمّی، مقطعی و کاربردی قرار می‌گیرد. جامعه‌ی آماری آن مشتریان بخش خدمات بی‌سیم ارتباطات از راه دور در پاکستان بوده‌ است که نمونه‌ای به تعداد ۱۵۰ عضو از میان آنها انتخاب شده است. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و روش تحلیل در این مطالعه رگرسیون و همبستگی بوده است. نتایج این تحقیق وجود رابطه‌ی معنادار میان تصویر برند و وفاداری مشتریان را تأیید می‌کند.
بودیارتی و همکاران (۲۰۱۳) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان ارزش ویژه‌ی برند و رضایت مشتریان به عنوان میانجی تأثیر تبلیغات و کیفیت خدمات با وفاداری مسافران بین‌المللی خطوط هوایی گروآدای اندونزی به بررسی رابطه‌ی رضات مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. جامعه‌ی آماری این تحقیق مسافران بین‌المللی خطوط هوایی گروآدای اندونزی بوده است که از میان آنها نمونه‌ای به تعداد ۳۵۰ عضو برگزیده شده است. همچنین ابزار این تحقیق پرسشنامه بوده است. روش تحلیل داده‌ها در این پژوهش معادلات مسیری ساختاری با بهره گرفتن از نرم‌افزار اسمارت پی‌ال‌اس بوده است. یافته‌های آن نشان از آن دارد که بین رضات مشتریان و تصویر ذهنی برند ارتباط معناداری وجود دارد.
چی‌ها و هاشیم (۲۰۰۷) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان ارزش ویژه‌ی برند، رضایت مشتریان و وفاداری آنان: بخش بانکداری مالزی به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. جامعه‌ی آماری این تحقیق مشتریان بخش بانکداری مالزی بوده‌اند که نمونه‌ی انتخاب شده از میان آنها دارای ۲۵۶ عضو و ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. روش تحلیل داده‌های آن ضریب همبستگی بوده است. نتایج پژوهش مزبور گواه از آن است که بین رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند ارتباط معناداری وجود دارد.
مالیک و همکاران (۲۰۱۲) در یک بررسی با رویکرد توصیفی پیمایشی تحت عنوان تأثیر تصویر برند، کیفیت خدمات و قیمت بر رضایت مشتریان در بخش ارتباطات از راه دور پاکستان به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق بالغ بر ۱۶۰ عضو داشته است. ابزار گردآوری داده‌های آن نیز پرسشنامه بوده است. یافته‌ها حکایت از وجود ارتباط معنادار میان رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
تی‌تو و همکاران (۲۰۱۲) در مطالعه‌ای تحت عنوان تأثیر تصویر برند شرکت و رضایت مشتریان بر وفاداری آنها: مطالعه‌ی تجربی قهوه‌ی استاربوکس در تایوان به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۲۰۶ عضو، ابزار آن پرسشنامه و روش تحلیل آن معادلات ساختاری بوده است. یافته‌ها حکایت از وجود ارتباط معنادار میان رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
آتاکورا (۲۰۱۴) در تحقیقی با رویکرد پیمیایشی تحت عنوان اعتماد به برند مشتری برای توسعه‌ی ملموس هزاره‌ی سوم جهان: نقش ویژگی‌های احساسی و کارکردی برند به بررسی رابطه‌ی اعتماد به برند و وفاداری مشتریان پرداخته است. نمونه‌ی آماری آن دارای ۵۰۸ عضو بوده است که از میان جامعه‌ی استفاده‌ کنندگان از خدمات مالی در کوماسی کشور غنا انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌های آن نیز پرسشنامه بوده است. یافته‌های این تحقیق بر وجود رابطه‌ی معنادار میان اعتماد به برند و وفاداری مشتریان مُهر تأیید می‌زند.

الواز و رادولفو^[۱۲۷] (۲۰۰۷) در تحقیقی با عنوان “ارزیابی تاثیر تصمیمات مربوط به قیمت بر روی طبقه محصول و برندها” به تجزیه و تحلیل تاثیر قیمت بر روی تصمیمات خرید مصرف کنندگان پرداختند.
ریو و دیگران^[۱۲۸] (۲۰۰۱) در پژوهشی به مطالعه و بررسی “اثر تصویرذهنی برند نام و نشان تجاری بر واکنش رفتاری مصرف کنندگان” پرداخته‌اند. آنها در مطالعه خود تصویر نام و نشان تجاری را براساس مزایا و کارکردهایی که مصرف کننده را با آن علائم مربوط می‌کند تحلیل نموده‌اند.
الینجر^[۱۲۹] و همکارانش (۱۹۹۹) در تحقیقی استنتاج کردند که ارتباطات در تغییر اعتقادات و نگرش مشتریان نسبت به سازمان اثر گذار است. در این تحقیق الینجر در نتیجه‌گیری خود بیان می‌کند که وفاداری و رضایتمندی هر دو از از ارتباطات میزان و نحوه آن اثر می‌پذیرند.
چو^[۱۳۰] (۲۰۰۹) عنوان کرد که ارزش مشتری نقش میانجی در رابطه اعتماد به برند و وفاداری بازی می‌کند. در ضمن او منابع اعتماد به برند مشتری را سه ناحیه زیر می‌داند: ۱)رفتارهای پر از اعتماد سازمان به مشتریان ۲) اعمال سیاستهای مدیریت و کارکنان رده اول (کارکنانی که مستقیما با مشتری تعامل دارند) ۳)تمایل فردی مشتریان به اعتماد به برند
ناکس^[۱۳۱] (۲۰۰۴) در مقاله‌ای با عنوان “جایگاه یابی و نام گذاری شرکت” که در بانکی با نام The First Direct انجام شده، بیان می‌دارد که جایگاه یابی نام تجاری سازمانی یک شرکت می‌تواند در شهرت نام تجاری، کارکرد محصولات و خدماتش، سهم محصولات و مشتریانش و شبکه‌های ارتباطی که یک مدیر باید در زنجیره تامین خود داشته باشد، تعیین شود. این روش بر عوامل درون سازمانی و عوامل برون سازمانی تمرکز می‌کند و از این طریق به ارتقای نام تجاری در نظر مصرف کننده کمک می‌کند.
در مطالعه‌ای توسط راسل‌بنت و همکاران^[۱۳۲] (۲۰۰۷) با عنوان “تعلق خاطر، رضایت و وفاداری نام تجاری در صنایع کوچک"، وفاداری از دو بعد نگرشی و رفتاری بررسی شده و ارتباط آن با متغیرهای رضایت و تعلق خاطر مورد آزمون قرار می‌گیرد. این مطالعه ارتباط بین وفاداری نگرشی و وفاداری رفتاری را در زمینه‌ی خدمات تجاری می‌آزماید و برای شناسایی دو کلید مقدم بر وفاداری تلاش می‌کند.
شکل۲ـ۱۴: ارزیابی وفاداری از دو بُعد نگرشی و رفتاری (منبع: راسل‌بنت و همکاران، ۲۰۰۷)
یافته‌های راسل‌بنت و همکاران (۲۰۰۷)، ارزشِ مفهوم‌سازی و اندازه‌گیری دو جزء وفاداری یعنی نگرشی و رفتاری را ثابت می‌کند. نتایج این مطالعه طبق مدل۳، نشان می‌دهد که وفاداری نگرشی عامل میانجی بین تعلق خاطر و رضایت با وفاداری رفتاری است. به عبارتی وفاداری نگرشی، متغیر توضیحی مهمی در پیش‌بینی وفاداری رفتاری ست و ارتباطات معناداری بین وفاداری نگرشی و عوامل مقدم یعنی تعلق خاطر و رضایت وجود دارد.
هریس و گود (۲۰۰۴) در تحقیقی با عنوان “چهار سطح وفاداری و نقش محوری اعتماد: مطالعه‌ی خدمات آنلاین” یک مقیاس چهار بعدی که بازتاب‌دهنده‌ی مفهوم سازی زنجیره‌ی وفاداری دائمی اولیور (۱۹۹۷) است، پیشنهاد وآزمون شده‌است. همچنین از طریق ترکیب و ساختن تحقیق موجود درباره‌ی وفاداری، اعتماد به برند، رضایت، ارزش و کیفیت خدمات، یک چارچوب پیشنهاد و آزمون شده‌است.
شکل۲ـ۱۵: چارچوب وفاداری (منبع: هریس و گود، ۲۰۰۴)
سه هدف اصلی مطالعه‌ی هریس و گود (۲۰۰۴) عبارتند بودند از: توسعه و گسترش مفهوم‌سازی‌های موجود در مورد خدمات آنلاین از طریق مشارکت دادن ساختار اعتماد به برند؛ پیشنهاد، عملیاتی‌سازی و آزمون مقیاس چهاربعدی وفاداری الیور و در نهایت آزمون نظریه‌ی مطرح شده در زمینه‌ی آنلاین وتسهیم بینش اضافی ناشی از آن به همه‌ی چارچوب‌های خدمات آنلاین. نتایج تحقیق آن‌ها نشان می‌دهد اعتماد به برند، ارزش و کیفیت خدمات بیشترین تأثیر را بر وفاداری دارند.
مسحب^[۱۳۳] و همکاران (۲۰۱۰) در یک تحقیق با رویکرد پیمایشی تحت عنوان کیفیت خدمات، رضایت و وفادرای مشتریان: آزمون میانجی‌گری به بررسی رابطه‌ی رابطه‌ی میان کیفیت خدمات، رضایت و وفاداری مشتریان پرداختند. این مطالعه در ایران و در شهر تهران انجام شده است. جامعه‌ی آماری این تحقیق مشتریان شعب بانک سپه در خیابان فاطمی تهران و ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. تعداد نمونه‌ی این تحقیق بالغ بر ۱۴۷ عضو بوده است. یافته‌های این تحقیق نشان داد که کیفیت خدمات در تمام ابعاد آن در سطح پایینی قرار دارد. علاوه بر این، نتایج این بررسی نشان دادند که رضایت مشتریان نقشی میانجی را در تأثیر کیفیت خدمات بر وفاداری مشتریان ایفا می‌کند.
اکبر و پروز (۲۰۰۹) در یک مطالعه‌ی پیمایشی با نام تأثیر کیفیت خدمات، اعتماد و رضایت مشتریان بر وفاداری مشتریان به بررسی روابط میان متغیرهای اشاره شده پرداختند. جامعه‌ی آماری آنها مشتریان صنعت ارتباطات از راه دور بنگلادش بوده است که نمونه‌ای به تعداد ۳۰۴ عضو از میان آنها برگزیده شده است. یافته‌های آنها نشان می‌دهد که رضایت مشتریان و اعتماد رابطه‌ی معناداری با وفاداری مشتریان دارد.
۲ـ۹ـ معرفی بانک پارسیان
بانک پارسیان به صورت شرکت سهامی عام و با مالکیت اشخاص غیر دولتی و به استناد قانون اجازه تأسیس بانک های غیر دولتی مصوب فروردین ماه ۱۳۷۹، ماده(۹۸) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و ضوابط تأسیس بانک غیر دولتی مصوب نهصد و چهل و هشتمین جلسه مورخ ۲۰/۹/۱۳۷۹ شورای پول و اعتبار تأسیس یافته و در چارچوب قانون پولی و بانکی کشور مصوب سال ۱۳۵۱، قانون عملیات بانکی بدون ربا، قانون تجارت و مقررات اساسنامه بانک، در مرداد ۱۳۸۰، نسبت به انجام پذیره نویسی سهام و تشکیل مجمع مؤسس اقدام نمود و پس از انجام تشریفات و ثبت رسمی بانک به شماره ۱۷۸۰۲۸ در تاریخ ۱۵/۶/۱۳۸۰ در اداره ثبت شرکتها و مؤسسات غیر تجاری تهران، به موجب نامه شماره ۲۳۴۸/هـ ـ مورخ ۲۶ شهریور ماه ۱۳۸۰ مجوز آغاز فعالیت را از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران دریافت نمود. بدین ترتیب ارائه خدمات بانک پارسیان از اسفند ماه ۱۳۸۰ آغاز گردید.
اهداف:
عبارت است از توسعه اقتصادی از طریق گسترش فعالیت در بخش صنایع ، به ویژه صنعت خودروسازی و صنایع وابسته با فراهم آوردن امکانات ، تسهیلات و تدوین و اشاعه ابزارهای مالی و پولی نوین ، همچنین تأمین مالی برای زیربخش های ساخت ، تجارت ، مصرف.
سرمایه بانک :
سرمایه بانک سیزده هزار و دویست میلیارد (۱۳،۲۰۰،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰) ریال می باشد که تماماً پرداخت شده و به سیزده میلیارد و دویست میلیون سهم عادی یک هزار ریالی تقسیم گردیده است.
بیانیه ماموریت بانک پارسیان
بانک پارسیان ارائه دهنده کلیه خدمات بانکی و مالی منطبق با نیاز های روز با بهره گرفتن از ابزارهای پیشرفته و نوین و اتکاء به سرمایه انسانی متخصص با بهترین شرایط می باشد.

ما به موفقیت خود ایمان داریم زیرا تلاش می کنیم:
برترین در تکریم مشتری، سریع ترین در شناسایی و پاسخگویی به نیازها، متمایز در ارائه کلیه خدمات بانکی و مالی، سودآورترین در سرمایه گذاری، وظیفه شناس ترین در قبال جامعه و پایبند به بانکداری اسلامی باشیم.

ما با کار گروهی تلاش می کنیم:
سپرده گذاران رضایتمندی کافی از انتخاب بهترین فرصت سرمایه گذاری را داشته باشند،
تسهیلات گیرندگان منعطف ترین راه حل های مالی ممکن و متناسب با نیاز خود را دریافت نمایند،
خدمات گیرندگان همواره سریعترین و ارزانترین خدمات را تجربه نمایند، شرکای تجاری ما موفق ترین و سودآورترین رابطه تجاری بلند مدت را داشته باشند، سهامداران و کارکنان ما خشنود از چشم انداز تداوم موفقیت ما باشند.
شرکتهای وابسته به بانک:

1. 1. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان

1. 1. شرکت لیزینگ پارسیان

1. شرکت بیمه پارسیان

صواب است بیش ازکشش بند کرد کـه نــتـوان سـر کشــته پیوند کرد
خــــــــداوند فرمان و رای و شـکـوه ز غــوغــای مـردم نگــردد ســتوه
سر پــــــر غرور از تحمل تهــــــی حــرامــش بــــود تــاج شاهنشهی
(همان: ۲۲۱)
به نظر سعدی خشم و غضب باعث از بین رفتن عقل و تدبیر می‌گردد. و بی‌صبری و بی تحملی باعث از بین رفتن خرد و دانش می‌شود. سعدی صبر را پایه و مایه همه فضایلی می‌داند که به انسان شأن و شخصیّت می‌بخشد و هویّت او را در همبودی جامعه تعیین می‌کند. هر حرکت خیری که منبعث از تدبیر و عقل است، از صبوری و شکیبایی ریشه می‌گیرد. سعدی آنچان بر این امر تأکید می‌کند که صبر را عین عقل و عقل را همان صبر جلوه می‌دهد.
نگـویم چـــــــــو جنگ آوری پـای دار چـو خشــم آیـدت عقل بر جای دار
تحّمُل کند هـــــــرکه را عقّّـــل هست نه عقلی که خشمش کند زیر دسـت
چـــو لشــکر برون تاخت خشم از کمین نه انصاف مــــــــاند نه تقوا نه دین
ندیدم چنین دیـــــــو زیر فلــــــــک کزو مـــــــی گریزند چندین ملـک»
(همان: ۲۲۸)
۵-۱-۹- صبر مایه عزّت و بزرگی است
سعدی معتقد است، صبر برای آدم عزّت و بزرگی به بار می‌آورد و باعث می‌شود دیگران به خاطر این فضیلت که رفتار و کردار انسان را تحت تاًثیر قرار می‌دهد احترام بگذارند. از ابیات سعدی چنین به نظر می‌رسد که صبر و شکیبایی شخصیّت انسان را پرورش می‌دهد و برای انسان وقار و متانت به بار می‌آورد. انسان‌های با وقار شایسته تکریم هستند زیرا رفتارآنان به آسانی دیگران را تحت تاًثیر قرار می‌دهد و احترام برانگیز است.

خـــردمـنـــد مـردی در اقـصـای شــام گــرفت از جـــهان کنـج غاری مقام
بــه صـبـرش در آن کنــج تــاریک جای بـــــه گنـــج قناعـت فرو رفته پای
شـنـیـدم کـــه نـامش خدا دوسـت بـود ملک سیرتی، آدمـــی پــوست بـود
بـــزرگـان نـــهـادنــد سر بـــــر درش کــــــه در می نیامد به درها سرش
تمـنــــــا کـنــــد عـارف پــــــاکـباز بــه در یــوزه از خویـشتن ترک آز»
(همان : ۲۳۵)
سعدی در ابیات بالا نشان می‌دهد که فضیلت صبر و قناعت همیشه توأم با خرد و دانایی هستد. یعنی این که صبر محصول بلا فصل عقل و اندیشه است و از آن مایه می‌گیرد. چون این صفات در کسی جمع شوند رفتار او خردمندانه می‌شود. مردم با دیدن رفتار با سکون و اندیشمندانه او به طرفش جلب می‌شوند و او را به عنوان فردی گزیده و صاحب رای تکریم می‌کنند.
۵-۱-۱۰٫ صبر و شیرینی به امید وصال
سعدی بر این باور است که وصال به این خاطر چنین شیرین و گوارا است زیرا که با صبری تلخ حاصل گشته است. و اگر ایّام تلخ صبوری نبود وصال هم ممکن نبود. هرچه صبوری تلخ‌تر باشد شهد وصال شیرین‌تر است. ضمن اینکه او در این ابیات با ایهام به درخت «صبر» که دارای میوه بسیارتلخی است هم نظر دارد. سعدی می‌گوید: انتظار و صبر کردن برای گشایش و امید به دیدار دوست و محبوب اگر چه تلخ و سخت است. لیکن، تحمل سختی‌ها با یاد دوست و برای او لذّت بخش و سرشار از کیفیتی روحانی است. پاداش این صبر با چیزهای مادی و معمولی قابل تصور نیست زیرا این حظی روحانی و از دل و جان آدم سرچشمه می‌گیرد.
«خوشا وقت شـــــــوریدگان غمـش اگــر زخـم بیـننـد وگـر مـرحـمـش
گـــــدایـآنــی از پـادشـاهــی نفـور بـه امـیـدش انــدر گـدایـی صـبـور
دمـــادم شـراب الـــم در کــشــنـد وگـــر تلـــخ بینـنـد دم در کـشند
بــلای خـمـار اســت در عـیـش مُـل سلحـدار خـــار اسـت بـا شـاه گـل
نـه تـلخ است صبری که بر یاد دوست که تلـخی شـکر باشد از دست دوست
مـــلامـت کشـانـنـد مـــسـتـان یار سبک تــــر بـرد اشـتر مـسـت بــار»
(همان: ۲۹)
سعدی معتقد است آنچه که باعث می شود انسان بتواند در عشق به مقصد نایل آمد، صبر است و صبری که البته برای دوست و به امید روز وصل است حتی فکر کردن به آن هم شیرین است.
۵-۱-۱۱- پاداش صبر:
سعدی بر این باور است که صبر، اسقامت و پایداری برای رسیدن به هدف اگر چه سخت و طاقت فرسا است امّا چون نتیجه‌ی مطلوب و خوشایند دارد شیرین است. سعدی نشان می‌دهد که ابرام و پافشاری برای رسیدن به هدف را هر چند دشوار و با سختی‌های فراوانی همراه است ولی چون نتیجه بدهد دل انگیز و زیباست. صبور و حمول دو ویژگی است که طالب باید برای بدست آوردن مطلوب داشته باشد یعنی اینکه صبور و بردبار باشد. کیمیاگری کاری است که مستلزم دقّت و حوصله فراوان است. هرگونه شتاب در این کار ضمن بارآوردن صدمات جانی، جوینده را از نتیجه دور می‌کند. سعدی با اشاره به این که کیمیاگری را کاری نیازمند به صبر و حوصله می‌داند به طور غیره مستقیم فرایند صبر را کیمیا می‌داند که البته در نزد هر طالب راهی نیست.
طــلــب کــــار بــایــد صبــور و حـمــول که نـشـنـیـده‌ام کـیـمـیــاگــــر مـلــول
(همان: ۲۹۹)
پس از چندین تحمّـل‌‌ها کـه زیر بار غم کردی شـب غــم‌های سعدی را مگر هنگام روز آمد
(‌همان: ۳۱۰)
۵-۱-۱۲- صبر سیرت صاحب دلان است
سعدی باور دارد که حتی چاره عشق تنها به دست صبر گشوده می‌شود و کسی که در این راه بی صبری کند به جایی نمی‌رسد او صبر کردن را سیرت اهل صفا می‌نامد و اشاره می‌کند که عاشق صادق باید محبت ورزد و شرط محبت نیز وفاداری و ماندن بر دوستی است که در راه دوست و برای رسیدن به وصل صبوری ورزد.
صبر کن ای دل که صبر سیرت اهل صفاست چاره‌ی عشق احتمال شرط محبـت وفاست
(همان: ۴۷۱)
۵-۱-۱۳- صبر شرط وفاداری است
سعدی بر این عقیده است، کسی که ادعای وفاداری می‌کند باید نخست صبور باشد و بداند که صبر کردن چه مشکلاتی دارد. آن کس که در میدان صبر آزموده نشده است نمی‌تواند چنین ادعایی داشته باشد. لاجرم، کسی برنده میدان عشق است که بتوان با صبر ادعای خود را اثبات کند.
هر که بـا غـمـزه‌ی خـوبـان سـر و کاری دارد سست مهر است که بر داغ جفا صابر نیست
هــم دانــنـد کـــه سودا زده‌ی دلــشــده را چاره صبر است و لیکن چه کند قادر نیست
(همان: ۵۰۳)
دل به سختی بنهادم پس از آن دل به تو دادم هـر که از دوسـت تحـمـل نکند عهد نپاید
(همان:۵۸۰)
مـن از تــو روی نـپـیـچـم گــرم بــیــازاری که خــوش بـود ز عزیـزان تـحمـل خـواری
(همان:۷۱۰)
سعدی می‌گوید، اگر چه صبر از روی دوست کاری دشوار و سخت است، امّا شرط وفاداری صبوری است. کسی که تاب این مرحله را ندارد، سزاوار وصل نیست. و تنها چاره صبوری است که در آن امید به بار می‌نشیند. سعدی در سراسر آثار خود به این موضوع اشاره می‌کند. و صبر را به عنوان مرحله آزمون اثبات صداقت عاشق ضروری می‌داند:
صبر از وصـال یـار مـن برگشـتن از دلدار من گر چـه نـبـاشد کار من هم کار از آنم میـرود

۳-۱ -۱۲ قدرت و قلمرو آل بویه

آل بویه مهمترین سلسله ای بود که به دنبال آغاز تجزیۀ خلافت عباسی دراوایل سدۀ سوم هجری و روند روزافزون آن در سدۀ چهارم هجری توسط ایرانیان شیعی مذهب تشکیل شد. دوران حکومت بویهیان همزمان بادرخشانترین عصر دگرگونی‌های همه جانبه علمی و اجتماعی و مذهبی در تاریخ اسلام بود. آن حکومت از لحاظ نیرو و وسعت قلمرو، قوی ترین سلسله ای بود، که قبل از پیدایش سلاجقه روی کارآمدند.
آل بویه بر بخش بزرگی از ایران وعراق وتا مرزهای شمالی شام فرمان راندند و در مکه وحجاز برای رکن الدوله، معزالدوله وعزالدوله بختیارخطبه خوانده می شد.(مسکویه،۵:۱۳۷۶/۲۰۴)

بی تردید دوران حکومت آل بویه،برجسته ترین دوران تاریخ تسلط و برتری ایرانیان وشیعیان برخلافت عباسی بود. دراین دوران حکومت شیعی مذهب آل بویه، نه تنها برقسمت وسیعی از ایران تسلط یافت. بلکه بر بغدادو خلیفه عباسی حاکم گردیدند. در دوران آنان که ۱۱۳سال حکومت داشتند، پنج خلیفه عباسی خلافت کردند که به صورتی تشریفاتی و با مقرری و حقوقی که از امیرالامراهای بویهی می گرفتند، می زیستند و این اوج اقتدارآل بویه رامی رساند.(خضری ،۱۶۳:۱۳۷۸) عضدالدوله بی تردید برجسته ترین و قدرتمندترین فرمانروای آل بویه بود. که با رهبری اوامپراتوری آل بویه به بیشترین حد قدرت و وسعت رسید.(کرمر، ۷۵:۱۳۷۵) هیچ یک از حکام آل بویه به اندازه او به وسعت قلمرو و پیروزی برشاهان و ممالک اطراف دست نیافتند. عضدالدوله بر حوزه های قدرتش که از خلیج فارس تا دریای خزر و از اصفهان تا مرز شام امتداد داشت.مستقیم یا غیر مستقیم حکومت می کرد.(ایمانی فر،۱۰۶:۱۳۸۹) از کل مناطق فارس، کرمان، عمان، عراق و جزیره تحت کنترل واداره مستقیم خودش بود. ری، اصفهان، همدان، نهاوند، گرگان و طبرستان از جانب او توسط برادرش مؤیدالدوله اداره می شد. سامانیان و فاطمیان هرگز به چنین قدرت وشکوهی دست پیدا نکردند. (همانجا) «عضدالدوله در زمان مرگ مالک هفت اقلیم بود، از سند تا یمن به نامش خطبه می خواندند، و به خاور و باختر طمع بسته، باصاحب مغرب در ستیزبود. شاهان از وی در بیم و امپراتور روم در قبضه ی او بود».(مقدسی،۲:۱۳۶۱/۶۶۹) پادشاهان آل بویه خلفا را عزل و نصب می کردند، و وزرا را بکار واداشتند و از اولین حاکمانی بودند که مَلِک می خواندند. (کرمر،۷۳:۱۳۷۵) عضدالدوله اول کسی بودکه ملقب به شاهنشاه شد. سلاطین دیالمه شیعه مذهب بودند، و از آثار خیریه عضدالدوله تجدید عمارت حرم امام علی(ع)و امام حسین(ع)است ، او وصیت کرد. که او رادر نجف اشرف در روضه مبارکه دفن نمایند.(کبیر، ۱۰۶:۱۳۸۱)این نشانه محبت وارادت او به ائمه(ع) بود.
هرچند اوج قدرت واقتدار حکومت آل بویه، دوران عضدالدوله دیلمی بود. ودر زمان او به مانند دوران شکوه هر دولت دیگربه کارهای عمرانی و امنیتی توجه زیاد می شود و ما هم در زمان او شاهد تجدید بنا، توسعه و توجه بسیار زیاد به بقاع و حرم متبرکه ائمه(ع)و امامزادگان در ایران و عراق می باشیم. اما این شیوه حکومت و توجه به تشیع و تجدید بنای حرم ائمه (ع) از زمان بنیانگزار حکومت آل بویه یعنی عمادالدوله و برادارنش معزالدوله و رکن الدوله آغاز شده بود. ودر دوره عضدالدوله به نهایت خود رسید.
معزالدوله پس از ورود به بغداد درجهت احیاء وانجام مراسم وعقاید تشیع تلاش بسیار نمود. او از همان ابتدا سنگ بنای توسعه وتوجه به تشیع و تعمیروایجاد بنای حرم های مطهر را گذاشت. که این شیوه درزمان جانشیانش به کار بسته می شد.
تشیع احیای شعائر و مراسم مذهبی خودرا مدیون رفتارامرای دیلمی می باشد. و متقابلاَ دیلمیان هم قدرت خود را مرهون مذهب خود یعنی تشیع وفعالیت علمای شیعه می باشندو این رابطه ای متقابل بود.

۳-۲ مذهب در دورۀ آل بویه

۳-۲ -۱ مذ هب حاکمان آل بویه

درباره عقاید مذهبی آل بویه هنوز به روشنی نمی توان اظهار نظر کرد.(سجادی،۶۴۰:۱۳۶۹) اما با توجه به دلایل و قراین متعدد بیشتر مورخین اعتقاد دارند، که آنان داری مذهب تشیع بوده اند. هرچند درنوع تشیع آنان اختلاف نظر بسیار می باشد.
دیلمیان در روزگار نخستین اسلامی بیشتر پیرو ادیان باستانی بودند و مسلمانان ازآنان برده می گرفتند. (ایمانی فر،۱۳۸۹: ۳۱۳) منطقه کوهستانی وصعب العبور مازندران مانعی نفوذناپذیر در برابر حملات مسلمانان در دیلم بود. با این وجود همه کوشش های امویان و خلفای نخستین بنی عباس برای حفظ وکنترل دراز مدت این مناطق کوهستانی با شکست مواجه شد. هرچنداسلام از طریق دیگری در میان آنان نفوذ کرد. به این معنا که در ربع چهارم قرن سوم هجری وسالهای قرن چهارم،دو پیشوای مذهب زیدیه به توالی موفق شدند سلسله های مستقلی در حاشیه استان طبرستان تاسیس کنند. آنان همچنین توانستند مردم طبرستان؛ که دیلمان وگیلکان نامیده می شدند را به تشیع فراخوانند. (کبیر،۱۸:۱۳۸۱) این تغیردین و مذهب در طبرستان در زمان حسن بن زید علوی داعی الحق(۲۵۰-۲۷۰ق) سبب شد؛ تا روسای محلی بادیلمیان عقد اتحاد ببندند، و او را از ری دعوت کنند و ریاست او را بپذیرند. و حسن بن زید، موسس حکومت علویان در طبرستان گردید. (مادالونگ،۱۷۹:۱۳۷۹) بامرگ او برادرش محمدبن زیدبه قدرت رسید و چون مشاهدامام علی (ع) و امام حسین (ع) را که متوکل خلیفه عباسی ویران کرده بود،عمارت کرد. او هدایای سخاوتمندانه ای برای علویان بیرون از قلمروخویش می فرستاد، و در نزد شیعیان محبوبیت بسیار یافت.
حکومت علویان طبرستان؛ اولین حکومت شیعی مذهب درتاریخ اسلام می باشدکه توسط سادات علوی تاسیس گردید. تاسیس حکومت علویان نشان از رشد وتوسعۀقدرت و نفوذ شیعیان در جهان اسلام می باشد. نکته دیگر اینکه، ایجاد بنا و آرامگاه برقبور مطهر ائمه(ع)که از اعتقادات وشعائر تشیع می باشد.ازهمان ابتدای شکل گیری، حکومت های شیعی مورد نظر وتوجه حاکمان شیعی مذهب بود و شیعیان منتظر قدرت گیری یک حکومت شیعی بودند که بتواننددر سایۀ حمایت و قدرت آنان مناسک و مراسم خود از جمله؛ برگزاری مراسم عاشورا، عید غدیر خم،زیارت قبور ائمه وامامزادگان(ع)، ساخت و تعمیر آرامگاه و حرم بر قبور ائمه بزرگوار و شهادت دادن به ولایت امام علی(ع)در اذان را علنی وآشکار انجام واین اموررا باشکوه و جلال خاص توسعه دهند. بنابراین این رویه در دورۀ حکومت آل بویه که بایدآن را ثمره ونتیجۀ حکومت علویان طبرستان دانست. با جدیت بیشتر پی گیری گردید. قدرت گیری حکومت آل بویه وحمایت آنان از تشیع این موقعیت را فراهم کرد.
حسن بن علی ناصر کبیر(اطروش) ازامیران علویان طبرستان نیز افراد زیادی از دیلمیان و گیلکان را به تشیع زیدی وارد کرد. سرزمین دیلم و گیل از حدود سال(۲۵۰ق) تا سال (۵۶۰ق) پایگاه مذهب زیدیه بود.( ایمانی فر، ۳۱۳:۱۳۸۹) بنابراین چون محیط رشد و قدرت یابی آل بویه قلمرو قدرت مذهب زیدیه بوده، برخی آنان را شیعه زیدی دانسته اند.
ابن خلدون درباره مذهب آل بویه چنین می گوید: «دیلمیان برمذهب شیعه علوی بودندایشان از آغاز اسلامشان بر این مذهب گرویدند،زیرابه دست اطروش اسلام آوردند.»(ابن خلدون ،۱:۱۳۷۵/۵۷۸) باید توجه داشت که ورود اسلام و تشیع به کرانه های خزر با یکدیگر همزمان بود.مردم آن سرزمین توسط علویان به اسلام و تشیع گرویدند. (پور احمدی،۱۱۱:۱۳۸۲)بنابر این تعلق خاطر فرزندان بویه به تشیع به منشأدیلمی آنها مربوط بود. (کرمر،۷۰:۱۳۷۵) معمولاَگمان می رودکه آنان دراصل زیدی و پیروعقیده شیعی مسلط در موطن خویش بودند. (همان : ۷۸)
بر اساس شواهد و قراین هم چنین برداشت می شود، که قبل از خروج از سرزمین دیلم به این مذهب اعتقاد یا گرایش داشتند. این که معزالدوله می خواست با ابوالحسن محمد بن یحیی زیدی بیعت نمایید، گواه این مطلب است. ولی به اشارت ابوجعفر محمد صیمری که وی را از ناخشنودی عامه سنی مذهب و عواقب اطاعت دیلمیان از خلیفه علوی و عدم نفوذ او بر چنان خلیفه ای بیمناک ساخت. از آن رای بازگشت.(سجادی،۱۳۶۹: ۶۴۰)
عمادالدوله و جانشیانش مذهب شیعه داشتند و پیرو عقیده زیدیه بودند. عقیده ای که در موطن آنان مسلط بود. بعدها آل بویه به شیعه دوازده امامی گرایش یافتند و حتی دردوره های اخیرآن دولت اسماعیلیان را نیز مدتی در دربار خود پذیرفتند. اعتقادات شیعی آنها صبغه های گوناگون داشت.( فرای،۱۳۹۰: ۲۲۲) چون در قسمت غربی سرزمین دیلم ازهمان اول عقاید شیعه دوازده امامی رسوخ نمود و آل بویه از دیلم برخاستند. از ابتدای امرشیعه دوازده امامی بودند، و تا آخر نیز به عقیده خود وفادار ماندند. و حتی توانستند به عنوان حاکم مطلق درسرزمین خلافت عباسی مقاومت و مخالفت سنیان رادرمقابل تبلیغات شیعیان سخت محدودنمایند.(اشپولر، ۳۲۹:۱۳۷۹)
دیالمه آل بویه شیعه مذهب بودند و بزرگداشت آنها در حق ائمه و علویان و علاقه شان به اظهار شعایر و مراسم شیعه درطول دوران حکومت آنان شاهد این دعوی است. لیکن این نکته که دیالمه غالباَ به وسیله ناصر اطروش داعی وامام معروف زیدیه در طبرستان اسلام وتشیع را پذیرفته اند، به ضرورت انتساب آنها رابه مذهب زیدیه الزام نمی کند. چنانکه فرزندان خود اطروش هم برخلاف او امامی مذهب بوده اند. و به همین سبب باداعیان زیدی توافقی هم نشان نمی دادند. البته انتساب بعضی ازفرمانروایان به مذهب زیدی بعید نمی نماید، اما اکثرشان آن گونه که ازقراین برمی آید، مذهب شیعه امامی داشته اند. بااین همه در پشتیبانی از مذاهب شیعه همواره تابع میزان متکلمان نبوده اند.( زرین کوب،۴۷۸:۱۳۷۱)
بنا بر مطالب ذکر شده، بویهیان مذهب شیعه داشتند، و تشیع را مدیون روزگاری بودند که علویان زیدی بر طبرستان حکومت می کردند.(۲۵۰-۳۱۶ ق) و تابع خلیفه عباسی بودند. ولی بدرستی فرقه آنها را نمی توان مشخص کرد.(خضری، ۱۶۸:۱۳۷۸)آنها به دلایلی مذهب تشیع امامی و همچنین دراکثر مواقع تساهل و تسامل مذهبی را در پیش گرفتند، هر چند از تشیع حمایت و طرفداری می کردند. همین سیاست سبب رشد تشیع درقرن چهارم هجری وآشکارشدن شعایر تشیع گردید. اما در این حمایت و طرفداری سیاست حفظ قدرت خود را در نظر داشتند.
همان طور که بیان شد به احتمال بسیار زیاد آل بویه درآغاز به زیدیه که نهضت شیعی میانه روی بوده است، تعلق داشتند. و حوادثی چون در خدمت ناصرالحق بودن علی بن بویه در طبرستان واحترام معزالدوله به یکی از علویان بنام ابو عبدالله داعی و نقیب علویان قرار دادن او و عیادت کردن ابو عبدالله بصری، از زیدیان معتزلی از معزالدوله در بستر مرگ همگی بر زیدی بودن آل بویه دلالت می کنند.(فخر بناکتی،۲۳۰:۱۳۴۸) همچنین حضور فرزندان بویه در طبرستان که علویان در آنجا فعالیت و تبلیغات دینی و مذهبی داشتند، این فرضیه را قدرت می بخشد که آنان تا زمان قدرت گیری و تسلط بر بغداد و خلیفه عباسی سنی مذهب تشیع میانه رو زیدیه را بعنوان مذهب خود در نظر داشتند. ولی پس از به قدرت رسیدن چون تسلط بر خلیفه و جامعه ای که اکثریت آنان سنی مذهب بودندرا مد نظر داشتند. حفظ دولت وقدرت را بر تعصبات مذهبی ترجیح می دادند.
گرچه آل بویه در آغاز حاکمیت بر مذهب تشیع زیدی بوده،اما بعدها به تشیع امامیه گرویدند. چون اگر آنان برمذهب زیدی باقی می ماندند، لازمه اش قبول امام حی و پذیرش رهبری علوی بود. وآنان نمی توانستند با قدرت و استقلال به فرمانروایی بپردازند. در حالی که با قبول تشیع امامیه موقعیت دیگری پدید می آمد، زیراامام دوازدهم شعیان امامی غائب بود و بر این اساس می توانستند به حکومت خودادامه دهند.(ایمانی فر،۳۱۴:۱۳۸۹)
پس آل بویه در دوران حیات سیاسی خود تحول و تطّور مذهبی را تجربه کردند که نشان دهندۀ تاثیر اوضاع مذهبی -اجتماعی موجود در جامعه بر عملکرد وسیاست های حاکمان می باشد.
اساساَ حکمرانی و سیاست بر مذهب و اعتقادات حاکمان تاثیر کاملاَ بسزایی دارد، به این معنی که حاکمان پس از به قدرت رسیدن برای حفظ اقتدار و حاکمیت خوداز عقاید شدید و متعصبانه دست می کشندو تلاش می کنند با تسامح و تعامل بیشتر با مذاهب حاکم و موجود در جامعه همراهی کنند، تا زمینه تداوم حاکمیت خود را فراهم کنند. حکومت آل بویه نیز چنین حالتی داشت، زیرا حاکمان آل بویه در جامعه ای به قدرت رسیدندکه اولاَ؛ اهل تسنن در اکثریت و تشیع با وجود قدرت و نفوذ فراوان در اقلیت بودند. دوماَ؛ در این جامعه حاکمان برای به دست آوردن حاکمیت در کنار قدرت نظامی بایستی مشروعیت خود را با حمایت کردن از خلفیه عباسی هرچند به صورت ظاهری کسب کنند. بنابراین حاکمان آل بویه چاره ای جز در پیش گرفتن سیاست تسامح و تعامل با مذاهب موجود در جامعه نداشتند. ولی همین سیاست برای شیعیان در مقایسه با سیاست خشن و سرکوب گرایانه خلفای اموی و عباسی موقعیتی بسیار مناسب برای گسترش و توسعۀ عقاید فراهم کرد. در نتیجۀ سیاست تسامح و تا حدودی حمایت نسبی آل بویه ازشیعیان مراسم و شعائر تشیع به خصوص سنت زیارت قبور ائمه و ایجاد و تعمیر بقاع متبرک ایشان رشد و توسعه یافت،و سنگ بنا و میراثی برای ادوار بعدی شد.
فضای باز مذهبی که باروی کار آمدن آل بویه در سرزمین های اسلامی و به ویژه در بغداد به وجود آمد، فعالیت شیعیان را شدت بخشید. وفاداری حکومت آل بویه به تشیع، به شیعیان امامیه اجازه می داد که با پذیرفتن منصب هایی در اداره ی امور حکومت، مقاصد خویش را پیش ببرند. در دورۀآل بویه،شیعیان امامیه در عراق وایران مسلط بودند واجازه داشتند بدون نیازبه تقیّه،به عقایدشان تظاهر کنند، متکلمان بزرگ از فرصت استفاده نموده به تدوین عقایدخود پرداختندواصول اعتقادی شیعه را مفسران شاخص آن، چون کلینی،ابن بابویه، شیخ مفید و دیگران به طرز فعال و نمایان تدوین کردند.(ایمانی فر،۲۸۸:۱۳۸۹) حضور این متکلمان و دانشمند نامی شیعه سبب رشد و توسعه تشیع وعقاید شیعه در جامعه اسلامی می گردیدو بر اقدامات وسیاست های حاکمان آل بویه تاثیر گزار بود.

۳ –۲ – ۲ وضعیت تشیع قبل از قدرت گیری آل بویه

گسترش تشیع یکی از مشخصه های قرن چهارم است. (خضری،۵۷:۱۳۸۴) گذشته از اینکه در ایران و عراق شهرهایی و در بعضی از شهرهای بزرگ محله های مخصوص شیعه وجود داشت. در عموم شهرها و نواحی این دو سرزمین کم وبیش افرادی از پیروان این مذهب می زیستند.
شیعه درایران و عراق اغلب جعفری و اثنی عشری بوده اند. در میان شهرهایی که در عصرآل بویه به شیعه اختصاص داشته شهر قم در درجه اول قرار دارد. به طوری که حاکمان بویه و رجال دستگاه آنان به آن شهر توجه خاصی می نمودند. مثل رکن الدوله و صاحب بن عباد(فقیهی، ۴۵۰:۱۳۵۷) در ایران دیگر شهرهایی چون کاشان، کرج، آوه، تفرش وآرم شهری درمازندران بنابر نوشته یاقوت مردمانشان شیعه بود.از محله های مخصوص شیعیان از همه مشهور تر محله مسلحگاه ری ودر عراق محله کرخ در سمت مشرق دجله دربغداد بوده است. درعراق در زمان آل بویه به غیراز بغداد که جمع کثیری از شیعه درآن وجود داشت. شهرهای کوفه، نجف، کربلا و حله و بصره از مراکز عمده شیعیان به حساب می آمدند.(مقدسی، ۳۶۵:۱۳۶۱)
بنابراین جمعیت شیعیان بعد از قرون اول ودوم هجری روبه فزونی بودو به قیام های متعدد علیه خلفای اموی وعباسی دست می زدند. دردوران به قدرت رسیدن آل بویه امامیه فرقه شیعی مسلط درعراق وایران بود، و اصول اعتقادی آن را مفسران شاخص آن، چون کلینی(۳۲۹ق) و ابن بابویه(۳۸۱ق) و شیخ مفید همچنین معروف به ابن معلم (۴۱۳ق) به طرزی فعال ونمایان تدوین کرده بودند. در حدود همین دوران بود که در پی غیبت صغرای امام دوازدهم، غیبت کبری امام نیز آغاز شد. درنیمه اول قرن چهارم تشیع امامی مهمترین مذهب شیعی مورد حمایت میانه روها بود.(کرمر، ۸۰:۱۳۷۵)
شیعیان در اوایل قرن چهارم و پیش ازتسلط بویهیان بر خلافت عباسی در بغداداز موقعیت و نفوذ بالایی در میان بزرگان برخوردار بودند، که در سایه آن می توانستند برای شهیدان کربلا محفل ماتم و نوحه خوانی بر پا کنند. اما رونق این محافل حنبلی هارا به خشم می آوردلذا به مقابله با آن می پرداختند هرچند قدرت و جمعیت شیعیان بیشتر می شد،این نزاع ها افزایش می یافت. (ایزدی ،۲۸:۱۳۸۷)
نشانه ها و دلایل قدرت و نفوذ شعیان و علویان بسیار می باشد، اما تعداد زیاد قیام های ضد حکومتی در دورۀ اموی و عباسی، تکیه عباسیان بر قدرت ایرانیان و علویان برای به قدرت رسیدن، تمایل خلفای عباسی چون مامون به ائمه شیعه وسادات علوی و به قدرت رسیدن حکومت های شیعی در ایران، شام و مصر در قرن چهارم هجری همگی دلالت برافزایش قدرت و نفوذ شیعیان در قلمرو اسلامی دارد، و این سبب شد تا حکومت ها به حمایت از شیعیان بپردازند. تادر کنار کسب مشروعیت از خلفای عباسی در صدد کسب حمایت و مشروعیت از سوی جامعۀ شیعه مذهب باشند.
حکومت آل بویه در چنین وضعیتی قرار داشت و بایستی سیاستی در پیش می گرفت تا بتوانند درجامعۀ سنی و شیعی مذهب تعادلی برقرارکنند. که حاصل این سیاست تداوم و بقای حکومت خودشان باشد. بنابراین بهترین روش، در پیش گرفتن سیاست تساهل وتسامح مذهبی آل بویه بود. درمقابل از نظر شیعیان امامی هر چند حکومت آل بویه، آن حکومت ایدآل نبود، ولی در آن شرایط بهترین گزینه بود و لذا ازآن حمایت می کردند.

۳ –۲ -۳ سیاست تسامح وتساهل مذهبی آل بویه

تسامح وتساهل مذهبی حکومت آل بویه رامی توان به گرایش های شیعی این خاندان وطبقه حاکم ومتفکران برجسته این عصرنسبت داد. (موسوی، ۲۱۲:۱۳۸۱)
ضعف دولت عباسی از یک طرف و قدرت و سیطرۀ آل بویۀ شیعی مذهب بر بغداد که سیاست تساهل و تسامح مذهبی در پیش گرفته بود. از طرف دیگر مجال و فرصت زیادی به آزادی مذاهب وگفتگوهای دینی داده بود. در تمام دوران حکومت بویهیان روحیه تسامح آنان مشهود بود. این امرازآن ناشی می شد که حاکمان بویهی دریافته بودند که نمی توانند جامعه ای یک دست از لحاظ مذهبی داشته باشند، هر چند که در نشر عقاید شیعی تلاش می کردند.(ایمانی فر، ۳۱۶:۱۳۸۹)
حاکمان بویه با اینکه خود شیعه بودند و ترویج شیعه را وظیفه خود می دانستند. ولی طرفدار وحدت واتحادمسلمین بودند.(مفتخری،۸۶:۱۳۹۱) و این نشان از درک درست آنان از شرایط جامعه بود. اما سیاست تسامح آنان مانع ازاین نمی شد، که آنان اعتقادات و مراسم شیعه را برپا نکنند. به طوری که به احیا و برپایی مراسم تشیع دست زدند. و به تشیع وفاداری داشتند.
سیاست تسامح و فضای باز مذهبی حاکمان آل بویه بهترین سیاست برای حمایت از شیعیان بود. زیرا در این شرایط زمینه برای علنی شدن مراسم شیعیان فراهم گردید. تنش و درگیری کمتری نسبت به قبل ایجاد می شد،و اهل تسنن هم قدرت و نفوذ شیعیان را درک کردند. در نتیجه در رفتار خود با شیعیان تغیراتی به وجود آوردند و به طور نسبی شیعیان ومراسم آنان را پذیرفتند. هر چند گروه های متعصب و تندرو در هر دو مذهب، در صورت فراهم شدن شرایط دست به آشوب و درگیری می زدند، که این عمل از سوی اهل سنت بیشتر بود. البته در دوره آل بویه، فعالیت های فرهنگی شیعه به ویژه مناظرات شیخ مفید نقش قابل توجهی در کنار عوامل دیگر درگشترش تشیع داشت.(ایمانی فر،۲۸۱:۱۳۸۹)

۳ – ۲ -۴ احیای شعائر تشیع

حاکمان بویه با توجه به اینکه وفادار به تشیع بودند و ارادت و محبت به ائمه(ع)داشتند. پس از اینکه برایران وعراق و خلفای عباسی تسلط یافتند. باوجود داشتن سیاست تسامح مذهبی به احیای شعائر تشیع پرداختند، و در این زمینه تلاش های زیادی کردند.
مهمترین شعائرمذهبی شیعه که خلفای عباسی، به خصوص متوکل عباسی باآن مخالفت و مبارزه می کردند، زیارت قبور ائمه(ع) و ایجاد و تعمیر آرامگاههای ایشان و برگزاری مراسم سوگواری در روز عاشورا بود. هر چند بزرگداشت روز عاشورا و سوگواری برای امام حسین(ع)و خاندان و یاران او مربوط به دوران قبل ازحکومت آل بویه است، اما می توان چنین ادعا کرد که این مراسم، آن هم در حدی گسترده با دستور و حمایت حکومت اززمان آل بویه در بغداد آغاز گردید.(پوراحمدی،۱۱۳:۱۳۸۲) معزالدوله پس از تصرف بغداد(۳۳۴ق) دستور داد، مردم در روز عاشورا گرد یکدیگر برآیند، و اظهار حزن کنند. در این روز بازارها بسته شد، خرید و فروش، متوقف گردید. قصابان گوسفند ذبح نکردند، آب ننوشیدند، در بازارها خیمه بپا کردند، و برآنها پلاس آویختند. زنان به سر و روی خود می زدند، و برامام حسین(ع) ندبه می کردند. (فقیهی، ۴۶۶:۱۳۵۷) از سال مزبور تا اواخر آل بویه در بیشتر سالها مراسم عاشورا کم و بیش برپا می شد.
از دیگر شعائر شیعه، شعار«حی علی خیر العمل و اشهد ان علیا ولی الله) بود که در زمان آل بویه در اذان گفته می شد. همچنین برپا کردن جشن وسروردر«۱۸ذی حجه» بعنوان عید غدیر خم بود که عید امامت و جانشینی امام علی (ع) از نظر شیعیان بود.
یکی از کارهای مورد علاقه شیعه زیارت اماکن متبرکه است. حج بیت الله الحرام و زیارت روضه مطهر پیغمبر(ص)، سپس زیارت قبور ائمه(ع)در بقیع وعراق و مشهد علی بن موسی الرضا(ع) در خراسان از اهمیت زیادی برخوردار است.(همانجا)
زیارت قبوراز زمان پیغمبر(ص) معمول بوده، و در زمان های بعد هم ادامه داشته است. در اوایل قرن چهارم ودر زمان غلبه «بر بهاری» و اتباعش رفتن به زیارت کربلا و نجف و نوحه گری برامام حسین (ع) بسیار دشوار بود، زیرا حنابله پیروان بربهاری بازیارت قبورائمه مخصوصاَ مرقد امام حسین (ع) به شدت مخالفت می کردند، وجان زائران در خطر بود. با همه اینها گروهی از شیعیان به زیارت می رفتند (همان،۴۶۲)
پس از چیره شدن سلاطین آل بویه برعراق،این سنت آسان تر شد و در سایه حمایت آنان وامنیت ایجاد شده، رواج و گسترش یافت. آنان خود برای نشان دادن حمایت خود از شیعه واظهار ارادت به امامان شیعه اقدام به مرمت و بازسازی قبورآن ها وترویج سنت زیارت کردند. این موضوع تاآنجا اهمیت دارد، که برخی از محققان ساخت مقابرشیعه به ویژه حرم امام علی(ع) و امام حسین (ع)و زیارت این مشاهد توسط آل بویه را از عوامل مهم شیعه امامی بودن این سلسله برشمرده اند.(پوراحمدی،۱۱۵:۱۳۸۲)
زیارت قبور مطهر ائمه اطهار نیز یکی از مهترین شعائر مذهبی شیعه بود، که آل بویه انجام می دادند و می تواند شاهد خوبی برشیعه بودن این خاندان باشد.
به طور مثال عضدالدوله، عزالدوله بختیار، ابوکالیجار و جلال الدوله بارها برای زیارت مرقد امام علی(ع)، امام حسین(ع) و امام موسی بن جعفر(ع) و امام محمدتقی(ع) به نجف و کربلا و کاظمین می رفتند. (ابن اثیر،۹:۱۳۸۱/۴۰۲۷)
جلال الدوله در سال(۴۳۱ق) با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت رهسپار کربلا و نجف شد. در کربلا از جلو قبرستان پابرهنه شد، و در کوفه از خندق شهر تا مشهدامیرالمومنین که یک فرسنگ فاصله بود پیاده گردید و با پای برهنه این فاصله را پیمود.(فیهی،۴۶۳:۱۳۵۷) درسال(۴۱۸ق)ابوکالیجارپس از وارد شدن به بغداد برای بدست گرفتن زمام امور قبل از رفتن به سراهای سلطنتی به زیارت مشهد موسی بن جعفر(ع) (در مقابر قریش – کاظمین فعلی)رفت. از آغاز قدرت آل بویه نسبت به زوار کربلا توجه می شد در آن عصر زیارت نیمه شعبان معمول بود.(همانجا)
عضدالدوله به زیارت بارگاه امام علی(ع) در نجف وامام حسین (ع)درکربلا می رفت.او درسال (۳۷۱ق) پس ازورود به کربلا وزیارت مرقدامام حسین(ع)جوائز و هدایای فراوانی به حرم و علویان و مردم اهدا کرد.( فقیهی،۴۶۴:۱۳۵۷)
رکن الدوله نیز پیش از سال(۳۵۲ق)که شیخ صدوق را به ری دعوت کرد برای زیارت مرقد امام رضا (ع) به خراسان رفته بود. در این سفرها حاکمان آل بویه معمولا همراه فرزندان ویاران خود به زیارت مشرف می شدند. (همانجا) معزالدوله روزهای پنج شنبه با وزرا واعیان واشراف وفرماندهان به زیارت کاظمین مشرف می شد، و صبح شنبه به مقرحکومت خویش در بغداد باز می گشت.(پوراحمدی،۱۱۵:۱۳۸۲)

۱-۷- ساختار پایان‌نامه
ساختار این پایان نامه به صورت زیر است:
در فصل دوم، مفاهیم پایه­ای مورد استفاده در این تحقیق شرح داده خواهند شد. این مفاهیم شامل موضوعاتی چون مدیریت دانش، مدیریت دانش مشتری، مدیریت ارتباط با مشتری و داده‌کاوی و خلاصه­ای از روش‌های موجود در زمینه داده‌کاوی می­باشد، در ادامه پیشینه کارهای مرتبط انجام شده در این زمینه معرفی خواهند شد. سپس در فصل سوم روش پیشنهادی و مؤلفه­ های آن به همراه مدل­های مورد استفاده بیان خواهند شد. در فصل چهارم جزئیات مربوط به گام‌های اصلی بیان شده و فرایندهای داخلی آن­ها معرفی و روش پیشنهادی بر روی داده‌های واقعی مربوط به مشتریان بانک اقتصاد مهر شعب استان مازندران اعمال می­گردد. در فصل پنجم نتیجه­های ممکن استخراج شده و راهکارها و پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی، ارائه خواهند شد.

فصل دوم
ادبیات و پیشینه تحقیق
۲-۱- مقدمه
افزایش روزافزون سطح رقابت در میان کسب­وکارهای امروزی سبب گشته سازمان­ها جهت ربودن گوی سبقت از رقیبان، به دنبال رویکردهای نوینی باشند. بنابراین مطالعات و تحقیقات گسترده­ای جهت کسب مزیت رقابتی توسط سازمان­ها صورت گرفت. در این میان عامل مشتری از اهمیت خاصی برخوردار است و مطالعات ویژه­ای به این مبحث مهم اختصاص یافته است.
صنعت بانکداری از جمله صنایعی است که در آن مشتریان، به دلیل ارتباطات مستقیم با سازمان اهمیت ویژه­ای دارند. از طرفی رواج کسب­وکار الکترونیک در سازمان­ها و بانک­ها و مؤسسات مالی‌ و اعتباری سبب برجای ماندن داده‌های غنی حاصل از تعاملات و ارتباطات مشتری با سازمان شده که این داده‌ها در صورت بهره ­برداری درست و استخراج دانش و الگو از میان آن­ها به گنجینه­ای غیر قابل توصیف بدل خواهند شد.
از طرفی، به طور خاص در صنعت بانکداری، به نظر می­رسد مسائلی چون مشکلات موجود در نظام اقتصادی کشور، افزایش میزان عرضه بر تقاضا در صنعت بانکداری، دولتی بودن بسیاری از بانک­های کشور و عرضه خدمات بانکی مشابه و… توجه به مشتری و جایگاه او در نظام بانکی را با بی­مهری مواجه نموده است. وجود این مسائل خود می ­تواند فرصتی باشد تا بانک با بهره­ گیری از ابزارهای مدیریت دانش مشتری، نیازها و توقعات مشتریان را زودتر از سایر رقبا پیش ­بینی نموده و گوی سبقت را از رقیبان برباید [۱۱].
مدیریت دانش مشتری ابزاری است که سعی دارد با تمرکز بر چگونگی پیشرفت و توسعه سازمان به کمک دانش کسب شده از روی داده‌های حاصل از روابط با مشتریان و کسب مشتریان جدید و تأمین رضایت مشتریان ارزش افزوده را برای سازمان به ارمغان آورد.
در این تحقیق ابزار داده‌کاوی جهت کشف دانش پنهان در میان حجم عظیم داده‌های مربوط به مشتریان انتخاب شده است. این ابزار با وجود روش‌های متنوع موجود در آن و امکان تحلیل انبوهی از داده‌ها، محدودیت‌های روش‌های سنتی گزارش گیری و روش‌های آماری را برطرف نموده است. امروزه کاربردهای جالب و وسیع این ابزار در اکثر علوم و به طور خاص صنعت بانکداری مورد توجه محققان و متخصصین امر قرار گرفته است.
این فصل از بخش­های مدیریت دانش، مدیریت ارتباط با مشتری، مدیریت دانش مشتری، تاریخچه بانکداری و داده‌کاوی، مفاهیم و کاربردهای آن تشکیل شده است.
در بخش مدیریت دانش به تفسیر هرم دانش، ارائه تعاریفی از مدیریت دانش و معایب عدم استفاده از مدیریت دانش در سازمان خواهیم پرداخت. در ادامه یک مدل مدیریت دانش را تفسیر نموده و استراتژی‌های موجود در این زمینه مطرح خواهند شد.
در بخش مدیریت ارتباط با مشتری ابتدا تعاریف و فلسفه CRM بیان شده و سپس به طور خاص به مدیریت ارتباط با مشتریان در نظام بانکی پرداخته می­ شود.
بخش مدیریت دانش مشتری تعاریف این مفهوم و مقایسه آن با مدیریت دانش و مدیریت ارتباط با مشتری بیان می­ شود.
در بخش تاریخچه بانکداری تاریخچه بانک و بانکداری و سیر تحول خدمات بانکی مطرح خواهد شد.
در بخش داده‌کاوی به تعاریف و مفاهیم و تفسیر مختصری از الگوریتم‌های موجود در زمینه علم داده‌کاوی خواهیم پرداخت. در ادامه به نمونه­هایی از کاربردهای داده‌کاوی به خصوص در صنعت بانکداری اشاره شده و در نهایت پیشینه تحقیق بررسی خواهد شد.
۲-۲- مدیریت دانش^[۱۱]
دانش در قرن اخیر رشد بسیار چشمگیری داشته است به طوری که گفته می­ شود ۸۰% یافته­های فناوری و دانش ۹۰% کل دانش­ها و اطلاعات فنی جهان در قرن اخیر تولید شده­ است.
سرعت پیشرفت دانش بشر به گونه ­ای بوده که دانشمندان عصر حاضر را عصر دانش نامیده­اند. تفکر و تحقیق خود به عنوان شغل شناخته شد و اطلاعات به عنوان سرمایه مطرح شد. محصول کار بشر به عنوان متفکر و یا محقق بر روی مواد اولیه اطلاعات، دانش نام گرفت.
هرچند شاید دانش از نظر گستره و کاربرد آن در همه سازمان­ها بحثی جدید نباشد، اما دانش به عنوان دارایی معنوی سازمان و منبعی جهت کسب مزیت رقابتی^[۱۲] امری است که امروزه شدیداً مورد توجه قرار گرفته است.
۲-۲-۱- دانش^[۱۳] چیست؟
دانش، مخلوطی از تجارب، کمیت­ها و اطلاعات منظم است که قالبی برای ارزیابی، یکپارچگی و هماهنگی تجربه­ها و اطلاعات ایجاد می­ کند. دانش، درک و فهمی است که از طریق تجربه، استدلال، درک مستقیم و یادگیری حاصل می­ شود [۱۶].
امروزه دانش به یکی از منابع مهم استراتژیک سازمان بدل شده است. توانایی خلق دانش و تداوم یادگیری از دانش حاصل می ­تواند سود و رقابت­پذیری را برای سازمان به ارمغان آورد زیرا دانش خلاقانه امروز، هسته اصلی دانش فردا خواهد بود [۹ و ۴۴].
دانش، اطلاعات آمیخته شده باتجربه، زمینه کاری و تفسیر می­باشد [۴۸]. دانش موتور تولیدکننده درآمد و یک دارایی مهم و استراتژیک برای سازمان است.
تمایز بین داده، اطلاعات و دانش ساده نیست اما معانی آن از دیدگاه کاربرد می ­تواند به تفاوت بین آن­ها منجر شود. در کل، داده به حقایق خام^[۱۴]، اطلاعات به مجموعه یا ترکیب سازمان دهی شده­ای از داده‌ها و دانش به اطلاعات معنی­دار اطلاق می­ شود.
داده و اطلاعات بر پایه سازماندهی­شان مشخص می­شوند و اختلاف اطلاعات و دانش بر پایه تفسیر آن­هاست [۴۵].
۲-۲-۲- هرم دانش
هرم دانش، نمایانگر سلسله‌مراتبی از جریان داده تا خرد می­باشد. هرچند بحث­های متفاوتی در مورد جزئیات سلسله‌مراتب دانش موجود است، اما در کل جریان کلی از سوی داده به سمت خرد وجود دارد. دانش را می­توان با عمل و تصمیماتی که به سبب آن اتخاذ می­ شود ارزیابی نمود [۱۶].
شکل ۲-۱ سلسله‌مراتب دانش
داده^[۱۵]‌ها: ارائه، ثبت، ذخیره و نگهداری نهادهایی را بر عهده دارند.
اطلاعات^[۱۶]: دانستن آن و برآیندی است از پردازش داده‌ها مثل سازماندهی، مرتب کردن و غیره.
دانش: به صورت دانستن چگونگی و برآمدی است که از اعمال پردازش اطلاعات تعریف می‌شود.
خرد^[۱۷] (معرفت): تقریباً دانستن «زمانی که» و یا «اگر» است. دانش از طریق فعالیت‌هایی مثل کشف، استنتاج، ارزش، تجربه و غیره خرد را معنا می‌بخشد.
۲-۲-۳- انواع دانش
۲-۲-۳-۱- دانش صریح^[۱۸]
دانشی که قابل رمزگذاری و کدگذاری بوده و در نتیجه می­توان آن را به سادگی مخابره، پردازش و منتقل و در پایگاه داده‌ها ذخیره کرد. این نوع از دانش را می­توان فرم داد و یک فرمول علمی و یا کتابچه راهنما بین افراد سازمان منتشر کرد. دستورالعمل­ها، مقررات، قوانین، رویه‌های انجام کار، آیین‌نامه‌ها، شرح جزئیات و… که به صورت رسمی در بین افراد سازمان به آسانی قابل انتقال هستند همه دانش تصریحی به حساب می­آیند [۵۱].
۲-۲-۳-۲- دانش ضمنی^[۱۹]
دانش ضمنی شخصی بوده و فرموله کردن آن بسیار مشکل است. این نوع از دانش که از طریق تسهیم تجربیات با مشاهده و تقلید اکتســـاب می‌شود، ریشه در اعمال،‌ رویه­ ها، تعهدات، ارزش­ها و احساسات افراد داشته، قابل کدگذاری نبوده، از طریق یک زبان مخابره نمی­ شود [۵۱].
شکل ۲-۲ دانش صریح فقط بخش کوچکی از دانش را تشکیل می‌دهد [۵۱].
۲-۲-۴- مدیریت دانش چیست؟
مدیریت به معنای فرایند به‌کارگیری مؤثر و کارآمد منابع انسانی و مادی بر مبنای یک نظام ارزشی پذیرفته شده است و از طریق برنامه­ ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف معین تصمیماتی صورت می­پذیرد.
مدیریت دانش بر فرایندها و چگونگی کشف و به اشتراک گذاری دانسته ­های یک سازمان و یا ذینفعان خارجی آن سازمان تمرکز دارد. توانایی به اشتراک گذاری بهروش­های^[۲۰] داخلی برای کارایی کلی سازمان اهمیت بسیاری دارد [۵۴].
مدیریت دانش برای مدیران مبحثی آشناست و تحقیقات زیادی در این زمینه صورت گرفته است. بسیاری از تحقیقات اثربخشی^[۲۱] مفاهیم مدیریت دانش و نتایج به‌کارگیری از آن در زمینه‌های کاربردی در سازمان را اثبات کرده ­اند. از نمونه­های این نتایج توسعه محصول جدید^[۲۲] در سازمان می­باشد [۲۷].
اهمیت مدیریت دانش از آن جهت است که برخورد هوشمندانه با منبع دانش، عاملی مؤثر و مهم جهت موفقیت است. در [۳۸] فایده مدیریت دانش ایجاد رضایت مشتری با ارائه خدمات و محصولات بهتر از سوی سازمان بیان شده است.
اگر مدیریت دانش را به عنوان ابزار کار با اطلاعات در نظر بگیریم، اغلب به دانش به عنوان مسئله­ای که با اطلاعات سروکار دارد توجه می­ شود که با خلق، مدیریت و استخراج اطلاعات سروکار دارد [۳۶]. در ادبیات تحقیقات دانشجویی مدیریت دانش در گام‌های جداگانه اما مرتبط تعریف شده است. گام اول فرایند کسب^[۲۳] اطلاعات است. گام دوم، ذخیره­سازی و سازماندهی منطقی اطلاعات ورودی است. مدیریت دانش درباره کسب و ذخیره دانش کارکنان و در دسترس گذاشتن اطلاعات برای سایر کارمندان سازمان است. این هدف معمولاً با بهره گرفتن از فناوری­های گوناگونی نظیر اینترنت و پایگاه داده و ترجمه دانش از دانش صریح به دانش ضمنی (درونی سازی) محقق می­ شود [۴۹ و ۴۱].
زمانی که اطلاعات در پایگاه داده‌های متفاوت ذخیره می­ شود گام سوم آغاز می­ شود. در این مرحله، اطلاعات ذخیره شده باید در دسترس اکثر کارکنان سازمان قرار گیرد. دانش توزیع شده باید در زمان صحیح، کاربران نهایی صحیح و در جایی که نیاز بود در دسترس قرار گیرد. گام نهایی که به‌کارگیری اطلاعات است در مورد بهره ­برداری از اطلاعات است. این فرایند با ارتباطات بین افراد و اشتراک و توزیع دانش با صحبت کردن یا ارتباطات اجتماعی با دیگران و یا با تبادل اطلاعات به فرم دیجیتال یا آنالوگ آغاز می­ شود [۳۶].
۲-۲-۵- استراتژی‌های مدیریت دانش
نوناکا و تاکاشی در [۵۵] بیان می­ کنند دانش به دو دسته آشکار و پنهان تقسیم می­ شود که دانش آشکار (صریح) می ­تواند در قالب واژگان و اعداد بیان و به شکل داده‌ها، فرمول، مشخصات، دستورالعمل­ها و نظایر آن ثبت شود. این نوع دانش می‌تواند به آسانی کدگذاری شود و به سادگی بین افراد به طور رسمی و نظام­مند منتقل شود. از طرف دیگر دانش پنهان (ضمنی) در ذهن افراد موجود است و به طور عمیق در اقدامات، تجارب، ارزش­ها و مطلوب­های افراد می­باشد. مدل­های ذهنی، شهود و تصورات در این حوزه از دانش قرار می­گیرند. نوناکا و تاکاشی چهار نوع استراتژی خلق و تبدیل دانش­های صریح و ضمنی در سازمان­ها را ارائه نموده‌اند که عبارتند از: اجتماعی­سازی، برونی سازی، ترکیب سازی، درونی سازی.

افزایش تعهد سازمانی سبب نتایج ارزشمندی از قبیل:افزایش کارایی و عملکرد،کاهش تمایل به جستجوی مشاغل جدید وکاهش تغییر و تحولات نیروی انسانی می گردد(بولز و همکاران، ۲۰۰۷، ص۳۱۲) ^[۱۸۳].
شناسایی ارتباط ویژگیهای شخصی با تعهد سازمانی در این تحقیق می تواند مورد استفاده مدیران منابع انسانی و همچنین گردانندگان سازمانها و همچنین سایر افرادی که به نحوی در اداره سازمانها نقشی دارند قرارگرفته و عاملی در جهت رشد و بهبود سازمان و برطرف کردن بعضی از کاستیها باشد.
با توجه به صرف هزینه و زمان زیاد جهت گزینش ،آموزش و توسعه پرسنل ،ضرورت دارد مدیران و مسئولین بدانند کدام نوع از ویژگیهای فردی وکدام بعد از تعهدات بر ماندن یا ترک کارکنان در سازمان تاثیر دارد تا از آن در برنامه ریزی و مدیریت خود استفاده نمایند.
۲-۵ نتایج به دست آمده از فرضیات تحقیق
در این تحقیق ۸ فرضیه مطرح شد که ذیلاً نتایج هر یک بیان می شود.
۱-۲-۵ نتیجه فرضیه اول
فرضیه اول : ارتباط مثبت میان سن کارکنان و تعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه اول مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای سن برابر با ۱۸۲/۰ و مقدار آماره ی t برابر با ۲٫۱۷۱ می باشد.

این بدین معنی است که سن کارکنان تأثیر مثبتی روی تعهد سازمانی دارد و با افزایش یک واحدی در سن ، تعهد سازمانی در کارکنان ۱۸۲/ ۰ واحد افزایش خواهد یافت. بنابراین چنین نتیجه گرفته می شود که کارمندانی که درسنین بالاتر هستند تعهد بیشتری نسبت به سازمان دارند و سازمانها می توانند با اعمال روش های مختلف از قبیل : تشویق های مالی ، تامین امنیت و سلامتی ،ارتقاء پست سازمانی ، آموزش های مناسب واستفاده از آنان بعنوان مربی و مشاور ، در این گروه از کارکنان ایجاد انگیزه نموده و ضمن استفاده بهینه از این نیرو ها با الگو قرار دادن آنان برای کارمندان جوانتر زمینه را برای رشد و توسعه نیروی انسانی فراهم سازند.
۲-۲-۵ نتیجه فرضیه دوم
فرضیه دوم : ارتباط مثبت میان تحصیلات کارکنان و تعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه دوم مشاهده می شود که ۱۵۹/۰ sig = و بیشتر از ۵ درصد می باشد ( ۰۵/۰< P- value) پس فرضیه خطی بودن رابطه متغیر وابسته با متغیر مستقل تائید نمی گردد. به بیان دیگر بین میزان تحصیلات و تعهد سازمانی رابطه معنی داری مشاهده نمی گردد و فرضیه دوم محقق رد می شود . بنابراین توجه ویژه به نیروهای تحصیل کرده به حدی که موجب غافل شدن از کارکنان با تحصیلات پایین تر باشد ، میتواند طبعات منفی در سازمانها ایجاد نماید .
۳-۲-۵ نتیجه فرضیه سوم
فرضیه سوم : ارتباط مثبت سابقه (تجربه ) و تعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه دوم مشاهده می شود که ۰۹۹/۰ sig = و بیشتر از ۵ درصد می باشد ( ۰۵/۰< P- value) بنابراین فرضیه خطی بودن رابطه متغیر وابسته با متغیر مستقل تائید نمی گردد. به بیان دیگر بین میزان سابقه و تعهد سازمانی رابطه معنی داری مشاهده نمی گردد و فرضیه سوم محقق رد می شود . بنابراین نمی توان بیان کرد کارکنان دارای سابقه کار بیشتر نسبت به کارکنان جدید از سطح پاسخگویی و احساس مسئولیت بیشتری نسبت به سازمان برخوردار هستند .
۴-۲-۵ نتیجه فرضیه چهارم
فرضیه چهارم : ارتباط مثبت میان آموزش کارکنان و تعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه چهارم مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای آموزش سازمانی برابر با ۲۹۰/۰ و مقدار آماره ی t برابر با ۵۴۴/۳ می باشد . این بدین معنی است که آموزش تأثیر مثبتی روی تعهد سازمانی دارد و با افزایش یک واحدی درآموزش، تعهد سازمانی به میزان ۲۹۰/۰ واحد افزایش خواهد یافت. بنابراین ضمن تائید فرضیه چهارم ،چنین نتیجه گرفته می شود که کارمندانی که از آموزش مناسب و مستمر برخوردار بوده اند تعهد بیشتری نسبت به سازمان دارند .
از آنجا که دوره های آموزشی کمک می کند که افراد قدرت انطباق بیشتری با محیط سازمانی پیدا کنند، در نتیجه احساس مثبتی نسبت به سازمان تجربه خواهند کرد . همچنین با توجه به اینکه کارکنان آموزش را عاملی مهم در پیشرفت حرفه ای خود می دانند و پیشرفت حرفه ای نیز عامل انگیزشی مهمی برای کارکنان است، در صورتی که این نیاز آنها برآورده شود، تعهدشان نسبت به سازمان افزایش و در نتیجه نرخ حفظ و نگهداری کارکنان در سازمان فزونی می یابد.
همچنین دوره های آموزشی مناسب، موجب افزایش عملکرد کارکنان، سهولت انجام کار، کاهش ضایعات نیروی انسانی، مسئولیت پذیری بیشتر و افزایش دانش تخصصی و بنیه علمی کارکنان خواهد بود ویلیام جیمز از دانشگاه هاروارد در یک بررسی نتیجه گرفت که: «کارکنان در سازمان ها از ۲۰% تا ۳۰% توانایی خود استفاده می کنند. اما اگر کارکنان آموزش ببینند و به طور شایسته برانگیخته شوند ۸۰ تا ۹۰ درصد توانایی و قابلیت های خود را بروز می دهند» .
۵-۲-۵ نتیجه فرضیه پنجم
فرضیه پنجم : ارتباط مثبت میان تعهد عاطفی وتعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه پنجم مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای تعهد عاطفی برابر با۶۱۵/۰ و مقدار آماره F برابر با ۴۳۴/۸۳ می باشد. این بدین معنی است که تعهد عاطفی تأثیر مثبتی روی تعهد سازمانی دارد و با افزایش یک واحدی تعهد عاطفی ، تعهد سازمانی ۶۱۵/۰ واحد افزایش خواهد یافت. بنابراین فرضیه پنجم محقق تائید می گردد.
۶-۲-۵ نتیجه فرضیه ششم
فرضیه ششم : ارتباط مثبت میان تعهد مستمر وتعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه ششم مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای تعهد مستمر برابر با ۳۹۴/۰ و مقدار آماره F برابر با ۱۶۵/۲۵ می باشد. این بدین معنی است که تعهد مستمر تأثیر مثبتی روی تعهد سازمانی دارد و با افزایش یک واحدی تعهد مستمر ، تعهد سازمانی ۳۹۴/۰ واحد افزایش خواهد یافت. بنابراین فرضیه ششم محقق تائید می گردد.
۷-۲-۵ نتیجه فرضیه هفتم
فرضیه هفتم : ارتباط مثبت میان تعهد هنجاری وتعهد سازمانی وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه هفتم مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای تعهد هنجاری برابر با۶۴۹/۰ و مقدار آماره F برابر با ۸۱۱/۹۹ می باشد. این بدین معنی است که تعهد هنجاری تأثیر مثبتی روی تعهد سازمانی دارد و با افزایش یک واحدی تعهد هنجاری ، تعهد سازمانی ۶۴۹/۰ واحد افزایش خواهد یافت. بنابراین فرضیه هفتم محقق تائید می گردد.
نتایج به دست آمده از فرضیات ۵و۶و۷ معتبر بودن مدل سه بعدی (آلن و میر،۱۹۹۳) در جامعه مورد مطالعه را نشان می دهد . در این بین تعهد هنجاری دارای بالاترین ضریب همبستگی و پس از آن تعهد عاطفی و در نهایت تعهد مستمر می باشد . که مدیران با مطالعه و شناخت این ابعاد و اطلاع از میزان تاثیر گذاری آنها بر روی تعهد سازمانی می توانند سطح تعهد سازمانی کارکنان را افزایش دهند.
۸-۲-۵ نتیجه فرضیه هشتم
فرضیه هشتم : ارتباط منفی بین تعهد سازمانی و قصد ترک سازمان وجود دارد .
با توجه به نتایج به دست آمده از فرضیه هشتم مشاهده می شود که مقدار ضریب رگرسیونی استاندارد شده بتا برای تعهد سازمانی برابر با ۴۸۵/۰- و مقدار آماره t برابر با ۴۸۵/۶- می باشد. این بدین معنی است که تعهد سازمانی تأثیر منفی بر روی قصد ترک سازمان دارد و با افزایش یک واحدی تعهد سازمانی ، قصد ترک سازمان ۴۸۵/۰ واحد کاهش خواهد یافت. بنابراین فرضیه هشتم محقق تائید می گردد.
با توجه به اینکه هر سازمان برای آموزش، تربیت و آماده سازی کارکنان خود تا مرحله بهره دهی و کارآیی مطلوب، هزینه‌های بسیاری را صرف می کند و با از دست دادن نیروهای ارزشمند، متحمل از دست دادن مهارتها و تجربیاتی می شود که طی سالها تلاش به دست آمده است. بنابراین افزایش سطح تعهد سازمانی و تاثیر آن بر کاهش قصد ترک سازمان ، می تواند عامل مهمی در حفظ و بقاء سازمانها باشد .
۳-۵ نتیجه گیری کلی فرضیات
با توجه به بررسی های به عمل آمده در آزمون فرضیه ها در این تحقیق مشخص شد که دو ویژگی از ویژگهای فردی شامل میزان سن و آموزش و همچنین سه بعد از تعهد (عاطفی ، مستمر و هنجاری) تاثیر مثبت بر روی تعهد سازمانی داشته و دو ویژگی دیگر در نظر گرفته شده در این تحقیق شامل تحصیلات و سابقه کارکنان ارتباط معنی داری با تعهد سازمانی ندارد .همچنین نتایج نشان می دهد تعهد سازمانی با قصد ترک سازمان ارتباط منفی دارد.
از سوی دیگر مقاسیه نتایج بدست آمده از این تحقیق با نتایج مقاله کلیدی (لابات مدین ، لینا^[۱۸۴]،۲۰۰۷) حاکی از انطباق نتایج از نظر کلی می باشد و تنها در ضرایب رگرسیونی تفاوت های جزئی دیده میشود .
۴-۵ پیشنهادات
امروزه ترک شغل کارکنان کلیدی در سازمانهای سرآمد به یکی از مهمترین ‌نگرانیهای مدیریت منابع انسانی تبدیل شده است. به همین دلیل، سازمانهایی که بتوانند دلایل و عوامل موثر در تمایل به ترک خدمت کارکنان را درک کنند، خواهند توانست پیش از اینکه کارکنان سازمان را ترک کنند، سیاستها و روش های موثری را برای حفظ و نگهداری منابع انسانی کارآ به کار بگیرند. بنابراین با پذیرفتن اصل پیشگیری به عنوان یک روش موثر، می توان این اصل را مطرح کرد که علت یابی تمایل به ترک شغل کارکنان می تواند در حذف عوامل زمینه ساز، کارآمد باشد.
با توجه به اثبات ارتباط منفی بین تعهد سازمانی و تمایل به ترک سازمان در این تحقیق ، شناخت ویژگیهای فردی تاثیرگذار بر تعهد سازمانی و استفاده از آنها در طول مسیر کاری کارکنان از مرحله گزینش و استخدام تا مرحله بازنشستگی یا ترک سازمان می تواند یکی از روش های پیش گیری کننده در این خصوص باشد .
همچنین ارتقاء تعهد سازمانی یکی دیگر از روش های بازدارنده در قصد ترک سازمان می باشد که در ادامه مواردی را که بکار بستن آنها می توانند افزایش سطح تعهد سازمانی کارکنان را به همراه داشته باشد بیان می گردد :
بالابردن پیوستگی عاطفی در کارکنان و درگیرکردن بیشتر آنها با اهداف سازمان ;
بهبود شبکه های ارتباط اجتماعی در کار;
مشارکت کارکنان در تصمیم گیری ;
ارزیابی عملکرد کارکنان به منظور ایجاد بازخورد کاری ;