مقدمه

دانش مالی رفتاری که عموماً از آن به عنوان کاربرد روانشناسی در دانش مالی تعبیر می‌شود، در دو دهۀ اخیر به موضوع روز تبدیل شده است. یکی از حوزه‌های این دانش، تئوری چشم‌انداز است که قضاوت و تصمیم‌گیری افراد تحت شرایط عدم اطمینان را توضیح می‌دهد. این تئوری به عنوان جایگزینی برای مدل‌های استاندارد، رفتار مشاهده شده افراد را به شیوه متفاوتی توصیف می‌کند. این تحقیق مطابق با تئوری چشم‌انداز، به دنبال ارائه مدلی جهت پیش‌بینی رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران می‌باشد که به‌طور خاص بر جنبه‌‌های خاصی از سؤگیری‌های رفتاری سرمایه‌گذاران تأکید می‌کند. لذا در این فصل ابتدا به بیان مسأله، اهمیت و ضرورت تحقیق پرداخته، مرور خلاصه‌ای بر پیشینه تحقیق خواهیم داشت، متغیرهای تحقیق و قلمروهای زمانی، مکانی و موضوعی تحقیق را معرفی خواهیم کرد تا بدین ترتیب چارچوب تحقیق شکل بگیرد و در فصول بعد با بهره گرفتن از این چارچوب، فرضیه‌ها و مدل‌های تحقیق آزمون شده و نتیجه‌گیری می‌شود.

۲-۱- تعریف موضوع و بیان مسأله

مطابق با تئوری مالی، دارایی‌های ریسکی در مقایسه با دارایی‌های کم ریسک بازده مورد انتظار بالاتری دارند. شناخته‌شده­ترین مدل قیمت‌گذاری دارایی‌های سرمایه­ای -مدل قیمت‌گذاری دارایی سرمایه‌ای (CAPM)- میزان این ارتباط را به­ صورت کمّی تعیین کرده و بیان می‌کند که قیمت سهام به‌طور معنادار با قیمت­ها در بازار -به عنوان مجموعه کل- تغییر می‌کند. مدل قیمت‌گذاری دارایی سرمایه­ای (CAPM) ریسک سهام را با بتا اندازه‌گیری می‌کند. به عبارت دیگر، بازده مازاد مورد انتظار سهام با رابطه زیر بدست می‌آید:
در چهارچوب مدل CAPM، ریسک و بازده مورد انتظار سهام به بتا بستگی دارد و سرمایه‌گذاران سهام را با توجه به بتا انتخاب می‌کنند، به عبارت بهتر، سهام ریسکی بتای بالاتری دارد و سهام کم ریسک بتای نسبتاً پایینی دارد. بنابراین، بتا معیاری از در معرض قرار گرفتن در برابر ریسک بازار است. جایگزین بتای ثابت، بتای متغیر در طول زمان است که توسط برازش^[۱] مدل GARCH چند متغیری [انگل، بولرسلو و وولدریج (Engle, Bollerslev and Wooldridge, 1988) و انگ و چن (Ang and Chen, 2007)] یا مدل‌های چارکی (Buar and Schulze, 2010) به دست‌ می‌آید. لذا در صورت متغیر بودن بتا در طول زمان، قیمت‌گذاری دارایی‌های مالی با مدل قیمت‌گذاری دارایی سرمایه‌ای (CAPM) و نسخه‌های غیر مشروط مدل قیمت‌گذاری دارایی سرمایه‌ای (CAPM) متفاوت خواهد بود. مطابق با ادبیات موضوعی مالی رفتاری، دلیل متغیر بودن بتا و ریسک دارایی‌هایی مالی این است که سرمایه‌گذاران رفتار متفاوتی در بازارهای نزولی و صعودی از خود نشان می‌دهند. مطابق با ادبیات موضوعی مرتبط با بازارهای نزولی و صعودی، بتای سهام در میان کل توزیع بازده تغییر کرده و این تغییر به فراوانی بازده‌ها بستگی دارد. به‌طوری­که افزایش U شکل متقارن بتا برای بازده‌ها و اثر غیر متقارن همراه با بتای بزرگ‌تر، برای بازده‌های منفی وجود دارد. لذا این تغییرات در ریسک و در نتیجه بتا منجر به سؤگیری­هایی از قبیل سؤگیری­ ریسک‌گریزی و سؤگیری زیان­گریزی در بازار سرمایه می‌شود که هم موجب آسیب به ثروت سهامداران شده و هم موجب بحران­هایی در بازار سرمایه از قبیل اُفت شدید شاخص­ های بورس در زمان وجود دیدگاه بدبینانه در بازار سهام می­ شود و باعث طرح موضوعاتی از قبیل طرح حمایت از بازار سرمایه از طریق نهادهای قانون­گذار نظیر سازمان بورس و اوراق بهادار (SEO) و غیره می­ شود که در قانون بازار اوراق بهادار مصوب ۱۳۸۴ هیچ گونه قانون، مصوبه یا آئین­نامه‌ای در این رابطه وجود نداشته و در اصل نیز نباید وجود داشته باشد. از سوی دیگر، با توجه به تأکید ماده ۲۰ قانون سیاست­های کلی اصل ۴۴ در رابطه با واگذاری شرکت­های دولتی از طریق عرضه عمومی در شرکت بورس اوراق بهادار تهران و شرکت فرابورس و در نتیجه افزایش مشارکت پایدار بخش خصوصی در بازار سرمایه، باید بسترسازی لازم در رابطه با مشارکت بخش خصوصی به‌طور عام و سهامداران حقیقی خُرد به‌طور خاص فراهم شود و شاهد افزایش بُعد و عمق بازار سرمایه بود و در نهایت به‌طور ضمنی نیز حمایت از بازار سرمایه توسط نهادهای قانون­گذار مطرح نشود. بنابراین، به نظر می­­رسد که برای رسیدن به هدف ناشی از قانون سیاست­های کلی اصل ۴۴ که همان افزایش مشارکت پایدار بخش خصوصی در تولید واقعی در سطح ملی است، ابتدا باید از نظر بُعد رفتاری زمینه­سازی لازم در رابطه با مشارکت در بازار سرمایه در بخش خصوصی فراهم شود. به همین دلیل است که بررسی و مطالعه الگوهای رفتاری موجود سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه‌ ایران جزء اولویت‌های پژوهشی نهادهای اجرایی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار (SEO) همچون شرکت بورس اوراق بهادار تهران است. بنابراین، ضروری است که الگوها و سؤگیری­های موجود سرمایه‌گذاران مورد پژوهش قرار داده شود و به آسیب­شناسی رفتاری سرمایه‌گذاران پرداخته شود و راهکارهای اصولی مناسب پیشنهاد شود تا بدین ترتیب به با ثبات­تر شدن بخش بازار سرمایه و منابع مالی موجود در آن (بخش مالی اقتصاد) و در نتیجه به با ثبات­تر شدن بخش تولید (بخش واقعی اقتصاد) منجر شود. همچنین، در صورت وجود سؤگیری­های رفتاری مطابق با نتایج مورد انتظار تحقیق، می­توان پیشنهادات اجرایی در جهت پرهیز سرمایه‌گذاران از سؤگیری­هایی رفتاری مطرح کرد و بدین ترتیب هدف حداکثر کردن ثروت سهامداران در بازار سرمایه تحقق یابد. در این مطالعه ابتدا نقش وابسته به الگوی^[۲] ریسک سیستماتیک سهام با تئوری چشم‌انداز برای داده‌ها توضیح داده می‌شود و جهت آزمون تجربی تئوری چشم‌انداز، مدلی پیشنهاد می‌شود که رفتار سرمایه‌گذاران را در منطقه سود و زیان پیش‌بینی می‌کند. مدل مزبور بیان خواهد کرد که آیا سؤگیری­های رفتاری در بازار سرمایه وجود دارد و در صورت وجود می‌توان به آسیب‌شناسی سؤگیری­های مزبور پرداخت. در این راستا، تئوری چشم‌انداز به عنوان مدل توصیف تصمیم‌گیری تحت شرایط ریسک مطرح و ارتقاء یافته است و به توضیح چندین بی‌قاعدگی رفتاری در چهارچوب مطلوبیت مورد انتظار کمک کرده است.

۳-۱- اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق

رفتار زیان‌گریزی و سودگریزی نقش قابل ملاحظه­ای در نوسان­پذیری قیمت دارایی­ های مالی دارد و در بین سرمایه‌گذاران به­ طور معناداری متفاوت است. یکی از تئوری­های موجود در حوزه مالی رفتاری که رفتار زیان‌گریزی و سودگریزی را توضیح می‌دهد، تئوری چشم‌انداز است. تئوری چشم‌انداز سه مشخصۀ کلیدی دارد. مشخصۀ اول این است که سود و زیان نسبت به یک نقطۀ مرجع بررسی می‌شود. مشخصۀ دوم این است که تابع ارزش برای زیان در مقایسه با سود، شیب بیشتری دارد. در نهایت، مشخصۀ سوم این است که ارزش نهایی سود یا زیان با افزایش میزان سود یا زیان کاهش می‌یابد (Kahneman and Tverksy 1979, Tversky and Kahneman 1991). بنابراین، در تئوری چشم‌انداز سرمایه‌گذاران با به حداکثر رساندن تابع ارزش S شکل، به صورت شکل (۱-۱) رفتار می‌کنند.
در ادبیات موضوعی روان‌شناسی، تئوری چشم­انداز به عنوان مدل توصیفی تصمیم‌گیری تحت شرایط ریسک ترویج و ارتقاء یافته است. این تئوری به توضیح چندین بی‌قاعدگی در چهارچوب مطلوبیت مورد انتظار کمک کرده است. این تئوری بر سؤگیری زیان‌گریزی تأکید می‌کند که در آن سرمایه‌گذاران با داشتن نقطۀ مرجع، به کاهش ثروت در مقایسه با افزایش آن حساسیت بیشتری نشان می­ دهند. در تئوری چشم‌انداز، فروشنده‌ای که زیان بالقوه نسبت به قیمت خرید خود دارد، در مقایسه با فروشنده‌ای که سود بالقوه دارد، انتظار می­رود که قیمت فروش بالاتری برای دارایی مالی تعیین کند.
شکل (۱-۱): رفتار سرمایه‌گذاران در قالب تئوری چشم­انداز
در هر حال، موضوع بحرانی در به کارگیری تئوری چشم‌انداز برای مطالعات تجربی این است که نقطۀ مرجع به‌ندرت در داده‌ها مشاهده می‌شود. مطالعۀ منحصر به فرد و تاثیر­گذار در این حوزه، مطالعۀ جنسو و مایر (Genesove and Mayer, 2001) است که در آن رفتار فروشندگان در بازار مسکن بوستون با بهره گرفتن از قیمت خرید مسکن به عنوان نقطۀ مرجع بررسی شد. مطالعۀ حاضر از این نظر اهمیت دارد که به دنبال غنای دانش مالی از نظر آزمون تجربی تئوری چشم‌انداز با بهره گرفتن از داده‌های مشاهده شده در بورس اوراق بهادار تهران است و بدین منظور ابتدا رفتار متفاوت بتا (به عنوان معیار ریسک) و در نتیجه رفتار متفاوت سرمایه‌گذاران با بهره گرفتن از روش­شناسی رگرسیون چارکی در قالب تئوری چشم‌انداز بررسی می‌شود و سپس مدلی جهت پیش‌بینی رفتار متفاوت سرمایه‌گذاران در منطقۀ سود و زیان در قالب تئوری چشم‌انداز توسعه داده می‌شود.

۴-۱- نتایج مورد انتظار و اهداف تحقیق:

انتظار می­رود نتایج تحقیق با توجه به ادبیات موضوعی و پیشینه تحقیقات خارجی، رفتار متفاوت در سرمایه‌گذاران را نشان دهد.
ارائه شواهد تجربی مبتنی بر داده‌های مشاهده شده درباره سؤگیری­های مرتبط با رفتار سرمایه‌گذاران که به ثروت سرمایه‌گذاران آسیب می­­رساند.
ارائه مدلی جهت پیش ­بینی رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه ایران.
ارائه توضیح اقتصادی در رابطه با رفتار متفاوت سرمایه‌گذاران که از سؤگیری­های رفتاری ناشی می‌شود.

۵-۱- پرسش‌ها، فرضیه‌های تحقیق و مدل مفهومی

پرسش ۱: آیا رفتار سرمایه‌گذاران در شرایط متفاوت بازار (شرایط صعودی و نزولی) متفاوت است؟
پرسش ۲: آیا رفتار متفاوت سرمایه‌گذاران، بتای سهام را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟
پرسش ۳: آیا مطابق با تئوری چشم­انداز، رفتار سرمایه‌گذاران پیرامون نقطۀ مرجع (منطقه سود و زیان) متفاوت است؟
مطابق با پرسش‌های تحقیق، فرضیه‌های آزمون‌پذیر تحقیق به صورت ذیل ارائه می‌شود:
فرضیه ۱: رفتار سرمایه‌گذاران در شرایط متفاوت بازار (شرایط صعودی و نزولی) متفاوت است.
فرضیه ۲: رفتار متفاوت سرمایه‌گذاران، بتای سهام را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
فرضیه۳: مطابق با تئوری چشم­انداز، رفتار سرمایه‌گذاران پیرامون نقطۀ مرجع (منطقه سود و زیان) متفاوت است.
لذا مدل مفهومی تحقیق را می‌توان مطابق با فرضیه‌های تحقیق به صورت شکل (۱-۲) نشان داد.
شکل (۱-۲): مدل مفهومی تحقیق
مبنای تئوریک: تئوری چشم‌انداز
سؤگیری زیان‌گریزی (ریسک‌پذیری)
سؤگیری سودگریزی (ریسک‌گریزی)
روش‌شناسی‌های مورد استفاده در تحقیق:
متغیرهای ورودی
قیمت پایانی سهام
بازده مازاد سهام
بازده مازاد شاخص کل
انحراف معیار به‌عنوان نماینده ریسک کل
بتا به‌عنوان نماینده ریسک سیستماتیک
ریسک مورد انتظار و غیرمنتظره
ضرایب واکنش به ریسک مورد انتظار و غیرمنتظره
نتایج مورد انتظار و اهداف تحقیق
انتظار می­رود نتایج تحقیق با توجه به ادبیات موضوعی و پیشینه تحقیقات خارجی، رفتار متفاوت در سرمایه‌گذاران را نشان دهد.
ارائه شواهد تجربی مبتنی بر داده‌های مشاهده شده درباره سؤگیری­های مرتبط با رفتار سرمایه‌گذاران که به ثروت سرمایه‌گذاران آسیب می­­رساند.
ارائه مدلی جهت پیش ­بینی رفتار معاملاتی سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه ایران.

۶-۱- پیشینه­ تحقیق

کانمن و تورسکی (Kahneman and Tversky, 1979) بیان می‌کنند که افراد بسته به سود و زیان، رفتار متفاوتی از خود نشان می‌دهند. این موضوع پیشنهاد می‌کند که رفتار سرمایه‌گذاران در شرایط بازار مختلف (بازارهای صعودی یا نزولی^[۳]) تغییر می‌کند، و در نتیجه بتا نیز تغییر می‌کند. اگر سرمایه‌گذاران در زمان زیان ریسک‌گرا باشند، انتظار می‌رود که بتا در شرایط نزولی بازار بزرگتر باشد. علاوه بر این، اگر سرمایه‌گذاران در زمان سود ریسک‌گریز باشند، انتظار می‌رود که بتا در شرایط صعودی بازار کوچکتر باشد. اگر بتا رفتار متغیر زمانی یا وابسته به الگو (رژیم) از خود نشان دهد، امکان دارد که رابطه ریسک و بازده به شیوه‌ای که در دانش مالی کلاسیک پیشنهاد می‌شود مستقیم نباشد و برای دوره‌های خاصی معکوس باشد (Fama and French, 1992).
تئوری چشم‌انداز توسط کانمن و تورسکی (۱۹۷۹Kahneman and Tversky, ) و تورسکی و کانمن (Tversky and Kahneman, 1986) با اجزای کلیدی ذیل معرفی شد: (۱) تابع ارزشی که برای سود مقعر بوده و برای زیان محدب می‌باشد و برای زیان در مقایسه با سود دارای شیب بیشتری است و (۲) تبدیل (انتقال) غیرخطی مقیاس احتمال که بر احتمالات کوچک وزن بیشتری داده و بر احتمالات بالا و متوسط وزن کمتری می‌دهد. این اجزا منجر به ریسک‌گریزی در حالت سود و ریسک‌گرایی در حالت زیان می‌شود. اگر سرمایه‌گذاران مطابق با تئوری چشم‌انداز عمل نمایند، بازده‌ سهام در صورت مواجه شدن سرمایه‌گذاران با سود و زیان، رفتارهای متفاوتی از خود بروز خواهند داد. اگر سرمایه‌گذاران در موقعیت زیان ریسک‌گرا باشند و در موقعیت سود زیان‌گریز باشند، در این­صورت بازده‌ یک شرکت نوسان بالاتری در الگوی زیان (بازده‌ منفی) در مقایسه با الگوی سود (بازده‌ مثبت) از خود نشان می‌دهد. علاوه بر این، پراکندگی مقطعی بازده‌ها در الگوی زیان در مقایسه با الگوی سود بیشتر است. رفتار سرمایه‌گذار بتای شرکت را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اگر سرمایه‌گذاران در شرایط بازاری نزولی ریسک‌گرا باشند، بتاها در مقایسه با شرایط خوب بازار بالاتر خواهد بود.
پاتون و ورادو (Patton and Verardo, 2009) شواهدی از بتای متغیر در ارتباط با اعلان های سود فصلی ارائه می‌کنند. یک تجزیه‌تحلیل از همه شرکت‌های موجود در شاخص S&P500، افزایش موقتی بتا در پیرامون روزهای اعلان فصلی ارائه کرد. پاتون و ورادو پیشنهاد کردند که این یافته می‌تواند با یادگیری سرمایه‌گذاران در مورد سودآوری یک شرکت با بهره گرفتن از اطلاعات سایر شرکت‌ها توضیح داده شود. کالو و مندوزا (Calvo and Mendoza, 2000) مدلی ارائه کردند که در آن در صورتی که اطلاعات کسب شده مرتبط با شایعه بسیار هزینه‌بر باشد یا اینکه انحرافات از معیار بسیار بزرگ باشد، رفتار جمعی به وجود می‌آید. در زمینه بتاهای متغیر، بحث این محققان را می‌توان در وضعیت ذیل کاربردی کرد. اگر شوک‌های بزرگی در بازار وجود داشته باشد و سرمایه‌گذاران زمانی برای جمع‌ آوری و تفسیر اطلاعات نداشته باشند (یا کسب اطلاعات هزینه‌بر باشد)، آنها از بازار پیروی می‌کنند که منجر به بتای بزرگ‌تر در زمان شوک‌های افراطی می‌شود. این رویداد مشابه با رویداد اعلان سود توصیف شده توسط پاتون و ورادو می‌باشد با این تفاوت که سرمایه‌گذاران در مورد سود یاد نمی‌گیرند، بلکه در مورد شوک همراه با محتوای اطلاعاتی نامشخص یاد می‌گیرند. در هر حال، اگر سرمایه‌گذاران مطابق با تئوری چشم‌انداز عمل نمایند، بازده سهام در صورت مواجه شدن سرمایه‌گذاران با سود و زیان، رفتار متفاوتی خواهد داشت. اگر سرمایه‌گذاران در موقعیت زیان ریسک‌گرا و در موقعیت سود ریسک‌گریز باشند (اثر تمایلاتی)، در این­صورت بازده‌های یک شرکت نوسان بالاتری در الگوی زیان (بازده‌های منفی) در مقایسه با الگوی سود (بازده‌های مثبت) از خود نشان می‌دهد. در این زمینه، آندریکو و پاپاکونستانتینو (Andrikogiannopoulou and Papakonstantinou, 2015) با بررسی یافته‌های آزمایشگاهی در مسابقات شرط‌بندی که شباهت بسیاری با بازارهای مالی دارد، شواهدی از سؤگیری زیان‌گریزی (ریسک‌پذیری) و سؤگیری ریسک‌گریزی (سودگریزی) ارائه کردند و بیان کردند که تئوری چشم‌انداز می‌تواند چنین اثر تمایلاتی را توضیح دهد. از سوی دیگر، باربریز و ژیونگ (Barberis and Xiong,2009) و هنز و ولکک (Hens and Vlcek,2011) نشان دادند که تئوری چشم‌انداز غالباً اثر تمایلاتی معکوس^[۴] پیش‌بینی می‌کند، به‌طوری که در آن سرمایه‌گذاران تمایل دارند که سهام‌ زیان‌ده را سریعتر از سهام سودده بفروشند (Li and Yang, 2013). در نتیجه، چنانچه اثر تمایلاتی معکوس وجود داشته باشد، ریسک در منطقه سود افزایش و در منطقه زیان کاهش می‌یابد. علاوه بر این، پراکندگی مقطعی بازده‌ها در الگوی زیان در مقایسه با الگوی سود بیشتر است. بنابراین، رفتار سرمایه‌گذار بتای شرکت را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اگر سرمایه‌گذاران در شرایط بازاری نزولی ریسک‌گرا باشند، بتاها در مقایسه با شرایط خوب بازار بالاتر خواهد بود.
در هر حال، فرضیه‌ای که بازده‌ سهام وابسته به بازده‌ سبد سرمایه‌گذار بازار مشروط بر شرایط بازده خاص شرکتی است، مرتبط با ادبیات موضوعی است که نشان می‌دهد سهام و سبدهای شاخصی بازار سهام، همبستگی مثبت بالایی در بازار‌های نزولی در مقایسه با بازارهای صعودی دارند (Ang and Chen, 2002; Bae, Karolyi and Stulz, 2003; Baig and Goldfajn, 1999; Boyer, Kumagai and Yuan, 2006). این مطالعه از یک نظر با ادبیات موضوعی مرتبط است که از تئوری ارزش حدی^[۵] استفاده کرده و ساختار وابستگی متغیرها در حالت‌های حدی و نرمال را تجزیه‌تحلیل می‌کند (Patton, 2004). در هر حال، این مطالعه دربردارنده ویژگی های متمایز کننده‌ای می‌باشد. این مطالعه از مدل رگرسیون چارکی برای ارزیابی تغییرات در رابطه بین سهام منفرد و سبد بازار استفاده می‌کند. علاوه بر این، این مطالعه توضیح اقتصادی برای ریسک (بتا) متغیر ارائه می‌کند. این مطالعه با تجزیه‌تحلیل بتاها و ضرایب ریسک برای الگوهای بازده و فراوانی‌های بازده در چارچوب رگرسیون چارکی به غنای ادبیات موضوعی مرتبط کمک می‌کند. در این مطالعه از تئوری چشم‌انداز برای توضیح الگوی غیر متقارن بتا با توجه به الگوهای متفاوت بازده‌ها استفاده می‌شود. نشان داده خواهد شد که تئوری چشم‌انداز توضیحی برای عدم تقارن مقطعی و سری زمانی مشاهده شده برای برآوردهای رگرسیون چارکی ارائه می‌کند. در نهایت، مدل‌های چشم‌اندازی توسعه داده می‌شود که رفتار زیان‌گریزی سرمایه‌گذاران را توضیح می‌دهد.

۷-۱- قلمرو تحقیق

۱-۷-۱- قلمرو زمانی