Ce (TC₁)%5/0T-

۹۶۵/۱۱۸

۵۹۱/۱۴۱

۶۷۰/۹

۸۱۳/۳

۱/۱۳

—

۱۰۰

Ce (TC₂)%1T-

۶۸۵/۱۲۳

۰۷۰/۱۳۶

۳۵۹/۹

۸۱۳/۳

۶/۱۲

—

۱۰۰

Ce (TC₃)%2T-

۰۷۱/۱۳۲

۲۶۳/۱۵۱

۴۰۴/۱۰

۸۱۳/۳

۸/۱۳

—

۱۰۰

Ce (TC₄)%5T-

تغییرات در پارامتر شبکه و حجم سلول واحد نمونه دوپ شده وجود دارد [۱۲۴-۱۲۲] که منجر به انتقال
پیک­های نمونه دوپ شده به زوایای کم­تر گردیده است [۱۲۵]. روشن است این تغییرات پارامتر شبکه توسط یک تعویض مستقیم از Ce⁴⁺ به Ti⁴⁺ رخ نمی­دهد. به دلیل شعاع یونی بزرگ­تر Ce³⁺ نسبت به Ce⁴⁺، می­توان کاهش کاتیون سریم چهار ظرفیتی به سه ظرفیتی را به هیبریداسیون O 2p-Ce 4f نسبت داد [۱۲۱]. از طرفی با افزایش دوپنت در ساختار تیتانیا، کاهش مقادیر پارامتر شبکه در محور c مشاهده شد. کاهش پارامتر شبکه در راستای محور c در ساختار آناتاز می ­تواند مربوط به کوتاه شدن باند فلز- اکسیژن باشد. این کوتاه شدن باند سبب تشکیل جای خالی اکسیژن و کاهش کاتیون تیتانیوم است. قابل ذکر است این تغییرات در پارامترهای شبکه فقط می ­تواند اعوجاج در شبکه را اثبات کند و این امر به معنای میزان اعوجاج شبکه نیست. بنابراین با افزایش دوپنت سریم اعوجاج شبکه افزایش می­یابد [۱۱۵].

۴-۳-۲ نتایج و تحلیل آنالیز فازی نانو ذرات T-x mol% Sn
شکل ۴-۴ نتایج XRD از نانوذرات T-x mol% Sn با درصدهای مولی مختلف Sn (mol% 15-10-5-1) کلسینه شده در دمای C˚۴۷۵ را نشان می­دهد. پیک تفرقی در زاویه ˚۵/۲۵ مربوط به صفحه (۱۰۱) از فاز آناتاز (JCPDS 21-1272) و در زاویه تفرقی ۶/۲۷ مربوط به صفحه (۱۱۰) از فاز روتایل (JCPDS 21-1276) تیتانیا می­باشد. مطابق الگوی XRD، نمونه­ شامل تیتانیا بدون حضورSn (Pure TiO2) فقط شامل فاز آناتاز می­باشد. همچنین پیک­های تفرقی SnO₂ در هیچکدام از الگوهای XRD مشاهده نشده است که این نتایج حاکی از شرکت کاتیون­های Sn⁴⁺ در شبکه کریستالی TiO₂ می­باشد. پیک­های تفرقی فاز روتایل در این نمونه­ها، با افزایش درصد Sn در شبکه تیتانیا، به استحاله فازی آناتاز به روتایل کمک کرده است. به عبارت دیگر، حضور Sn منجر به پیشرفت استحاله آناتاز به روتایل شده است که علت این امر احتمالاً به­ دلیل ساختار کریستالی روتایل است که شبیه به ساختار فاز Cassiterite از SnO₂ می­باشد [۱۲۸-۱۲۶]. همچنین با­توجه به این نتایج، مشاهده می­ شود که موقعیت پیک­های (۱۰۱) از فاز آناتاز (˚۵/۲۵=θ۲) و (۱۱۰) از فاز روتایل (˚۵/۲۷=θ۲)، با افزایش مقدار Sn در شبکه کریستالی تیتانیا به زاویه تفرقی کم­تر شیفت کرده ­اند. این نتایج حاکی از تعویض کاتیون­های Ti و Sn درشبکه TiO₂ با افزایش مقدار Sn می­باشد. از طرفی به­ دلیل این­که الکترونگاتیویته و شعاع یونی کاتیون­های Sn⁴⁺ (Å ۷۱/۰، ۸/۱) نزدیک به Ti⁴⁺ (Å ۶/۰، ۵/۱) در شبکه TiO₂ می­باشد [۱۲۹]،
پیش ­بینی می­ شود که کاتیون­های Sn⁴⁺ به عنوان دوپنت جایگزین کاتیون­های Ti⁴⁺ در شبکه TiO₂ شوند. همچنین به­ دلیل شعاع یونی بزرگ­تر کاتیون­های Sn⁴⁺ نسبت به Ti⁴⁺، دوپ شدن Sn در شبکه TiO₂، منجر به ایجاد اعوجاج و همچنین افزایش پارامترهای شبکه و حجم سلول واحد شده است.
۲ Theta (deg.)
Pure TiO₂
T- 5% Sn
T- 10% Sn
T- 15% Sn
(۱۰۱)
(۱۱۰)
(۱۱۰)
(۰۰۴)

۱۴۲

۸۲%

دانش‌نامه کارشناسی ارشد و بالاتر

۳۱

۱۸%

جمع

۱۷۳

۱۰۰%

۳-۴) روش نمونه گیری

پس از انتخاب موضوع تحقیق و بیان مسئله٬ یکی از تصمیمیات مهمی که در پیش روی هر پژوهشگری قرار دارد انتخاب نمونه است٬ نمونه باید نماینده جامعه ای باشد که پژوهشگر قصد تعمیم یافته های تحقیق خود به آن جامعه را دارد (سرایی،۱۳۸۹). در این تحقیق از روش نمونه گیری غیر احتمالی سهمیه ای استفاده شده است. از آنجائیکه افراد مورد مطالعه در این تحقیق دارای دانش‌نامه تحصیلی کارشناسی و یا کارشناسی ارشد و بالاتر هستند، لذا می توان افراد جامعه را به دو بخش تقسیم کرد و با توجه به حجم جامعه و سهم هر بخش، به نمونه گیری پرداخته شد( سرمد و دیگران،۱۳۷۸).

۳-۵ ) حجم نمونه

نمونه مورد بررسی، به دو گروه، دانش‌نامه کارشناسی؛ دانش‌نامه کارشناسی ارشد و بالاتر تقسیم شده اند، حجم نمونه نیز به همان نسبت تعیین می گردد. لذا بر اساس جدول شماره ۳-۱، حجم نمونه برای افراد با دانش نامه کارشناسی برابر ۹۰ و کارشناسی ارشد و بالاتر برابر ۲۰ نفر است. جهت تعیین نمونه ای که به بهترین نحو معرف جامعه باشد از فرمول نمونه گیری کوکران برای جامعه محدود در سطح اطمینان ۹۵% نمونه گیری به عمل می آید. با بهره گرفتن از فرمول و با بررسی مطالعات و تحقیقات انجام گرفته مشابه؛ حجم نمونه بصورت تقریبی برابر با ۱۱۰ نفر است که به صورت نمونه گیری سهمیه ای و بدون جایگزینی انتخاب می شوند(احتمال استخراج هر واحد مشخص از جامعه در هر استخراجی مساوی با احتمال استخراج آن واحد مشخص در استخراج اول است) و پرسشنامه تحقیق در بین افراد مورد مطالعه توزیع می گردد)خاکی، ۱۳۸۷).

N = حجم جامعه آماری مورد بررسی
n = حجم نمونه
ε = دقت برآورد(مقدار اشتباه مجاز بین ۰.۰۵ تا ۰.۱) ؛ استفاده از تحقیقات مشابه قبلی
Z = مقدار متغیر نرمال واحد استاندارد که در سطح اطمینان ۹۵% برابر ۱.۹۶ می باشد.
δ = انحراف معیار؛ بهترین شاخص ها جهت بررسی پراکندگی داده های کمی هستند.
روش های مختلفی برای تعیین واریانس داده ها وجود دارد:
استفاده از تحقیقات مشابه قبلی
بر اساس نمونه مقدماتی (پیش آزمون)^[۵۳]
کمی کردن متغیرها طیف لیکرت را با مقادیر، انحراف معیار را می توان تخمین زد(آذر و مومنی، ۱۳۹۰).
با بهره گرفتن از پیش آزمون، ابتدا تعداد ۱۰ پرسشنامه در بین جامعه به صورت نمونه مقدماتی توزیع شد، پس از جمع آوری پرسشنامه ها، انحراف معیار آن را محاسبه و در فرمول زیر قرار دادیم؛

با توجه به جامعه آماری، در این پژوهش از روش نمونه برداری غیر احتمالی سهمیه ای برای نمونه گیری استفاده شده است و با توجه به اینکه حجم جامعه آماری برابر با ۱۷۳ نفر می باشد، با در نظر گرفتن مقدار خطای ۰.۰۵ ، اندازه نمونه با بهره گرفتن از فرمول نمونه گیری کوکران؛ ۱۱۰ نفر تخمین زده شد. لازم به ذکر است که تعداد ۱۳۵ پرسشنامه در بین جامعه آماری توزیع شد و چون جامعه آماری این پژوهش شامل کارکنان شرکت گاز استان گیلان می باشد و عدم پاسخگویی و عدم همکاری وجود دارد ؛ پس تعداد پرسشنامه بیشتری پخش شده است. که از این تعداد، در نهایت ۱۳۳ پرسشنامه بازگشت و جمع آوری داده شده و شامل جامعه نمونه است و بیشتر از تعداد حجم نمونه است، پس مورد کفایت خواهد بود. ذکر این نکته ضروری است که نرخ برگشت پرسشنامه % ۹۸ می‌باشد.

۳-۶) روش جمع آوری داده ها

یکی از اصلی ترین بخش های هر کار پژوهشی را جمع آوری اطلاعات تشکیل می دهد. در خصوص گردآوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش از روش‌های کتابخانه ‌ای و جهت جمع آوری اطلاعات برای تایید یا رد فرضیه‌های پژوهش از روش میدانی استفاده می‌شود( خاکی، ۱۳۸۷). روش جمع آوری اطلاعات با توجه به متغیرهای تحقیق، به صورت میدانی بوده زیرا که متغیرها را در حالت طبیعی بررسی می کنیم. جهت بررسی موضوع، مصاحبه با کارشناسان و مدیران شرکت گاز استان گیلان انجام گرفت. همچنین توزیع پرسشنامه، استاندارد شده و در سطح نمونه انتخابی انجام شد و با بهره گرفتن از منابع گوناگون کتابخانه ای و تحقیقات انجام گرفته مرتبط با موضوع یا متغیرهای تحقیق می باشد (طبیبی،۱۳۹۰).

۳-۷) ابزار سنجش و نحوه طراحی آن

ابزار سنجش و اندازه گیری وسایلی هستند که محقق به کمک آنها می تواند متغیرها را اندازه گیری و اطلاعات مورد نیاز را برای تجزیه و تحلیل و بررسی پدیده مورد مطالعه و نهایتا کشف حقیقت گردآوری نماید. پرسشنامه به عنوان یکی از متداول‌ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در تحقیقات میدانی مورد استفاده قرار می‌گیرد (حافظ نیا،۱۳۸۲).
هر پرسشنامه به طور معمول شامل دو دسته سوالات عمومی و تخصصی است. سوالات عمومی مشخصات فردی پاسخ دهندگان را در بر می گیرد. این سوالات عبارتند از: جنسیت، سن و میزان تحصیلات.
سوالات تخصصی بخش اصلی پرسشنامه است، براساس مولفه‌های تشکیل دهنده موضوع شکل گرفته است جهت امتیاز دهی و ارزش گزاری کمی پاسخ‌های سوالات تخصصی از طیف لیکرت استفاده می‌شود.
بخش اول) دربرگیرنده ویژگیهای جمعیت شناختی(عمومی) که شامل ۴ سوال است:
جدول ۳-۲ : ترکیب سوالات عمومی پرسشنامه

متغیر مورد اندازه گیری

سوالات پرسشنامه

شاخص

سوالات عمومی (مشخصات پاسخ دهنده)

جنسیت

۱

ویژگی های جمعیت شناختی

دانشگاه قم
دانشکده الهیات
پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد شیعه شناسی گرایش جامعه‌شناسی
عنوان:
بررسی زمینه‌های اجتماعی پیدایش بابیه
در ایران شیعی
استاد راهنما:
دکتر محسن الویری
نگارنده:
مهدی زاهدی زرنقی
تابستان/۱۳۹۳
تقدیم به:
به آوای نی پدرم و لالایی مادرم خدای را بسی شاکرم که از روی کرم، پدر و مادری فداکار نسبیم ساخته تا در سایه درخت پربار وجودشان بیاسایم و از ریشه آنها شاخ و برگ گیرم و از سایه وجودشان در راه کسب علم و دانش تلاش نمایم. والدینی که بودنشان تاج افتخاری است بر سرم و نامشان دلیلی است بر بودنم، چرا که این دو وجود، پس از پروردگار، مایه هستی ام بوده اند دستم را گرفتند و راه رفتن را در این وادی زندگی پر از فراز و نشیب آموختند. آموزگارانی که برایم زندگی، بودن و انسان بودن را معنا کردند و تقدیم به همسرم به پاس قدر دانی از قلبی آکنده از عشق و معرفت که محیطی سرشار از سلامت و امنیت و آرامش و آسایش برای من فراهم آورده است .

تشکر و قدردانی
حمد و سپاس خدای را که توفیق کسب دانش و معرفت را به ما عطا فرمود. در اینجا بر خود لازم میدانم از تمامی اساتید بزرگوار، به‌ویژه اساتید دوره کارشناسی ارشد که در طول سال‌های گذشته مرا در تحصیل علم و معرفت یاری نمودهاند تقدیر و تشکر نمایم.
از استاد گرامی و بزرگوار جناب آقای دکتر محسن الویری که راهنمایی اینجانب را در انجام تحقیق، پژوهش و نگارش این پایان نامه تقبل نمودهاند نهایت تشکر و سپاسگزاری را دارم و همچنین از تمامی عزیزانی که مرا در نوشتن پایان نامه یاری کردند بخصوص دوستان خوبم عباس یوسفی، محمّد کرمی، علی اکرمی، عادل یاوری و محمّد خاطری نیز تشکر میکنم.
چکیده
فرقه بابیه از انحرافات مهم اجتماعی در تاریخ ایران است که با فرهنگ و عقاید مردم ایران ارتباط تنگاتنگی داشته است. در این پژوهش که با عنوان بررسی زمینه های اجتماعی پیدایش بابیه در ایران شیعی انجام گرفته است، با توجه به نظریات اجتماعی، به تعریف مفاهیم اصلی در جنبش‌های اجتماعی پرداخته ایم و ایدئولوژی بابیه را از منظر این نظریات و مفاهیم مورد بررسی قرار داده ایم. پس از آن تعریف باب، معانی آن، تاریخچه ی بابیگری و رهبران و کنشگران آن را بررسی کرده ایم. با توجه به اینکه حوادث تاریخی در بستر جامعه و تحولات آن شکل می گیرد اوضاع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دوره ی بابیت مورد ارزیابی قرار گرفته است. نقش استعمار به عنوان زمینه ی اجتماعی خارجی و تاثیر کشورهای استعمار گر و اهداف آن ها در رشد و شکل گیری بابیه بررسی شده است. این بررسی از این جهت دارای اهمیت است که آشنایی با فضای آن دوره و آسیب شناسی آن به شناخت جریان های انحرافی در جامعه فعلی و چگونگی تشخیص و مقابله با آن کمک می کند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که عواملی همچون استبداد شدید حاکم بر جامعه در حوزه ی سیاست داخلی در کنار سیاست های نادرست خارجی از جمله اعطای امتیازات به کشورهای غربی و پدیده استعمار، نقش قابل ملاحظه ای داشته است. شرایط نامساعد اجتماعی از جمله پایین بودن سطح دانش و بی سوادی در کنار شیوع بیماری های واگیر دار در این زمینه تاثیر گذار بوده است. در حوزه اقتصادی نیز عدم تملک کشاورزان بر زمین های کشاورزی به همراه وضع مالیات های سنگین توسط دولت به شکل گیری این فرقه و گرایش مردم به آن نقش اساسی داشته است.
واژگان کلیدی: بابیه، جنبش، زمینه‌های اجتماعی، استعمار، وضعیت سیاسی
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات ۱
۱-۱ پیشگفتار ۲
۱-۲بیان مسئله ۵
۱-۳ هدف از تحقیق ۷
۱-۴ سؤالات تحقیق ۸
۱-۵ فرضیه‌های تحقیق ۸
۱-۶ روش تحقیق ۹
۱-۷ نظریات تحقیق ۹
۱-۸ نظریات جنبش‌های اجتماعی ۱۰
۱-۹ مفهوم ایدئولوژی ۱۱
۱-۱۰ زمینه‌ی اجتماعی ۱۳
۱-۱۱ چیستی باب ۱۴
۱-۱۲ تاریخچه ی باب و بابی گری ۱۶
۱-۱۲-۱ شیخیه، پیشینه ی بابیت ۱۶
۱-۱۳ پیشینه‌ تاریخی موضوع ۱۸
۱-۱۴ ایدئولوژی بابیه ۲۲
۱-۱۵ کنشگران و رهبران جنبش بابیه ۲۴
۱-۱۵-۱ سید علی‌محمد شیرازی ۲۴
۱-۱۵-۲ قره‌العین ۲۷
فصل دوم: بررسی زمینه‌های اجتماعی مؤثر در پیدایش بابیه ۳۰
۲-۱ گفتار اول: بررسی ساختار سیاسی و حکومتی کشور ۳۱
۲-۱-۱ زمینه‌های اجتماعی (مقدمه) ۳۱
۲-۱-۲ ویژگی های جامعه ایران و اوضاع سیاسی دوران قاجار ۳۳
۲-۱-۲-۱ دولت و ملت ۴۳
۲-۱-۲-۲ وضعیت دربار و دولت ۴۳
۲-۱-۲-۳ وضعیت ملت (مردم) ۴۶
۲-۱-۲-۴ رابطه‌ی بین دولت و مردم و روحانیت ۵۰
۲-۲ گفتار دوم: بررسی نقش استعمار و استبداد در پیدایش بابیه در ایران ۵۳
۲-۲-۱ نقش استبداد در پیدایش بابیه ۵۵

اطلاعات بیشتر

شاخص استخراج شده

موضوع

هرینگتون و راپل ۱۹۹۹

فرهنگ ( نظر افراد گروه ، منطق خود فرد ، نظر همکاران ) ،سازگاری و درک از مزایای دورکاری

دورکاری : آزمون اعتماد ، ارزش و مزایای آن

سازگاری
درک از منافع شخصی
رفتار
پذیرش دورکاری
هنجار
کنترل رفتار ی
درک از مفید بودن
درک از حقانیت و درستی
شکل ۳-۱۴) مدل پذیرش دورکاری هرینگتون و راپل
در سال ۲۰۰۴ لینگ و همکاران در مقاله ای به بررسی تاثیر عدم قطعیت محیط بر توافقات کاری توزیع شده پرداخته اند .
در تعریف آنها از توافقات کاری توزیع شده آن دسته از توافقات کاری مد نظر بوده که در خارج از محیط سازمان و به کمک برنامه ها ابزارهای فناوری اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی انجام میشود .یعنی کارکنان به کمک رایانه و ابزارهای شبکه به داده های سازمان دسترسی دارند .فرضیه اساسی آنها این بوده که عدم قطعیت محیط بر سازمان و خلاقیت آن موثر است . با توجه به اینکه رویکرد وسیعی به سمت توافقات کاری غیر متمرکز رشد چشمگیری داشته لذا در این مقاله به بررسی پذیرش و عوامل موثر بر آن پرداخته اند .عدم قطعیت محیط دو بعد متفاوت دارد : پیچیدگی محیط (ناشی از محیط های نا متجانس ) و متغییر بودن محیط (داینامیک بودن ) در این مقاله برای بررسی محیط سه عامل درک از مزاایا ، پیچیدگی و سازگاری بررسی شده است .داده های آنالیز شده و تحلیل بدست آمده نشان می دهد پیچیدگی محیط با مزایای درک شده رابطه عکس دارد .همینطور برای درک از پیچیدگی و پیچیدگی محیط رابطه عکس نتیجه این بررسی بوده است . از نتایج دیگر این پژوهش درک از مزایا و درک از سازگاری با تمایل به پذیرش رابطه مستقیم دارد .هرچند که متغییر بودن محیط تاثیری بر سه عامل عنوان شده ندارد .

پرسشنامه ها توسط ^[۹]CEO و بین ۲۰ دسته شغلی متفاوت (سازمان های بیمه ، کارخانجات مختلف و …)و ۷۲۰مدیر از مدیران بالادستی سازمانها توزیع شده است.محیط های پیچیده تر بیشتر مستعد خلاقیت هستند ، این مطالعه بیانگر آن بوده که در محیط پیچیده تر تمایل به توافقات کاری غیر متمرکز بیشتر است .در شکل زیر نمایی از مدل ارائه شده توسط این گروه را مشاهده می نمایید :
شکل ۳-۱۵)‌ مدل پذیرش دورکاری توسط لینگ و همکاران
تمایل به پذیرش
توافقات کاری غیر متمرکز
درک از مزایا
درک از پیچیدگی
درک از سازگاری
پیچیدگی محیط
متغییر بودن محیط
جدول ۳-۹)‌ مدل پذیرش دورکاری توسط لینگ و همکاران

اطلاعات بیشتر

شاخص استخراج شده

موضوع

چون لینگ سیا ۲۰۰۴

درک از مفید بودن
سازگاری

بر تمایل به توافقات کاری غیر متمرکز

درک از مفید بودن

«…لاتَضارُوهُنَّ لِتَضیقُوا عَلیهِنَّ..»
«هرگز بر زنانتان ضرر وارد نسازید و آنان را در ضیق و فشار قرار ندهید» (قرآن کریم، طلاق:۵).
قال رسول الله(ص) : «ما اَکْرَمَ النِساءَ اِلاّ کَریِم وَ لا اَهانَهُنَّ اِلاّلَئیم»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کسى که بهره‌اى از کرامت برده باشد، زنان را احترام و اکرام مى‌کند و به زنان، اهانت نمى‌کند مگر انسان پست» (کنز العمال: ج۱۶، ص۳۷۱ ؛ نهج الفصاحه: ح۱۵۲۰).
و نیز موارد بسیار دیگری که احترام به زنان و دختران را مورد تاکید قرار می دهد (وسائل الشیعه: ج۲۱، ص۳۶۲ و ۳۶۵ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۵، ص۱۱۸ ؛ الکافی: ج۶، ص۴ ؛ بحار الانوار: ج۶۸، ص۳۸۹).
«تکبر در اسلام صفت مذمومی بشمار می رود. اما در فرهنگ اسلام زن باید در برابر مرد نامحرم متکبر باشد و از خضوع و کرنش دوری جوید. زیرا این امر کرامت زن را تضمین می کند» (مقام معظم رهبری،۲۵/۹/۷۱).
۳- محوریت زن در خانواده
از اصول دیگری که در آموزه های اسلامی می توان برداشت کرد که شارع مقدس بر آن بسیار تاکید داشته این است که خانواده در جامعه اسلامی مبتنی بر محور زن است. خانواده در هر جامعه شامل افراد مشخصی است که به عنوان فعالان این اجتماع کوچک و یا نهاد اجتماعی مطرح هستند. در این نهاد هر کدام از افراد وظایف خانوادگی و اعمال مربوط به خود که مطابق با موقعیت آنها می‌باشد بر عهده دارند، ضمن این که در بسیاری از موارد زندگی با یکدیگر وجه مشترک دارند. در دین مبین اسلام برداشت کلی از مجموع روایات و سیره اهل بیت(ع) بر این است که امور داخل خانه و روشن نگه داشتن چراغ خانواده بر عهده زن خانه است و هیچ امری برای زنان ارزشمندتر و مهمتر از حفظ و نگهداری نهاد خانواده شمرده نشده است.

اگرچه حضور اجتماعی زنان و اشتغال آنان به فعالیت در عرصه عمومی در دین اسلام مجاز شمرده شده است اما باید توجه داشت که جواز یک عمل به معنای رجحان و اولویت آن عمل ناست. یعنی خیلی از رفتارها و تصمیمات در زندگی افراد وجود دارند که هیچ ادله ای مبنی بر حرمت و یا ممنوعیت آنها وجود ندارد و فرد مجاز به انتخاب هر یک از آنها است اما از دیگر سو نیز این جواز نمی تواند علت و دلیلی برای ارجحیت آن عمل و یا تصمیم در زندگی فرد باشد و مقولاتی چون علایق، ارزش ها، مصالح، توانایی و استعداد و مفاهیمی از این قبیل در تعیین اولویت و رجحان این امور مجاز دخالت موثر دارند. مقوله حضور زن در عرصه عمومی نیز از این قبیل احکام است. خداوند در دین اسلام هیچ مانع و حرمتی برای صرف فعالیت اجتماعی و اشتغال زن در نظر نگرفته است اما با عنایت به مقولات متعددی که ذکر شد، توصیه های بسیاری در دین مبین اسلام به چشم می خورد که زن را در درون خانه و مدیریت عرصه خصوصی زندگی خانوادگی بیشتر می پسندد (آذربایجانی،۸۷:۱۳۸۸).
پیامبر گرامى اسلام(ص) از یاران خود پرسید:
در کدام لحظه، زن به خدا نزدیکتر است؟ پاسخ مناسبى مطرح نشد، تا اینکه حضرت زهرا(س) سئوال پدر را شنید و پاسخ داد:
«أَنَّ أَدْنَی مَا تَکُونُ مِنْ رَبِّهَا أَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَیْتِهَا»
«نزدیکترین لحظه زن به خدا آن است که در درون خانه خود باشد» (بحارالانوار: ج۴۳، ص۹۲ ؛ نوادر راوندى: ص۱۴).
بنا کردن نهاد مقدس خانواده و حفظ و بقای آن وظیفه ای است که مرد و زن می بایست به صورت مشترک در راستای آن تلاش نمایند اما تفاوت در ویژگی ها و استعدادهای آنها نقش خاصی را می طلبد، به همین دلیل سهم آنان در استحکام و استمرار این بنا یکسان نخواهد بود. به عنوان مثال کارکرد تولید مثل در خانواده که از ابتدایی ترین و ضروری ترین ها به شمار می رود از سوی زن و مرد به طور یکسان صورت نمی پذیرد و نقش زن در این فرایند و نیز رشد و تربیت فرزند به مراتب سختتر و پیچیده تر از نقش مرد است. به طوریکه در آیات قرآن نیز این موارد به صراحت ذکر شده و از علل توجه ویژه اسلام به احترام به مادر تلقی می گردد (قرآن کریم، لقمان: ۱۴ و احقاف: ۱۵).
از دیگر تفاوت های سهم زن و مرد در حفظ و استمرار نهاد محبوب خانواده، برتری بعد عاطفی و روحی زن در نسبت با مرد است که خود از عوامل مهم ایجاد شادابی و نشاط در خانه و دلگرمی و وابستگی مرد به این کانون گرم خواهد بود. «زن در آرام بخشی و تلطیف فضای خانه نقش ویژه ای دارد. آرام بخشی گرچه در سوره روم به عنوان کارکرد هر یک از همسران بیان شده اما تأکید بر آرام بخش بودن زن برای مرد در آیه ۱۸۹ سوره اعراف، نشانگر نقش ویژه زن در این امر است. بنابراین گرچه تهیه مسکن از وظایف مرد است و جسم و جان زن در خانه مرد، و در سایه حمایت او به آرامش می رسد اما خود از حیث روانی و عاطفی، منزل و مأوای مرد است و شوهر در کنار او آرامش می یابد. زن با نقش عاطفی و احساسی ویژه ای که دارد به خانواده نشاط و حیات می بخشد. آرام بخشی زن، روح خانواده است و تا زمانی که این روح در آن جریان دارد خانواده استوار و پابرجا خواهد بود» (طاهری نیا،۷:۱۳۸۴).
در بیان این حقیقت که زن محور خانواده بوده و اولویت اسلام برای زنان رسیدگی به امور خانه و خانواده و گرم و شاداب نگه داشتن کانون این نهاد مقدس است، احادیث و روایات بسیار زیادی در کتب روایی شیعه وجود دارند. علاوه بر آن، از اینکه مرد در آیات قرآن سرپرست خانواده تلقی شده و وظیفه تامین مخارج خانواده برعهده وی گذارده شده است و زنان در این زمینه هیچگونه وظیفه و تکلیفی ندارند، معلوم می شود که اسلام ترجیحی برای اشتغال زنان در خارج از منزل نداشته و مصلحت را در این دیده که زنان به تدبیر عرصه خصوصی بپردازند.
۴- تاکید بر مربی بودن زن
از دیگر اصول و ارزش هایی که دین اسلام در دیدگاه اجتماعی و به خصوص در ارتباط با نقش زن در خانواده و اجتماع مورد توجه و تاکید فراوان قرار داده است، عنایت داشتن بر نقش تربیتی زن با تکیه بر اختصاصات و ویژگی های جسمی و بعد روحی و عاطفی وی چه در درون خانه و در نسبت با فرزند و همسر و چه در محیط اجتماع است. بعد جسمانی و قابلیت های بدن زن در وابستگی کودک به وی برای ادامه حیات و بعد عاطفی و احساسی او برای ارضای نیاز روحی و معنوی فرزند و شوهر، از اختصاصات ویژه زنان برای مربی بودن آنان است. به عبارت دیگر زنان با توجه به استعدادها و ویژگی های طبیعی خود در زمینه احساسات قوی و هوش عاطفی خود مناسبترین گزینه برای پرداختن به امور تربیتی و انسان ساز می باشند.
تربیت از جمله واژه هایی است که بسیاری از مفاهیم فرهنگ اسلامی را در درون خود جای می دهد. تربیت به معنای پرورش جمیع استعدادهای فکری، روحی و جسمی انسان است. در اسلام زن و مرد از جهت انسانیت و ارزش عمل مساوی می باشند ولی همان گونه که در بعضی از صفات و فعالیت ها مرد بر زن برتری دارد زن نیز دارای خصوصیاتی است که از آن جهت بر مرد برتری دارد و آن دلی سرشار از مهر و پرعاطفه، نوع دوست، نوع پرور، رقیق القلب و فداکاری است. برای همین خدای متعال وظیفه خطیر انسان سازی و تربیت فرزند را بر عهده زن قرار داده است (افروز،۱۹:۱۳۷۶).
اگر مسیر حرکت و روند ایجاد تمدن اسلامی را به دقت مورد بررسی قرار دهیم آشکارا به این نتیجه دست می یابیم که تربیت و پرورش نسل از مهمترین لازمه ها و مقدمات تمدن سازی است زیرا انتقال فرهنگ و قدمت بخشیدن به عناصر فرهنگی یک جامعه که زمینه تبدیل تفکر و فرهنگ به تمدن را هموار می سازد جز از طریق ساختن نسلی همراه و همگام با ارزش ها و داشته های فرهنگی جامعه در مسیر آینده امکان پذیر نخواهد بود. حال با عنایت به جایگاه این امر خطیر و تعیین کننده در نسبت با تمدن اسلامی، ارزش و اهمیت نقش تربیتی زنان در درون خانواده و جامعه روشن شد. نقشی که هم اطلاق صفت «ربّ» به خداوند ارزش بیش از حد آن را می رساند و هم توجه به نقش تربیتی پیامبران(ص) و ائمه(ع) در طول تاریخ بیانگر اعتبار آن است و بارها و بارها توسط احادیث و روایات معصومین و نیز سیره آنان و بزرگان دین مورد تاکید واقع گردیده است.
امام خمینی (ره) در ارتباط با نقش تربیتی زن تعابیر بسیار زیبا و درخور توجهی دارند. ایشان زن را مبدأ سعادت و خیر جامعه دانسته و می فرمایند: «زن، انسانی بزرگ و مربی جامعه است. او است که با تربیت صحیح خود، انسان درست می کند و کشور را آباد می نماید» (صحیفه نور: ج۶، ص۱۸۷). و نیز می فرمایند: «زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکتش یک جامعه، بلکه جامعه ها به ارزشهای والای انسانی کشیده شوند» (همان: ج۱۶، ص۱۲۵).
پ- مولفه های نقش اجتماعی زنان
با عنایت به مبانی نظری، پیش فرض و ارزش های ذکر شده از دیدگاه اسلام، حال به بررسی مولفه های نقش زنان در جامعه پرداخته و ملاحظات مربوط به هر یک از این مولفه ها را مورد بررسی قرار می دهیم.
۱- همسری
یکی از وظایف و نقش هایی که در جامعه اسلامی برای زنان بسیار مورد تاکید قرار گرفته شده است نقش همسری شایسته است. زن و مرد به عنوان دو رکن اصلی خانواده دارای شئون و تکالیفی در برابر یکدیگر می باشند که مجموعه این حقوق و تکالیف که تحت عنوان همسری تعریف می گردد، استحکام نهاد خانواده را در پی دارد. در دین اسلام زن و مرد با توجه به تفاوت هایی که در بین آنها وجود دارد و نیازهایی که برخاسته از این تفاوت های تکوینی است، به یکدیگر گرایش پیدا کرده و نهاد خانواده را بنیان می گذارند و با پیوستن به یکدیگر دارای حقوق بر عهده یکدیگر می گردند.
«مهم‌ترین نقش‌های جنسیتی تصویر‌ شده برای زنان، همسری و مادری است و هیچ یک از فعالیت‌های زنان اهمیتی همپای این دو نقش نخواهد داشت؛ در میان نقش‌های ویژه زنانه بر هیچ یک به قدر همسری تأکید نشده است. ایفای درست این نقش، پس از ازدواج، هم لازم است و هم به‌ مثابه جهاد در راه خداوند مهم و ارزشمند است» (حق شناس،۸۵:۱۳۸۸).
در آیات بسیار (قرآن کریم، روم:۲۱ ؛ نساء:۱۹ ؛ طلاق:۵ ؛ بقره:۲۳۷ و…). و روایات متعددی به نقش همسری و روابط میان زوجین و حقوق و وظایف آنها اشاره گردیده است که نشان دهنده جایگاه و اهمیت نقش همسری برای زن و مرد در دیدگاه اسلامی است.
قال رسول الله(ص) : «جِهادُ المَرأَهِ حُسنُ التَّبَعُّلِ»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «جهاد زن، خوب شوهر دارى کردن است» (الکافى: ج ۵، ص ۵۰۷).
قال رسول الله(ص) : «اَلمَرأَهُ الصّالِحَهُ أَحَدُ الکاسِبَینِ»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «زن شایسته یکى از دو عامل پیشرفت خانواده است» (بحارالأنوار:ج۱۰۳، ص۲۳۸).
قال رسول الله(ص) : «طُوبی لِامرَأهٍ رَضِیَ عنها زَوجِها»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خوشا به حال زنی که شوهرش از او راضی باشد» (وسائل الشیعه: ج۱۴، ص۱۵۵).
همچنین احادیث و روایات متعدد و بی شمار دیگری که در این زمینه می توان در کتب معتبر روایی شیعه مشاهده نمود (بحارالأنوار: ج۷۷، ص۱۶۶ ؛ وسائل الشیعه: ج۲۰، ص۴۰و۳۲ ؛ نهج الفصاحه: ح۲۸۹۲ روضه الواعظین: ج۲، ص۳۷۶ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۳، ص۱۳۴ ؛ تهذیب الاحکام: ج۷، ص۴۰۰).
نقش همسری برای زن وظایفی را به همراه دارد که از جمله آن وظایف عبارتند از:
۲-۱- تمکین و فرمانبرداری
تمکین در برابر خواست شوهر و اطاعت از او علی الخصوص در زمینه نیاز جنسی، از وظایف اولیه ی زن به عنوان همسر به شمار می رود. البته شکی نیست که فرمانبرداری او از شوهر فقط در اموری است که مخالف احکام الهی نباشد و هر آنگاه که چنین فرمان و دستوری رسد، وظیفه زن تخلف از آن است زیرا در همه حال حکم خداوند متعال بر حکم بشر مقدم است. عبارات ویژه ای که در روایات از زبان پیامبر اکرم(ص) نقل شده اند مبیین اهمیت این موضوع است. ایشان می فرمایند: «اگر سجده کردن برای غیر خدا جایز بود، دستور می دادم تا زن در برابر شوهرش سجده کند» (فروع کافی: ج۵، ص۵۰۷). و نیز در جای دیگر می فرمایند: «بهترین زنان شما کسانی هستند که در مقابل شوهرشان متواضع، مطیع و شنوا هستند و نیاز جنسی شوهر خود را برآورده میسازند» (من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۳۸۹). و همچنین در حدیث دیگری از ایشان نقل شده است که «زنی نمی تواند حق خدا را ادا کند مگر این که حق شوهرش را ادا کند» (مستدرک الوسایل: ج۲، ص۵۵۲). و در حدیثی دیگر می فرمایند: «هر زن شایسته ای که عبادت پروردگار را به جای آورد، واجبات را بگذارد و اطاعت شوهر کند، وارد بهشت گردد (مستدرک الوسایل: ج۱۴، ص۲۳۸). همچنین علاوه بر احادیث و روایات فراوان از معصومین(ع) پیرامون این موضوع (وسائل الشیعه: ج۲۰، ص۳۹ ؛ بحار الانوار: ج۷۹، ص۳۰۳ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۴، ص۱۶۲ ؛ الکافی: ج۵، ص۳۳۶ ؛ من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۵۵۶ ؛ الجعفریات: ص۱۰۹ ؛ مکارم الاخلاق: ص۲۰۰ مشکاه الانوار: ص۲۶۱) رجوع به پایان نامه عملیه فقها و بزرگان دین نیز تایید کننده وجوب این وظیفه برای زنان است (برای نمونه ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)، مستفاد از مسئله ۲۲۸۸).
۲-۲- حفاظت از نفس خود، اسرار، آبرو و مال شوهر
از دیگر وظایف زن مسلمان در قبال شوهر این است که خود را از آن شوهرش دانسته و نفس خود را صرفا محدود به وی نماید زیرا زن ناموس مرد است و می بایست در مقابل مردان نامحرم از ناموس شوهرش محافظت نموده و همچنین نسبت به حفظ مال و آبروی همسرش توجه ویژه داشته باشد. زن علاوه بر این که امین مال و دارایی شوهر است، حافظ مال و دارایی او نیز می باشد. زن نمی تواند بدون اجازه ی شوهر، در مال او تصرف کند، حتی در صدقه دادن و دستگیری از فقرا و احسان به خویشان که حرام و در حکم غصب است (قائمی،۱۶۶:۱۳۸۶). علاوه بر آیه ۳۴ سوره نساء که به صراحت به این نکته اشاره می کند، روایات بسیاری در این زمینه نقل گردیده است. در روایت آمده است که «هیچ شخصی پس از بهره‌مندی از اسلام، بهره‌ای ارزشمندتر از همسر مسلمانی که چون به وی نظر افکند، مسرورش سازد و چون از وی درخواستی کند، اجابتش کند و چون از نزد وی غائب گردد، نفس خود و مال همسرش را محافظت نماید، دریافت نکرده است» (وسایل الشیعه: ج۲۰، ص۴۰). و نیز پیامبر اکرم(ص) در این باره می فرمایند: «هر زنی که جز برای شوهر، خود را خوش بو سازد و از منزل بیرون رود، پیوسته مشمول لعنت خدا خواهد بود تا وقتی به خانه باز گردد» (همان: ج۷، ص۳۱۳).
۲-۳- خوشرفتاری و احترام به شوهر
حسن معاشرت و خوشرفتاری با همسر از وظایف متقابل زن و شوهر نسبت به یکدیگر محسوب می گردد. زن مسلمان و مومن در مقابل شوهرش دارای تواضع بوده و نهایت احترام و کمال حسن خلق را با وی به جا می آورد. در این زمینه نیز احادیث و روایات متعددی به چشم می خورد. پیامبر اسلام(ص) می فرمایند: «هر زنی که شوهرش را با زبانش بیازارد، خداوند هیچ کار واجب و مستحبی را از او نمی پذیرد و هیچ کار نیکش را قبول نمی کند تا وقتی که شوهرش را راضی کند، اگر چه روزها روزه بگیرد و شب ها به عبادت مشغول شود» (بحارالانوار: ج۱۰۳، ص۲۴۴). و نیز می فرمایند: «بهترین زنان شما زنان مهربان و سازگارند و بدترین آنها زنان لجبازند و بهترین بهره برای یک مرد بعد از ایمان به خدا، همسر سازگار است (مسترک الوسایل: ج۱۴، ص۱۶۲). و همچنین امام صادق(ع) می فرمایند: «..خوشا به سعادت آن همسری باد که به شوهرش احترام گذارد و او را آزار نرساند..» (بحارالانوار: ج۱۰۳، ص۲۵۲). و علاوه بر اینها احادیث متعدد دیگری را می توان از کتب معتبر روایی شیعه سراغ گرفت (الکافی: ج۵، ص۳۲۶ ؛ من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۳۸۹ فروع کافی: ج۵، ص۵۰۷ ؛ وسائل الشیعه: ج۱۴، ص۱۱۲ ؛ سفینه البحار: ج۱، ص۵۶۱ ؛ کشف الغمه: ج۱، ص۴۶۹).
۲- مادری
یکی دیگر از موثرترین و مهمترین نقش های اجتماعی و خانوادگی که در دیدگاه اسلامی برای زنان بسیار محترم شمرده شده و مورد تاکید وافر قرار گرفته است همانا نقش مادری زن در خانواده است. نقش اختصاصی زن در طبیعت و تاریخ، نقش مادری است که در تمام فرهنگها اعم از متمدن و غیر متمدن از احترام و تقدس خاصی برخوردار است و در ادیان الهی نیز به جایگاه رفیع مادر و احترام به او سفارش و تاکید شده است.
جامعه انسانی، نیازمند علل و عواملی است تا گرایش و صفای باطن افراد آن تأمین شود و صرف قوانین و مقررات سیاسی، نظامی، اقتصادی و… برای این کار، کافی نیست و از طرف دیگر، جوامع کوچک خانوادگی، جامعه بزرگ بشری را می‏سازند، یعنی اعضای خانواده‏های متعدد، عامل تحقق مجتمع رسمی خواهند بود و مادامی که سبب رأفت و گرایش، در بین اعضای خانواده پدید نیاید، به هنگام تشکیل یک مجتمع رسمی، هرگز بین آحاد آن، صفای ضمیر، روح تعاون و پیوند دوستی برقرار نخواهد شد. مهمترین عاملی که بین افراد خانواده، رأفت، گذشت و ایثار را زنده می‏کند، تجلی روح مادر، در کانون خانواده است، زیرا اساس خانواده که بر مهر، وفا و پیوند، پی‏ریزی شده است، به عهده مادر است.
«مادر از زیباترین کلمه ها در همه فرهنگ هاست. مفهوم مادری مجموعه ای از مهمترین مفاهیم همچون محبت، ایثار، شکیبایی، عفاف، تربیت، پایداری، آرامش، قدردانی و احترام را تداعی می کند. هیچ کار دیگر را نمی توان با این نقش مقدس برابر دانست دلیل آن هم این است که رشد و بالندگی فرزند از ابتدای انعقاد نطفه در رحم تا مدتها پس از تولد بر عهده مادر است» (اعتصامی،۲۳۵:۱۳۸۶).
غرب به دنبال آن است که نقش مادری را یک نقش عام و اجتماعی معرفی کند که اختصاص به زن ندارد و خانواده، والدین و حتی جامعه می توانند در آن سهیم و شریک باشند این در حالی است که از نظر علمی در سه سال اول زندگی، مادر پایهگذار امنیت روانی کودک است و این نقش را شخص دیگری جز مادر نمی تواند ایفا کند در فرایند رشد و تکامل یک کودک حداقل سه سال اول زندگی او سالهای خیلی حساس و مهمی است که حتی حضور فیزیکی مادر برای کودک حائز اهمیت است (نوابی نژاد،۱۶۸:۱۳۸۴).
زنان به عنوان مادر در آیات قرآن و روایات اسلامی بسیار مورد تقدیس و ارزشمند شمرده شده اند. در آیات بسیاری به اهمیت و جایگاه مادری و تاکید بر احترام به مادر در کنار تاکید بر پرستش خداوند پرداخته شده است (قرآن کریم، لقمان:۱۴ ؛ احقاف:۱۵ ؛ مریم:۳۲). و این موارد علاوه بر آیات متعدد و بی شماری است که در ارتباط با احسان و نیکی به والدین نازل شده اند (قرآن کریم، اسراء:۲۳ ؛ بقره:۸۳ نساء:۳۶ ؛ انعام:۱۵۱؛ عنکبوت:۸ ؛ احقاف:۱۷ و…). همچنین در روایات بسیاری از سوی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) به تبیین جایگاه و اهمیت نقش مادری برای زنان پرداخته شده است که نشان از توجه ویژه دین مبین اسلام به مقوله نقش مادری در جامعه است.
قال رسول الله(ص) : «الجنه تحت اقدام الأمّهات»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «بهشت زیر پای مادران است» (مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۱۸۰).
این حدیث بر این نکته تاکید می کند که بهشت زیر پای مادران است و نمی گوید که بهشت زیر پای زنان است و این یعنی مادر بودن برای زنان دارای اصالت است.
قال الصادق(ع): «جاءَ رجُلٌ إلَى النَّبیِّ(ص) فقالَ: یا رسولَ اللَّهِ، مَن أبَرُّ؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمّ مَن؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمَّ مَن؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمّ مَن؟ قالَ: أباکَ»