الف) رادیو
رادیو در یک بیان ساده عبارت است از استفاده از امواج مخصوص برای فرستادن پیام از یک مرکز

پیامرسانی و دریافت بدون سیم به کمک دستگاهی که گیرندهی رادیو است که در سال ۱۸۶۰ توسط جیمز کلارک ماکسون فیزیکدان اسکاتلندی با کشف امواج رادیویی توسط او به عنوان یک رسانه معرفی گردید.در سال ۱۹۰۶ اولین کنفرانس رادیوئی بین المللی با شرکت ۲۷ کشور جهان تشکیل گردید و آئیننامه و مقررات ارتباطات رادیوئی به تصویب رسید.عصر طلایی فعالیت رادیو به سالهای ۱۹۲۵تا۱۹۵۰ میلادی بر
میگردد که البته هرچند با ظهور تلویزیون خاتمه یافت ،ولی کماکان رادیو شنوندگان خود را به خاطر کیفیت برنامهها و آسانی دریافت امواج حفظ نمود.^[۸]
ب) تلویزیون
اساس کار تلویزیون بر مبنای انتقال صحنههای ساکن و یا متحرک به وسیله برق و معمولاً به وسیله امواج الکترومغناطیسی به منظور رؤیت آنی آنها و نه ضبط دائمی در دستگاه گیرنده تلویزیون استوار است^[۹]. که آغاز حضور این وسیله را میتوان از نیمه قرن ۱۹ دانست.«جووانی کازلی»ایتالیایی در سال۱۸۵۶ دستگاهی به نام پانتگراف اختراع کرد که این حرکت توسط کورن آلمانی در سال۱۹۰۷ تبدیل به نخستین ارتباط تصویری بین برلین و پاریس شد. نهایتاًدر سال ۱۹۵۴ تلویزیون به بازار آمد^[۱۰] در همین زمانها بود که «لرد سلسلدان»اقدام به پخش اولین برنامه تلویزیونی از طریقBBC انگلستان نمود. از آن پس تلاش
توسعهدهندگان این رسانه صرف بررسی ،تجزیه و تحلیل مخاطبین و تشکیل سازمانهای مستقل رادیو و تلویزیونی شده و به عنوان رسانهای ارتباطی به سرعت به پیشرفتهای فنی و جمعی دست یافت^[۱۱].
درخصوص پخش رادیو تلویزیونی، براساس فرهنگ فرانسویROBERT، کلمه پخش(Emission)را «انتقال علائم، صداو تصویر به کمک امواج الکترونیکی» تعریف کرده است،^[۱۲]که دارای دو مشخصه است،یکی اینکه به صورت امواج با معیار «هرتز»ارسال می شود و دوم اینکه مستقیماً توسط گیرنده های معمولی قابل دریافت میباشد.در مرحله اول عمل پخش صورت نگرفته ولی در مرحله دوم صورت گرفته است.^[۱۳] (از این روست که قانون ۱۹۸۸ انگلستان در بند۱ ماده۶ میگوید)«بخش عبارت است از انتقال تلگرافی بدون سیم تصاویر، صدا ، سایر اطلاعات که اولاً قابل آن است که به صورت قانونی توسط مخاطبین دریافت گردد و ثانیاً ارسال برای ارائه به تمام مخاطبین باشد».^[۱۴]
ج) رسانه های دیجیتال
هرچند رسانه های دیجیتال هنوز تعریف مشخصی در کشور ندارند اما به عقیده ی برخی از کارشناسان، رسانه های دیجیتال مفهوم عامتری از رسانه های آن لاین است که همه نوع نرمافزار و محصولات الکترونیکی را شامل میشود و این واژه در جهان اغلب نسخهی وب روزنامهها،وب سایتهای خبری، وبلاگها،وب سایتهای شخصیتهای دولتی و خصوصی،سازمانها ،روز نتها وغیره را شامل
میشود.رسانه های دیجیتال،فضایی تعاملی،سریع،دارای باز خورد فوری و در برخی موارد بیواسطه را برای مخاطبان فراهم می سازند و امکانات و تجهیزاتی پیشروی مخاطبان قرار میدهند که بسیار متنوع و دارای انعطاف است و یک کاربر مسلط به این رسانه ها میتواند آرای متنوع و امکانات وظرفیتهای رسانهای مختلفی را در اختیار داشته باشد. بنابراین رسانه های دیجیتال، هم ابزار محسوب شده و هم در ماهیت فرهنگی تأثیر گذارند، به عبارت دیگر از جنبه ابزاری چون قادر به برقراری صورتهای مختلف ارتباطیاند ،امکان نشر پیامهای فرهنگی بیش تر را فراهم می آورند.
د) ماهواره ^[۱۵]
ماهواره، عموماً به هر چیز گردنده به دور چیز دیگر میگویند و در محاوره دستگاهی گیرنده/فرستنده بیسیم است که توسط راکت به فضا پرتاب میشود و در یک مدار دور زمین جای میگیرد که برای کارهایی مثل هواشناسی ،مخابرات، پخش رادیویی و تلویزیونی ،GPS و… استفاده میشود. ماهواره های رادیو و تلویزیونی زمان و ثبات اطلاعات ارسالی را حل کرده و کارایی شبکه های تلویزیونی را به شکل چشمگیری افزایش داده است. شکی نیست که وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو و تلویزیون در پیشبرد هدفهای اجتماعی ،اقتصادی ،فرهنگی و فنی تاثیر بسزایی دارند.در سالهای اخیر پخش صدا وتصویر از طریق ماهواره به عنوان موثرترین وسیله رسیدن به هدفهای موفق ،توجه همگانی را به خود جلب کرده است.استفاده از این ماهواره ها برای پخش برنامههای رادیویی و تلویزیونی است ماهوارهای بر فراز قسمتی از زمین قرار داده میشود، برنامه تلویزیونی از یک ایستگاه زمینی به آن فرستاده میشود، سپس ماهواره تصویر فوق را روی یک شعاع باریک که فقط ناحیه مشخص شده ای از زمین را میپوشاند بر
میگرداند.ایستگاه زمینی مقابل با انتهای بشقابی شکل،تصویر را میگیرد و آن را دوباره پخش می کند.
رسانه های تصویری همچون ماهواره با برنامههای متنوع علمی ، سیاسی ، تفریحی و سرگرم کننده در دراز مدت باعث یکسان سازی سلیقه توده های مختلف جامعه خواهد شد و به ایجاد شکافهای جدید طبقاتی و تعمق آنها منجر می شود.گستردگی بی نظیر ماهواره به عنوان یک رسانهی جمعی فراگیر در بین جوامع مختلف و حضور آن حتی در حریم خلوت و خصوصی مردم،آن را به عنوان پذیرفتنی ترین فرمانروای اجتماعی و فرهنگی تبدیل کرده است ماهواره به عنوان محسوسترین و تاثیرگذارترین رسانه همچنان در حال یکه تازی در عرصه اجتماع جوامع است.چرا که بدون اتلاف وقت و رفت و آمد برای خرید روزنامه و مجلات و حوصله برای خواندن مطالب آنها،جعبه جادویی تلویزیون با برنامههای متنوع و تاثیرگذاری عمیق تر نقش تمامی رسانه ها را به تنهایی ایفا می کند.
ارائه کنندگان خدمات ماهوارهای چه خدمتشان داخل کشور یا خارج از کشورباشد باید امتیاز مربوط به کمیسیون شبکه های مستقل را دارا باشند.امروزه استفاده از امتیاز ماهواره ها در کشورهای دیگر دعاوی
بین المللی زیادی را ایجاد نموده است. به عنوان مثال در سال ۱۹۹۲«ردهات داج» که یک شبکه ماهوارهای در زمینه موضوعات جنسی بود و از هلند پخش میشد، از فرکانسی استفاده میکرد که برای پخش
ماهوارهای در انگلستان از آن استفاده می شد.بنابراین شبکه مذکور می توانست بدون دارا بودن امتیاز،تصاویرمستهجن را برای بینندگان انگلیسی پخش نماید،که این امر مخالف دستورالعمل اتحادیه اروپا در خصوص شبکه های فرا مرزی بود. البته قبل از اینکه موضوع پرونده به دیوان دادگستری اروپا کشیده شود شبکه «رد هات»برنامه هایش را قطع نمود.^[۱۶]
هـ : شبکه های کابلی
گروهی از کامپیوترها و وسایل مرتبط دیگر بوسیله تسهیلات ارتباطی به یکدیگر متصل می شوند.ارتباط موارد مذکور در یک شبکه ممکن است با اتصالات دائمی مثلاًکابلها ،یا اتصالات موقتی چون خطوط تلفن یا دیگر پیوندهای ارتباطی باشد.یک شبکه میتواند به کوچکی یک شبکه محلی ،متشکل از چند کامپیوتر،چاپگر و وسایل دیگر باشد و یا از تعداد زیادی کامپیوتر کوچک و بزرگ ،که در نقاط جغرافیایی مختلف توزیع شده اند تشکیل گردد.
شرکت های کابلی معمولاً برنامه های خود را از منابع دیگر دریافت می نمایند و سپس آنها را در مقابل دریافت هزینه ای ماهانه برای مصرف کنندگان خانگی ارسال می نمایند . فعالیت تلویزیون کابلی در انگلیس نیازمند دریافت مجوز از «آوکام»^[۱۷] می باشد. واژه های موجود در اجازه فعالیت تلویزیون کابلی، ممکن است تعهداتی خاص از جمله پخش کانال هایی مشخص را در بردارنده مجوز، تحمیل نماید.^[۱۸]
امروزه از رسانه های متفاوتی به عنوان محیط انتقال در شبکه های کامپیوتری استفادهمی شود که از آنان با نام ستون فقرات در یک شبکه یاد می شود.کابل های مسی،فیبر نوری و شبکه های بدون کابل
نمونه هائی متداول در این زمینه می باشند.از کابل های مسی تقریباً در اکثر شبکه های محلی استفاده
می گردد. این نوع کابلها دارای انواع متفاوت و مزایا و محدودیت های مختص به خود هستند.اطلاعات در کابل ها ی مسی با بهره گرفتن از جریان الکتریکی حمل می گردد.
با بهره گرفتن از رسانه های نوری،از نور برای انتقال داده بر روی فیبرهای نازک شیشه ای و یا پلاستیک استفاده می گردد.
و: شبکه های پخش خانگی
یکی از مصادیق رسانه صوتی و تصویری پخش خانگی می باشد.به این صورت که یک سریال یا برنامه تلویزیونی بصورت سی دی و یا دی وی دی تهیه و در حجم بالایی به صورت هفتگی در محلهای خاص به فروش رفته و در واقع مخاطبین با انتخاب و خرید به آنها دسترسی دارند.این پخش عمدتاً به این دلیل است که یا مجوز پخش را به صورت تلویزیونی نمی توانند دریافت کنند و یا مخاطبین خاصی دارند.ذکر این نوع از شبکه ها به این دلیل است که اخیراًپخش خانگی سی دی و دی وی دی به یکی از طرق پخش رسانه های صوتی و تصویری تبدیل شده است.
بند۲: به لحاظ نوع مالکیت و نحوه اداره
مالکیت رسانه ها امروزه در دست دو بخش خصوصی و دولتی است : برخی از رسانه ها توسط دولت و نهادهای دولتی اداره شده و برخی دیگر توسط اشخاص خصوصی و با سرمایه ی این اشخاص اداره
می شوند.این تفکیک در تعیین مسولیت مدنی بسیار حائز اهمیت است.
الف) رسانه های دولتی
دولت به عنوان برترین شخص حقوقی حقوق عمومی ،اداره ی امور حاکمیتی جامعه ی ملی را بر عهده دارد و به عنوان یک شخص حقوقی همانند اشخاص حقیقی ناگزیر از برقراری ارتباط با اشخاص دیگر به شکل های مختلف است که برای انجام این مهم از وسایل و ابزارهای اطلاع رسانی بهره جسته و آنها را تحت نظارت خود قرار می دهد. همانند رادیو و تلویزیون در کشور ما که از مهمترین وسایل تحت تملک دولت برای اطلاع رسانی به مردم هستند.مطبوعات متعددی از روزنامه و نشریات وجود دارند که وابسته به نهادهای مختلف زیر مجموعه قوای سه گانه هستند که عملاً این نهادها بر این مطبوعات نظارت دارند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رأس همه ی آنها نظارت و هماهنگ سازی این مطبوعات را با اصول مورد پذیرش نظام برعهده دارد ولی رادیو و تلویزیون در کشور ما زیر مجموعه دولت است و توسط اداره صدا و سیما که تحت نظر دولت است اداره می شود ضمناً رسانه های دیگر صوتی تصویری از جمله
رسانه های دیجیتال و اینترنتی به صورت خصوصی نیز در کشور ما فعالیت دارند که بعضاً تحت نظارت دولت هستند.
ب) رسانه های خصوصی
حق مالکیت افراد حقی شناخته شده در قانون است و چنین حقی را نمی توان از اشخاص سلب کرد. بحث مالکیت خصوصی بحثی است که در همه ی کشور ها وجود دارد و افراد حقوق خصوصی می توانند برخی از رسانه ها نظیر مطبوعات و یا شرکت های تولید و پخش نوار و فیلم را با سرمایه ی شخصی خود و البته با اعمال نظارت هایی توسط دولت برای پیش روی و نظم بهتر در رسانه ها اداره نمایند.
بند۳: به لحاظ تابعیت
یکی دیگر از تقسیم بندی های موجود در مورد رسانه های همگانی تقسیم آنها بر اساس تابعیت
رسانه ها می باشد که براین مبنا رسانه های همگانی به رسانه های ملی یا داخلی و رسانه های خارجی تقسیم می شوند.رسانه های همگانی ملی یا داخلی آن دسته از رسانه ها هستند که مقر اصلی آنها در داخل کشور است،درحالیکه رسانه های همگانی خارجی شامل کلیه مؤسسات مطبوعاتی ،خبری،
خبرگزاری ها،آژانس های عکس،رادیو و تلویزیون و هرگونه سازمان یا مؤسسه ای است که به کار انتشار یا انعکاس اخبار و اطلاعات اشتغال داشته ،مقر اصلی آنهادر خارج از کشور است^[۱۹].
با این حال خبرنگاران یا گزارشگران رسانه ی خارجی ممکن است،اشخاصی باشند که دارای تابعیت ایرانی هستند. تفکیک رسانه های ملی از رسانه های خارجی ما را در حل برخی مسائل تعارض قوانین یاری خواهد کرد^[۲۰].
گفتار چهارم: رادیو تلویزیون در ایران
امروزه هیچ کس منکر عملکرد سهم مهم رادیو و تلویزیون نیست. این رسانه با بکارگیری آخرین پیشرفتهای تکنولوژی در صدر کارآمدترین وسایل ارتباط جمعی قار می گیرد، به گونه ای که به نظر
می رسد، جهان امروزی بدون این دو رسانه ناقص است. به هرحال رادیو و تلویزیون به مثابه چاقویی است که هم می تواند مضر باشد و هم مفید. منتقدان براین باورند که رادیو و تلویزیون نه تنها می توانند بیاموزند آگاه کنند، ترغیب کنند، الهام ببخشند و احساس را برانگیزند ، همچنین می توانند آسیب برسانند و گمراه کنند.
البته تلویزیون نقش مهم تری نسبت به رادیو ایفا می کند. ترکیب صدا و تصویر و حرکت ، امکان استفاده از جلوه های ویژه ، احساس همدلی و یگانگی تماشاگر و باورپذیری آنچه می بینند تلویزیون را به صورت رسانه ای مطلوب در می آورند.
بیننده تلویزیون به طور ضمنی توافق می کند با دیدن برنامه های تبلیغی تلویزیون، مقداری آگهی تحمل کند و در عوض انتظار دارد انواع معین شده از تصورات ارضاء کننده از نوع خیلی خاص به او القاء شود .^[۲۱]
باتوجه به اهمیت این دو رسانه در مقایسه با مصادیق دیگر رسانه های صوتی و تصویری و جایگاه ویژه آن، در این گفتار به صورت اختصاصی رادیو و تلویزیون را در ایران مورد بررسی قرار می دهیم .
بند۱:تاریخچه فعالیت رادیو تلویزیون در ایران
بیست سال بعد از شروع به کار نخستین فرستنده ی رادیویی در جهان ،در سال
۱۹۴۰(۱۳۱۹ه-ش)اولین فرستنده ی رادیویی ایران مشغول به کار شد.البته قبل از شروع فعالیت این فرستنده تعداد زیادی گیرنده رادیویی به کشور وارد شده بود^[۲۲].این فرستنده زیر نظراداره کل پرورش افکار وزارت فرهنگ اداره می شد . سپس اداره کل انتشارات و تبلیغات تأسیس شد و اداره رادیو را زیر نظر گرفت. به موجب اساسنامه مصوب ۱۱/۴/۱۳۲۲ وظایف رادیویی اداره مذکور نوعاً درزمینه های تبلیغاتی ،آموزشی،ارشادی و خبری مقرر شده بود.^[۲۳]