۴۸
فهرست جدولها
عنوان صفحه
جدول ۱- ۱- جایگاه گیاهان رز در طبقه بندی گیاهان همراه با مثال خاص Rosa CaninaLuteiana 13

فهرست شکلها
عنوان صفحه

چکیده

برای بررسی اثر پایه نسترن بر رشد رویشی و زایشی چهار رقم رز آزمایش بصورت فاکتوریل با دو فاکتور در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در ۳ تکرار انجام شد. فاکتور اول (A) شامل چهار رقم گل رز تابو(قرمز)، سوپر استار (نارنجی) ، دکتر بنجامین (صورتی) و اونینگ استار (زرد) و فاکتور دوم (B) زمان پیوند در دو تاریخ (۱۳ و ۲۵ اسفند) و با فاصله دو هفته بر روی پایه­ های نسترن کوهی انجام گرفت. نتایج نشان داد که اثر متقابل زمان و ارقام مختلف رز پیوندی مورد استفاده بر صفات ارتفاع پیوندک تعداد برگ، عمر گل و ارتفاع پایه در سطح احتمال ۱ و ۵ درصد معنی دار بوده است. با توجه به نتایج بیشترین میزان ارتفاع پیوندک، تعداد گلبرگ و تعداد گل؛ تعداد کل برگ در رقم دکتر بنجامین مشاهده شده است. ارقام دکتر بنجامین و سوپراستار بیشترین میزان عمر گل را داشته اند. رقم اونینگ استار بیشترین قطر گل و ارتفاع پایه و بیشترین رشد پیوندک و همچنین بیشترین اندازه برگ در رقم سوپر استار مشاهده شد. ارتفاع پیوندک ۳۰ روز پس از پیوند، بین ارقام مختلف اختلاف معنی داری نشان نداد.

کلمات کلیدی: گل رز، پیوند اسکنه، نسترن وحشی.
فصل اول
مقدمه

۱-۱- مقدمه

بسیاری از شواهد باستان شناسی نشان می­دهد که سابقه آشنایی انسان با گل رز و خواص دارویی آن به حدود ۴۳۵۰ سال می­رسد. لوحه های کشف شده در منطقه بابل (جنوب شرق عراق امروزی) بیانگر آن است که مارگون پادشاه سومریان اولین کسی بود که به رزها علاقه نشان می­داد و دستور داد آنها را در مزارع خود بکارند. در یونان باستان حدود ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد رزها بر دیوار قصر نقاشی می­شدندو سپس این کار بعد از ۱۰۰ سال بر روی قبرها توسط مصریان انجام می­شد. سافو شاعره معروف یونانی از گل رز به عنوان ملکه گلها یاد می­ کند و تئوفراستوس موسس گیاه شناسی بین سال­های ۳۸۲-۲۸۷ پیش از میلاد در مورد رز و هرس آن به تفصیل نوشته است(هاکسلی و همکاران، ۱۹۹۲). رومیان باستان باغهای وسیع رز داشتند و حتی در زمستان آنرا پستوم^[۱] که نوعی گلخانه­ای شیشه ای بود پرورش می دادند. گلبرگ­های گل­سرخ بسترهای آنها را تشکیل می­دادند و زیرانداز آنها هم نقوشی از گل­سرخ بود و اشتیاق و علاقه زیاد رومیان به گل­سرخ را پدید آورد که در حقیقت همان باغهای رز بودند(هاکسلی و همکاران، ۱۹۹۲؛ هسایون، ۱۹۹۸). برای ایرانیان باستان رز مایه خیر و برکت و بخشش بود و علاقه وافر آنها به گل­سرخ خود دلیل بر این بوده است. اولین تصاویر مربوط به کشت و کار رزها در نوشته­ های ایرانیان در قرن ۷ بعداز میلاد مسیح بدست آمده است (هاکسلی و همکاران، ۱۹۹۲). موطن رز داماسک^[۲] از رزهای اولیه و یکی از اجداد رزهای امروزی ممکن است از ایران باشد(رایت، ۱۹۹۵). در خاورمیانه نیز شناخت و کشت و کار رز به پیش از تاریخ می­رسد. زمانی­که تمدن غرب در حال شکل­ گیری بود باغهای رز در چین وجود داشت و از عطر و گلبرگ­های آن برای تزیین و همچنین محافظت خود از ارواح شرور استفاده می­کردند (هسایون، ۱۹۹۸). فسیل­هائی که از شکوفه­های گل­سرخ در آرگونو کلرادو بدست آمده، احتملاً به ۳۵ تا ۷۰ میلیون سال قبل، مربوط بوده است. گل­سرخ یکی از پنج پایه اصلی رز در دنیا است(چوالیر، ۱۹۹۶).در حال حاضر روزانه میلیون­ها نفر مجذوب زیبایی و عطر گل سرخ می­گردند. هر روز در هر گوشه از جهان شاهد برپایی نمایشگاه­ها و باغ­هایی هستیم که زیبایی گل­سرخ را عرضه می­دارند. در بین گل­های بریدنی در حال تولید در سطح جهان گل رز همیشه رده­های اول جدول فروش را به خود اختصاص داده است(هاکسلی و همکاران، ۱۹۹۲). از جمله رزهای وحشی که مصرف دارویی داشته و به عنوان پایه اکثر رزهای زینتی به کار می رود که می توان به نسترن کوهی اشاره کرد. میوه این گیاه سرشار از ویتامین ث است. در برخی از کشورهای اروپایی از آن داروهایی تحت عنوان ویروما^[۳] و دیریروما^[۴] تهیه و به بازار دارویی عرضه می­ کنند. مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتی­های ناشی از نقرس می­ شود. همچنین از این مواد برای مداوای تورم کلیه­ها و مجاری ادرار استفاده می­ شود. روغن دانه­ های نسترن کوهی در صنایع آرایشی و بهداشتی موارد استعمال فراوانی دارد (امید بیگی، ۱۳۸۴). در بسیاری از گزارشات پژوهشگران عنوان شده است که میوه­های گیاهان مختلف از جمله نسترن کوهی حاوی مقادیر مناسبی از ترکیب­های فنولیکی می­باشد(کای و دینگ، ۱۹۹۵؛اوزمیناسکی و چومین، ۱۹۹۳). میوه­های نسترن کوهی حاوی مقادیر نسبتاً زیادی از ترکیب­های فنولی بوده که اثر بسیار مفید بر سلامتی انسان دارند(بوهم و همکاران، ۲۰۰۳ ؛ سینار و کولاکوجیلو، ۲۰۰۵). در تحقیقی میزان ترکیب­های فنولی کل موجود در میوه­های نسترن کوهی در ترکیه۹۶ میلی­گرم گزارش شد(ارسیسلی، ۲۰۰۷). کاروتنوئید­ها به دلیل داشتن خاصیت آنتی­اکسیدان، بدن را در برابر بیماری­ها مصون می­دارند. کاروتنوئید­ها از تشکیل رادیکال­های آزاد در بدن انسان جلوگیری می­ کنند(کیراکوسیان و همکاران، ۲۰۰۴). میوه­های نسترن کوهی حاوی میزان بالایی از کاروتنوئید­ها می­باشند (هودیسان و همکاران، ۱۹۹۷). میزان کاروتنوئید­ها در گونه­ های مختلف رز بین ۱۱۹۲-۱۸۹ (میکروگرم بر گرم وزن خشک) متفاوت است و میانگین میزان کاروتنوئیدها در میوه­های رز ۶۵۱ میکروگرم بر گرم وزن خشک است(اولسان و همکاران، ۲۰۰۵). در آمد سالانه ایران از صادرات گل و گیاه زینتی معادل ۸۶ میلیون یورو است. صادرات گل و گیاه زینتی در دنیا برابر ۸۶۰۰ میلیون یورو می باشد. سالانه بابت واردات پایه­ها و ارقام رز ۳ میلیون یورو ارز پرداخت می شود. با بهره گرفتن از روش های سریع تولید رز می توان به صادرات رز توجه زیادی مبذول داشت(آمارنامه کشاورزی ۱۳۸۹).
یکی از ساده­ترین روش­های تکثیر رز، پیوند جوانه است. زیرا می توان از گیاه مادری چندین گیاه جدید که بر روی پایه مناسب و مقاوم به شرایط محیطی پیوند شده است را تولید کرد. در نتیجه خصوصیات مطلوب گیاه مادری با عمل پیوند حفظ خواهد شد.گل های رز را که اصولاً دارای سیستم ریشه­ای ضعیف می­باشد مانند برخی از ارقام دورگ­های چای^[۵] می توان بر روی پایه­ای که دارای سیستم ریشه قوی و گسترده داشته و جزء رزهای وحشی می­باشد( مانند نسترن وحشی) قرار داده و با این روش بوته­ های قدیمی را جوان کرد. حتی به عنوان تنوع می­توان چندین رنگ مختلف رز را بر روی یک پایه بوجود آورد. با توجه به ارزش چند گانه انواع رز و اهمیت پیوند در آنها تصمیم بر انجام این آزمایش جهت بررسی زمان پیوند ۴ رقم رز بر روی رایج ترین پایه آنها یعنی نسترن وحشی گرفته شد(ایزدی و همکاران،۱۳۹۰).
تولید گل و گیاهان زینتی در ایران در عین حال که توام با مزیت­های قابل توجهی می­باشد، چالش­ها و نارسایی­هایی در ساختار بازار و بازاریابی این محصولات در بر دارد. سهم تولید کننده از قیمت فروش به مصرف کننده و راندمان بازاریابی پایین باشد. در عین حال در این نظام، به دلیل وجود ضایعات بالا، کارایی فنی پایین است. ولی، کارایی قیمتی به دلیل بالا بودن قیمت خرده فروشی نسبت به قیمت سر مزرعه بالا و در نتیجه کارایی کل نیز بالا می­باشد. بنابراین، سهم سایر عوامل بازار یابی از این نسبت بالا بیشتر از تولید کننده­ها است. بررسی ساختار این بازار نشان می­دهد که کالا­ها غیر­همگن بوده و شرایط ورود به بازار سخت است. براین اساس نظام بازار رسانی گل و گیاه در ایران ناکارا و ساختار بازار، یک ساختار غیر رقابتی است. این شرایط غیر رقابتی که باعث وجود اطلاعات ناقص در بازارخواهد شد.
در سالهای اخیر تولید و تجارت گل و گیاهان زینتی در سطح جهانی توسعه زیادی یافته و از سال ۱۹۸۷ تاکنون سالیانه حدود ۹ تا ۱۵ درصد رشد داشته و ارزش معاملات تجاری آن در سال ۱۹۹۰ به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بالغ گشته است. نقاط قوت و پتانسیل ایران در تولید گل و گیاهان زینتی قابل توجه است. در ایران به دلیل برخورداری از تنوع آب و هوایی، آفتاب درخشان، سوخت و کارگر ارزان، نور کافی، منابع آب، رطوبت نسبی هوا، عدم بادهای شدید و خسارت زای موسمی و از همه مهمتر نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده و فعال، امکان تولید گل و گیاهان زینتی با کیفیت صادراتی و توجیه اقتصادی، وجود دارد.
موقعیت ژئواستراتژیک عالی به دلیل نزدیکی به بازارهای پر مصرف حوزه خلیج فارس، آسیای میانه و اروپای شرقی امکان حمل زمینی محصولات به ترکیه، رومانی، بلغارستان و کشورهای آسیای میانه همپوشانی و اثر متقابل تقویتی گل و گیاه با صنعت توریسم، رشد سالانه ۸ تا ۱۵ درصد مبادلات تجاری گل و گیاهان زینتی به دلیل رشد فرهنگی و اقتصادی کشورهای مختلف و ماشینی شده زندگی، رشد احساس نیاز به بازگشت به طبیعت، نزدیکی ایران به امارات متحده عربی با داشتن بیش از ۵۰ پرواز هفتگی ایران به دبی و توسعه فرودگاه دبی با بیشس از ۱۰۰ خط هوایی به ۱۴۰ مقصد و آغاز به کار مراکز کل دبی (DFC) فرصتی برای صنعت گل و گیاه کشور می باشد.
با وجود پتانسیل­ها و مزیت­های موجود در تولید گل و گیاهان زینتی کشور، تاکنون به جایگاه شایسته خود در بازار جهانی دست نیافته ایم. هر چند که صادرات گل ایران از سال ۱۳۷۰ با ۵۰۰ هزار دلار شروع و تاکنون با یک روند صعودی به مرز ۴۰ میلیون دلار رسیده است. لیکن با جایگاه واقعی خود در بازار جهانی فاصله زیادی دارد و برای وارد شدن به بازارهای جهانی، افزایش سطح کیفی و کمی تولید و تطابق با استانداردهای بین المللی لازم می­باشد.
یکی از بهترین ساختارهای مورد سنجش در خصوص بازار گل در کشورهای موفقی همچون آمریکا، ژاپن، ایتالیا و کلمبیا ایجاد بازار مبتنی بر سیستم حراج گل است. حراج تامین کننده و حافظ حقیق محصولات و از سویی دیگر، تنظیم کننده عرضه و تقاضا می­باشد. مزیت دیگر حراج حفظ و صرفه جویی در زمان است. هزینه­ های تولید گل در ایران زیاد است. اما تغییرات قیمت­ها در این بخش همخوانی با تغییرات شاخص تورم ندارد به طوری­که در سال ۱۳۷۱، گل گلایول شاخه ای ۲۰۰۰ ریال فروخته میشد. در حالیکه بهای فروش آن در فروردین ۱۳۸۷ باقیمت ۱۲۰۰ ریال بوده است. به علت نوسانات شدید و ناگهانی قیمت های فروش محصول و بالارفتن هزینه، تاکنون بیش از ۳۰ درصد از تولید کنندگان با شکست مواجه شده اند و از عرصه این فعالیت خارج گردیده اند. سرمایه گذاری خارجی، تبلیغات و بازاریابی برای انواع گیاهان می ­تواند در رونق صادرات غیرنفتی و اقتصادی موثر باشد. عدم وجود تشکل­های منسجم در امر تجارت خارجی گل و گیاهان زینتی و سیستم مکانیزه بسته­بندی از جمله مشکلات و موانع صادرات گیاهان زینتی است. شاهرگ حیات صنعت گل و گیاه کشور، نبود سیستم بازاررسانی و بازاریابی گل می­باشد که از توسعه این صنعت جلوگیری نموده است. مرکزیت بازار گل ایران در تهران قرار دارد که فعالیت آن از سال ۱۳۵۰ با ۱۵ تولید کننده گل آغاز شده است. گل از محصولاتی است که فساد پذیری آن بالا است. با این وجود، به علت عدم وجود سردخانه و انبارهای پیشرفته در کشور، انبارداری به صورت موقت و غیر استاندارد صورت می­پذیرد. براساس آنچه گفته شد، چالشها و نارسایی­هایی در مقابل وضعیت موجود اقتصادی و بازاریابی گل و گیاهان زینتی ایران وجود دارد که برای دستیابی به جایگاه واقعی ایران در بازار جهانی گل، بایستی این وضعیت را اصلاح کرد. در نظام بازاررسانی گل رز خدمات بازاریابی محدودی صورت می­گیرد و بیشتر هزینه­ها مربوط به ضایعات و هزینه­ های خرده فروشی است. با توجه به اطلاعات ارائه شده هزینه انجام خدمات بازاریابی که برای هر شاخه گل رز در مسیرهای عرضه از طریق بنکداران غرفه دار و بدون غرفه (شامل فروش مستقیم از طریق تولید کنندگان یا ناقلان گل در بازار گل) محاسبه شده است، به ترتیب برابر ۱۲۷۲ و ۱۲۹۹ ریال است. همچنین با در نظر گرفتن درصد ضایعات گل این نمونه، هر دو مسیر یاد شده با ضایعاتی برابر ۲۱۰۰ ریال به ازای هر شاخه همراه خواهد بود.
بر اساس مسیرهای مختلف بازاررسانی براساس معیارهای مورد بررسی چند نکته را درخصوص ساختار بازار گل در ایران مشخص می­ کند که به شرح زیر است:
سهم خرده فروش از قیمت نهایی خرده فروشی از سهم سایر عوامل بازاریابی بسیار بالاتر است. بررسی­های صورت گرفته نشان داد که به دلیل نوسانات زیاد قیمت گل در بازار عمده فروشی که خود ناشی از عدم برنامه ریزی تولید مناسب و ضعف اطلاعات بازار است، به طور معمول قیمت در سطح خرده فروشی برای تحقیق یک حاشیه سود مطمئن با لحاظ حداکثر ضایعات ممکن، در سطح بالایی تنظیم می­گردد و کاهش قیمت گل، کمتر به مصرف کننده منتقل می­ شود.
سهم تولیدکنندگان بسته به مسیر عرضه محصول آنها به بازار از حاشیه بازاریابی گل متفاوت است. در این حالت، اگر تولید کنندگان محصول تولید شده خود را به صورت مستقیم و یا توسط ناقلان گل به دلالان، وتوزیع کنندگان و یا خرده فروشان عرضه کنند، سهم بیشتری را از این حاشیه به خود اختصاص خواهند داد.
در نظام بازارسانی گل رز خدمات بازاریابی محدودی صورت می­گیرد و بیشتر هزینه­ها مربوط به ضایعات و هزینه­ های خرده فروشی شامل مالیات، عوارض آب، برق،…. است.
به دلیل ضعف نظام بازار رسانی گل­های شاخه­ای در ایران از مرحله تولید تا مرحله مصرف و نارسایی در ساختار بازار، تشکیل قیمت بین خریداران عمده ی گل و تولیدکنندگان گل از وضعیت واقعی عرضه و تقاضا صورت می­گیرد.
بنابراین براساس نتایج به دست آمده و روند افزایشی تولیدات گل و گیاهان زینتی در کشور، اصلاح ساختار بازار گل و گیاه کشور از حالت سنتی به ساختارهای نوینی چون بازار حراج گل ضروری است.
لازم به ذکر است که با وجود این که ایران در زمینه تولید و کشت رز هلندی از پتانسیل­های بالقوه و بالفعلی برخوردار است ولی سهم ایران در زمینه تولید و تجارت جهانی این محصول بسیار ناچیز است. بر اساس آمار ارائه شده توسط سازمان جهاد کشاورزی در بهمن ماه ۱۳۸۵، در میان تمام شهرستان­هایی که به تولید و پرورش گل رز هلندی مشغول هستند، اصفهان اولین مقام تولیدی و کیفی را داشته است. به طوری که نوروزی و همکارانش (۱۳۸۴) در مطالعه خود موانع تولید و بازار یابی گل و گیاه در استان مازندران را بررسی نمودند و نتایج نشان داد که با وجود مزیت نسبی تولید، به دلیل ضعف بازاریابی، میزان صادرات گل و گیاه چندان چشمگیر نمی ­باشد. کافی و همکارانش (۱۳۸۰) روند توسعه تولید و صادرات گل و گیاه زینتی کشور کلمبیا را با ایران مقایسه کردند.