در روایات معصومین ( علیه السّلام ) نیز به خطر هواهای نفسانی برای انسان اشاره شده است ، چنان که رسول گرامی (ص) می فرمایند : « أعدی عدُوِّکَ نفسُکَ الّتی بینَ جَنبَیکَ : بدترین دشمنت ، نفس توست که میان دو پهلوی تو قرار دارد » . ( مجلسی، بحارالانوار ، ج ۷۰ ، ص ۶۴ ) .

در روایتی امام علی علیه السّلام می فرمایند : ( الهوی عدوّ العقل ) هواپرستی دشمن عقل است .( انصاری ، ترجمه غرر الحکم ، ج ۱ ، جمله ۳۲۱، ص۱۳) .
در جای دیگر نیز می فرمایند : « وَ اشرف ُ الغنی ترکُ المُنی . وَ کم مِن عقل ٍ اسیر ٍ تحت َ هوَی امیرٍ » . برترین بی نیازی، ترک آرزوهاست، و چه بسا عقل که اسیر فرمان روایی هوس است . (صبحی صالح ، نهج البلاغه ، حکمت ۲۱۱ ، ص ۵۰۶ ) .
در متون دینی ما از جمله قرآن و نهج البلاغه به این موضوع پرداخته شده و حتّی برای آن علّت هایی آورده شده و آثار زیان بار آن ذکر و در مقابل، راهکارهایی برای مقابله و رهایی از آن بیان شده است .
۱ . ۱ . بیان مسئله :
نوشتار پیش روی، با هدف بیان هوی و پرستش از نظر لغت و اصطلاح، عوامل هواپرستی و آثار زیان بار آن و راهکارهای مقابله با آن، در قرآن و نهج البلاغه به نگارش در آمده است .
هواپرستی به عنوان موضوعی که نفی آن یکی از آموزه های اسلامی است . پیروان هوای نفس، گرفتار سوء تشخیص و عدم درک واقعیت شده و در نهایت از مشاهده چهره واقعی حقّ ِ آشکار، محروم می مانند. گاهی هواپرستی در قالب سفارش به تقوا و پرهیزگاری نفی شده است، گاهی در قالب ترک گناهان و گاهی در قالب مذمّت مظاهر دنیوی که از آن تعبیر به حبّ دنیا می شود .
مسئله مهمّی که در این نوشتار به دنبال آن هستیم این است که نظر قرآن و نهج البلاغه در زمینه ی هوی پرستی چیست ؟ چه پیامدهایی را در پی دارد ؟ و این که نحوه ی برخورد با آن چگونه است ؟
۱ . ۲ . اهمیّت و ضرورت تحقیق :
اهمیّت انتخاب این موضوع به عنوان موضوع بحث، این است که در جهان معاصر نیز آن چه با تمام تلخی، حقیقتی انکار ناپذیر است، همین رو گردانی از ارزش های اصیل انسانی و حاکمیّت فساد و بی بند و باری و افسار گسیختگی در کشور های ظاهراً پیش رفته می باشد که روز به روز بر تیرگی دل ها افزوده و آن نور معنوی که سبب روشنایی وجود و مایه ی آرامش قلب هاست، به دست فراموشی سپرده می شود.
این واقعیّت تلخ در جوامع اسلامی و از جمله جامعه ی اسلامی خودمان نیز روز به روز گسترش می یابد. به جای اطاعت از احکام شرع، به پیروی از خواسته های نفسانی خویش پرداخته اند؛ یعنی به جای این که خود را بر اساس تعلیمات دینی تغییر دهندو خویش را با آن منطبق سازند، سعی کرده اند تعالیم دینی را بر امیال و خودخواهی های خویش تطبیق دهند .
بنا براین احیای ارزش های اصیل اخلاقی و بازگشت به اصول فراموش شده ی اسلامی شرط لازم برای حاکمیّت بخشیدن به اسلام در جامعه ی ماست و اگر با خلوص نیّت قدم در عالم دین گذاشته و از روی صدق و حقیقت تسلیم اوامر خداوندی شود و هواهای نفسانی را بشناسد، محال است در ورطه ی خودخواهی و خود محوری گرفتار شده و هواپرستی را دنبال نماید که اگر چنین کند هیچ گاه به سر منزل مقصود نمی رسد .
پس به جهت گسترده بودن مباحث آن ( هواپرستی ) قابل طرح از دیدگاه قرآن و سنّت نیست، بلکه در این تحقیق تلاش شده است که از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه ارائه گردد .
۱ . ۳ . پیشینه تحقیق :
مسئله هواپرستی موضوعی است که هم زمان با خلقت حضرت آدم ( علیهم السّلام ) ظهور یافته است و ادیان الهی همواره با این رذایل اخلاقی به مبارزه پرداخته اند .
امّا با پیدایش دین اسلام، خودسازی در بُعد اخلاقی از اهمیّت ویژه ایی بر خوردار گشت، که هدف آن تربیت انسان و رسیدن به تعالی و دوری گزیدن از تباهی و خسران در نهایت رستگاری بود .
به همین خاطر عالمان و نویسندگان بسیاری ، در پی آثار و نتایج و راه های جلوگیری از ضعف نفس بر آمدند که تحت عنوان کتاب های اخلاقی گرد آوری شده است .
امّا در کل می توان از منابعی همچون جامع السعاده، احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت ، محجهالبیضاء ، معراج السعاده، چهل حدیث امام خمینی ( ره ) و ….. به عنوان متونی بر جسته نام برد .
لازم به ذکر است که پایان نامه ای در این زمینه با عنوان ” هوی پرستی در نهج البلاغه ” در سال ۱۳۹۰، که توسط خانم رقیه باقری طاقانکی به نگارش در آمده، که به بررسی هوی پرستی در نهج البلاغه پرداخته شده، و به این نتیجه رسیده که هواپرستی دارای شعبه های گوناگون به وسعت تمام گناهان و زشتی هاست اگر چه در این میدان بزرگ، هر کسی به سببی زمین گیر شده و سقوط می کند؛ در کلمات نورانی حضرت امیر المؤمنین ( علیهم السّلام ) در جای جای نهج البلاغه به روشنی می شود به این واقعیّت پی برد . امّا از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار نگرفته است .
پس بنده تلاش می کنم که از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه این موضوع را مورد بررسی قرار دهم .
۱ . ۴ . سوالات تحقیق :
۱ . ۴ . ۱ . سوال اصلی :
نگاه قرآن و نهج البلاغه به هواپرستی چیست ؟
۱ . ۴ . ۲ . سوالات فرعی :
عوامل هواپرستی در قرآن و نهج البلاغه چیست ؟
در قرآن و نهج البلاغه چه آثار و پیامدهایی برای هوی پرستی ذکر شده است ؟
با توجّه به آموزه های قرآن و نهج البلاغه چه راهکارهایی برای مقابله با هوی پرستی وجود دارد ؟
۱ . ۵ . هدف کلی :
” هدف پژوهش ، تبیین هوی پرستی از نگاه قرآن و نهج البلاغه ” است .
۱ . ۶ . اهداف جزئی :
بیان عوامل هوا پرستی از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه
بیان آثار و پیامدهای هوی پرستی از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه
بیان راهکارهای مقابله با هوی پرستی از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه
۱ . ۷ . روش تحقیق :
این تحقیق از نظر نوع تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است و دارای زمینه های اخلاقی است . شیوه ی جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای یعنی استفاده از کتب، نرم افزارهای قرآنی، حدیثی و اینترنت می باشد .
۱ . ۸ . تعریف مفاهیم و واژگان تحقیق :
۱ . ۸ . ۱ . قرآن :
” قرآن ” معروف است به کتاب آسمانی مسلمانان و معجزه ی خاتم پیامبران . شاید هیچ منبعی به اندازه ی خود قرآن به تعریف این کتاب آسمانی نپرداخته باشد : قرآن خود را بیان کننده هرچیزی می داند ( نحل، ۸۹ ) و خود را کتاب تردید ناپذیر برای هدایت متقین بر می شمارد (بقره ، ۲ ) . این آیات و آیات فراوان دیگر که در توصیف و تعریف قرآن نازل شده است، می تواند زمینه ی مناسبی برای درک مفهوم حقیقی این کتاب آسمانی باشد. با این وجود صاحبنظران به بیان تعاریفی از قرآن اقدام نموده اند.
از قرآن دو گونه تعریف می توان به دست داد. نخست تعریف ساده و عرضی که قرآن را کتاب مقدس و آسمانی و وحی الهی بر حضرت محمّد (ص) می داند. دوم تعریف علمی که قرآن را وحی نامه اعجاز آمیز الهی می داند که به زبان عربی، به عین الفاظ توسط فرشته ی امین وحی ، جبرئیل ، از جانب خداوند و از لوح محفوظ بر قلب و زبان پیامبر اسلام ، هم اجمالاً ، یکباره و هم تفصیلاً در مدت بیست و سه سال نازل شده است . این کتاب آسمانی که به سی جزء تقسیم گردیده است، شامل ۱۱۴ سوره و حدود ۶۲۰۰ آیه می باشد . ( خاری آرانی، بررسی نقش امید در تعلیم و تربیت اسلامی انسان از منظر قرآن و روایات ، ص ۸ )
۱ . ۸ . ۲ . نهج البلاغه :
” نهج البلاغه” کتابی است حاوی ۲۳۹ خطبه ( سخنرانی ) ، ۷۹ مکتوب ( رساله ، نامه ) و ۴۸۰ حکمت و کلمات قصار که امیر المؤمنین (ع) در زمان کوتاه خلافت خود ایراد نموده و محمد بن حسین موسوی معروف به ” سیدرضی” ( ۴۰۶ ـ ۳۵۹ ) که از بزرگان علمای شیعه است ، در سال ۴۰۰ هجری آن را به رشته تحریر در آورده است . ( همان ، ص ۱۱ )
۱ . ۸ . ۳٫ هوی در لغت :
تمایل نفس انسان به شهوت و به کسانی که به شهوت منحرف می شوند گفته می شود ، وجه تسمیه ی آن به این خاطر است که دنباله روی هوای نفس را در دنیا به رنج و مصیبت و در آخرت به جهنّم می رساند و از راه صحیح او را متمایل به عذاب می سازد و نیز به معنای سقوط از بلندی به پایین است که سقوط همان هلاکت و بدبختی است . ( راغب اصفهانی ، مفردات الفاظ قرآن ، ص ۸۰۲ )
و نیز هوی را میل، خواهش و عشق معنا کرده اند . ( معین، فرهنگ فارسی معین ، ج ۴ ، ص ۵۲۲۸ ) .
همچنین هوی را میل نفس معنا کرده اند . ( قرشی ، قاموس قرآن ، ج ۷ ، ص ۱۷۱ ) . « وَ ما ینطق ُ عن الهوی . إن هُو إلّا وَحی ٌ یُوحی » نجم ( ۵۳ ) : ۳و ۴ . ( و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید . آنچه می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست . ) .
جمع آن ” أهواء ” است : « وَ لا تَتّبع اَهواءَ الَّذین کَذَّبوا بِایتنا وَ الَّذین َ لا یُؤمنون َ بالأ خرَه ِ وَ هُم بِربِّهِم یَعدِلون َ » انعام (۶) : ۱۵۰ . ( و از هوی هوس کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و کسانی که به آخرت ایمان ندارند و برای خدا شریک قائلند، پیروی مکن ) . ( قرشی، قاموس قرآن ، ج ۷ ، ص ۱۷۱ ) .
واژه هوی در میل مذموم و ممدوح هر دو به کار می رود. امّا در قرآن مجید بیشتر در خواهش های مذموم به کار رفته و گاهی در غیر آن ، آیه ذیل دالّ بر معنای ممدوح هواست :
« فاجعَل أفئدَه ً مِنَ الناس ِ تَهوِی إلیهِم » ابراهیم (۱۴) : ۳۷ . ( تو دل های گروهی از مردم را متوجّه آن ها ساز ) .
و نیز آیه ذیل هم دالّ بر حبّ مذموم است :
« کالّذی استَهوَ ته ُ الشَّیطین ُ فِی الارض ِ حَیران َ له اَصحب ٌ یَدعونَه الی الهُدَی ائتِنا » انعام (۶) : ۷۱ . ( همانند کسی که بر اثر وسوسه های شیطان ، در روی زمین راه را گم کرده ، و سر گردان مانده است ؛ در حالی که یارانی دارد که او را به هدایت دعوت می کنند به سوی ما بیا ! ) . به این معنا که شیاطین به عنوان دوست ، آن ها را به سوی خود میل دادند . ( قرشی، قاموس قرآن ، ج ۷ ، ص ۱۷۱ ؛ فراهیدی، العین، ج ۴ ، ص ۳۵۱ ) .
۱ . ۸ . ۴ . هوی در اصطلاح :