این پایان نامه برای پاسخگویی به این مسایل که آیا راهکارهای پیشگیرانه وضعی می توانند نقش مؤثری در پیشگیری از جرایم تروریستی ایفاء نمایند و همچنین اینکه این اقدامات پیشگیرانه به چه نحو می بایست اعمال گردند، تحریر گردیده است. لذا سعی شد با مطالبی که در فصول سه گانه آن مطرح شد، این فرضیه که راهکارهای پیشگیرانه وضعی نقش بسزایی در پیشگیری از جرایم مذکور دارند به اثبات برسد. لذا بنا به دلایل ذیل این نتیجه حاصل گردید که راهکارهای پیشگیرانه وضعی یکی از طرقی می باشد که در سطح وسیعی می تواند در راستای پیشگیری از اقدامات تروریستی مورد استفاده قرار گیرد:

اولاً در این نوشتار مشخص گردید که غالباً جرایم تروریستی علیه آماج خاصی ارتکاب می یابند. زیرا با توجه به انگیزه هایی که تروریست ها دارند اهداف خاصی برای آنها دارای جذابیت می باشد. لذا بدیهی است با شناسایی این آماج و اعمال راهکارهای پیشگیرانه وضعی حول آن می توان از طریق افزایش تلاش برای ارتکاب جرایم تروریستی، افزایش خطرات ارتکاب جرایم مذکور، کاهش منافع حاصل از ارتکاب آن جرایم، کاهش تحریک تروریست ها و حذف بهانه های ارتکاب عملیات تروریستی از وقوع این جرایم پیشگیری نمود.
ثانیاً به لحاظ اینکه نسبت به سایر جرایم مرتکبین بالقوه جرایم تروریستی معدود می باشند، آماج و بزهدیدگان احتمالی جرایم تروریستی خاص و محدود می باشند و اینکه انجام هر عملیات تروریستی نیازمند انجام برنامه هایی پیچیده و صرف هزینه های سنگین و وقت زیادی می باشد، در صورتی که از اقدامات تروریستی جلوگیری شود یا اینکه این اقدامات کشف و خنثی گردد حتی در صورت عدم دستگیری تروریست ها، احتمال وقوع مجدد این جرایم یا ارتکاب آن در مکان دیگری بسیار کاهش می یابد. زیرا معمولاً به این دلیل که تهیه این مقدمات و ملزومات برای تروریست ها مشکل می باشد برای آنها مقدور نمی باشد که این اقدامات را دوباره یا در جای دیگری مرتکب شوند.
علاوه بر این، می بایست این مسئله را نیز در نظر گرفت که کشورها در زمینه های مختلف امنیتی و اطلاعاتی پیشرفت های شگرفی داشته اند که این امر ارتکاب جرایم تروریستی را برای مجرمین بالقوه بسیار مشکل می سازد. از این رو احتمال جابجایی وقوع جرایم تروریستی بعد از اعمال راهکارهای پیشگیرانه وضعی، نسبت به سایر جرایم بسیار کمتر می باشد و بکارگیری این راهکارها در پیشگیری از وقوع این جرایم بسیار مؤثر و مثمر ثمر می باشد.
با توجه به اینکه مطالب نوشتار پیش رو در سه فصل مطرح گردیده نتایج حاصله نیز در سه قسمت مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد:
۱_ با بررسی مفاهیم، مبانی و پیشینه پیشگیری وضعی و تروریسم، مشخص گردید:
اولاً به رغم تلاش هایی که در عرصه های مختلف ملی و بین المللی در خصوص تعریف تروریسم صورت گرفته است هنوز تعریف واحدی از این پدیده مورد پذیرش قرار نگرفته است و عموماً اشخاص مطرح در صحنه های بین المللی اعم از حقوقی و حقیقی تعاریفی را از این جرم ارائه می نمایند که مطابق با منافع خود یا کشورشان باشد. در این خصوص بد نیست به عبارت معروفی که در این زمینه بارها در مورد تروریسم استفاده شده است، با این مضمون که «شخصی که از نظر فردی تروریست می باشد از منظر دیگری مبارز راه آزادی است»^[۲۸۷] اشاره کرده باشیم.
ولی با این وجود در این نوشتار سعی شد هر چند به نحو ناقص و اجمالی با بررسی تعاریف گوناگون به عناصر مشترکی که در اکثر تعاریف، ارائه شده، دست یافت تا از این طریق بتوان بر اساس آنها مصادیق مختلف تروریسم را مورد شناسایی قرار داد. زیرا بدون شناخت نسبت به اینکه چه اقداماتی تروریستی محسوب می شوند انجام اقدامات مربوط به پیشگیری وضعی از تروریسم دشوار می باشد.
ثانیاً در مقایسه تروریسم با جرایم مشابه از قبیل محاربه، جرایم سازمان یافته و جرایم سیاسی به این نتیجه رسیدیم که هر چند این جرایم تشابه زیادی با تروریسم دارند و حتی در برخی موارد یک عمل مجرمانه مصداق هر دو عنوان می باشد، با این وجود این جرایم به دلایل ذکر شده از ماهیتی متفاوت نسبت به تروریسم برخوردار می باشند و از این رو می بایست نسبت به تروریسم واکنش متفاوتی صورت پذیرد.
ثالثاً با بررسی های فوق الذکر معلوم گردید ماهیت جرم تروریستی به گونه ای می باشد که اقدامات پیشگیرانه وضعی می توانند نقش بسزایی در پیشگیری از جرم تروریسم ایفاء نمایند.
۲_ تبیین مصادیق و شیوه های متفاوت ارتکاب عملیات تروریستی در فصل دوم روشنگر این بود که:
اولاً جرم تروریسم دارای طبیعت متنوع و اشکال گوناگونی می باشد که شناخت آن ها نیازمند مطالعات و تحقیقات بسیار وسیعی می باشد.
ثانیاً در این فصل مشخص گردید تروریست ها از پیشرفت علوم و تکنولوژی نهایت سوء استفاده را می نمایند و با توسل به شیوه ها، وسایل، ابزارها و سلاح های متنوع و مدرن سعی می کنند اقدامات خود را به نحوی انجام دهند که با کمترین هزینه بیشترین خسارت را ایجاد کنند.
ثالثاً با بیان مطالب مذکور در آن فصل معلوم گردید، شناخت شیوه ها و سلاح های نوین ارتکاب عملیات تروریستی از اهمیت دو چندانی برخوردار است زیرا مطالعات و ارزیابی های صورت گرفته حاکی از آن است که این شیوه ها و سلاح های نوین دارای قدرت تخریبی بسیار قابل توجهی می باشند و تروریسم در آینده می تواند خسارات بیشتری چه به حیات انسان ها و چه اموال وارد نماید. مسلم است، استفاده از سلاح هایی که توانایی کشتار جمعی را دارند، مانند سلاح های بیولوژیکی، شیمیایی و هسته ای به عنوان ابزار های تروریسم می تواند قلمرو بزهدیدگان انسانی و همچنین ضرر های مالی را گسترش دهند.
۳_ با بررسی و ارائه راهکارهای متعدد پیشگیرانه وضعی در چارچوب راهکارهای ارائه شده توسط کلارک در خصوص اشکال مختلف جرایم تروریستی از قبیل تروریسم دریایی، هوایی، سایبری و … در فصل سوم نتایج زیر به دست آمد:
اولاً این راهکارها در پیشگیری از تروریسم و کاهش آمار ارتکاب این جرم کاربرد گسترده ای دارند.
ثانیاً ثابت گردید در صورتی که این راهکارها بر اساس شناخت شیوه ها و ابزارهای ارتکاب عملیات تروریستی اعمال گردند، می توانند نقش مؤثرتری در پیشگیری از تروریسم ایفاء نمایند. از این رو می بایست در خصوص هر یک از اشکال ارتکاب عملیات تروریستی راهکاری متناسب با آن اتخاذ گردد.
ثالثاً با بررسی های انجام شده در این نوشتار این نتیجه اخذ گردید که به دلیل استفاده تروریست ها از علوم و تکنولوژی های نوین و پیشرفته برای انجام مقاصد و دستیابی به اهدافشان دولت ها و نهاد های مسئول مبارزه با تروریسم در صورتی می توانند در مبارزه علیه این پدیده موفق باشند که در استفاده از دستاوردهای علمی بشر یک گام جلو تر از مجرمین مذکور باشند.
رابعاً مشخص گردید در سطح ملی راهکارهای پیشگیرانه زمانی کارآ خواهد بود که نهادهای مختلف رسمی و غیر رسمی در این امر با یکدیگر مشارکت فعال داشته باشند و در سطح بین المللی نیز به لحاظ خصوصیت فراملی تروریسم همکاری دولت ها برای مبارزه علیه این جرم اجتناب ناپذیر می باشد.

ب. پیشنهادات

در پایان این تحقیق به ذکر پیشنهاداتی پرداخته می شود که می توانند برای پیشگیری وضعی از تروریسم نقش بسزایی داشته باشند:
۱_ برای مبارزه با تروریسم قبل از هر چیز باید تعریف پذیرفته شده ای از تروریسم وضع گردد که تمام اشکال و گونه های تروریسم را پوشش دهد. زیرا بدون تعریف حقوقی تروریسم چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی نمی توان به مبارزه سازمان دهی شده و هماهنگی پرداخت.
۲_ تئوری های جرم شناسی می توانند نقش بسزایی در بالا بردن آگاهی و شناخت ما نسبت به عوامل مؤثر بر تصمیم گیری و برنامه ریزی تروریست ها داشته باشند. علاوه بر این همانگونه که گفته شد استفاده از علوم و فنون جدید نیز در این راستا بسیار ضروری می باشد. از این رو نهاد های مسئول مبارزه با عملیات تروریستی می بایست با بهره گرفتن از این دستاورد ها توان خود را در مبارزه علیه تروریسم به نحو شگرفی افزایش دهند.
۳_ برای پیشگیری وضعی از تروریسم می بایست آماج و اهدافی که می تواند برای تروریست ها دارای جذابیت باشد را شناسایی نمود و پس از آن تکنیک های پیشگیرانه وضعی را در خصوص آنها اعمال نمود.
۴_ اقدامات پیشگیرانه وضعی می بایست با توجه به شیوه ها و ابزارهای ارتکاب این جرم باشد زیرا همانگونه که گفته شد جرایم تروریستی با توسل به ابزار و شیوه های مختلف و در اشکال متنوعی ارتکاب می یابد از این رو اقدامات پیشگیرانه وضعی در صورتی مثمر ثمر می باشند که با توجه و بر اساس این مصادیق و شیوه ها طراحی و اعمال گردند.
۵_ برای مبارزه با پدیده پیچیده تروریسم در سطح داخلی می بایست یک نهاد دولتی برای مدیریت این اقدامات تأسیس گردد تا به نحو مؤثری مبارزه علیه تروریسم را هدایت نماید و از وقوع حوادث ناگوار بیشتر جلوگیری نمایند.
بنابراین از آنجا که مطابق بند ۵ اصل ۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم» بر عهده قوه قضاییه نهاده شده است، می توان گفت که تأسیس و مدیریت چنین نهادی که متولی امر پیشگیری از تروریسم باشد از وظایف و اختیارات قوه فوق الذکر می باشد. این نهاد می تواند در کنار بهره گیری از شیوه های سنتی پیشگیرانه از ساز و کارهای نوین پیشگیرانه وضعی در راستای جلوگیری از وقوع جرایم تروریستی استفاده نماید و با مشارکت و همکاری با نهاد هایی از قبیل پلیس، وزارت کشور، وزارت اطلاعات و همچنین مشارکت مردم و در کنار آن همکاری با نهادهای فراملی و بین المللی از وقوع جرایم مذکور در میهن عزیزمان پیشگیری نماید.
۶_ مبارزه با تروریسم در سطح بین المللی نیازمند همکاری مداوم و هماهنگ کشور ها با یکدیگر می باشد. در این راستا تأسیس نهادی بین المللی که مبادرت به جمع آوری اطلاعات از کشورهای مختلف و ارائه آن به دیگر کشورها و همچنین ایجاد هماهنگی بین کشورها برای مبارزه علیه تروریسم نماید، از ضرورت بسیار زیادی برخوردار است.
برای مثال ارتکاب عملیات تروریستی هسته ای یکی از مسائلی است که نگرانی زیادی را برای کشورهای بسیاری به وجود آورده است. از آنجا که مبارزه با تروریسم هسته ای نیازمند همکاری کشورها برای ممانعت از تولید، حمل، خرید و فروش مواد هسته ای می باشد می بایست اقداماتی که صورت می پذیرد به نحوی باشد که اخلالی در امور عادی کشورها و نیز تجارت و اقتصاد جهانی ایجاد نشود، تا تمام کشورها داوطلبانه و بر اساس قوانین بین المللی به مشارکت برای دستیابی به اهداف فوق الذکر بپردازند.
نکته حائز اهمیت این است که اقداماتی که در این راستا صورت می گیرد می بایست از سوی سازمانی مستقل و بدور از اعمال منافع کشورهای خاصی باشد تا از سوء استفاده برخی قدرت های جهانی از این طرح ها جلوگیری به عمل آید. به عنوان نمونه چنین سازمانی می تواند اقداماتی نظیر بازرسی محموله های دریایی و هوایی بر اساس اطلاعات موثق و نظارت مستمر بر تأسیسات هسته ای کشورها برای پیشگیری از وقوع این گونه از تروریسم را انجام دهد. البته باید در نظر داشت که در صورتی این اقدامات می تواند مؤثر باشد که دولت ها برای حفظ منافع خود برخوردی دوگانه با این پدیده نداشته باشند و سیاست های متوازنی را در این راستا اتخاذ نمایند.
۷_ اقدامات پیشگیرانه وضعی می بایست به نحوی اعمال گردد که فرصت ارتکاب جرم را از مجرمین بالقوه سلب نماید. زیرا تروریست ها معمولاً هزنیه و وقت زیادی را برای برنامه ریزی و مهیا نمودن مقدمات عملیات تروریستی صرف می نمایند. بنابراین در صورتی که با اقدامات پیشگیرانه فرصت به انجام رساندن عملیات از آنها گرفته شود، برنامه ریزی، تهیه مقدمات و ارتکاب مجدد عملیات برای آنها مشکل و یا حتی غیر مقدور می شود.
۸_ تروریسم معلول عواملی ساختاری است. مهم ترین این عوامل عبارتند از: اشغالگری، تبعیض، بی عدالتی، عدم استقلال، شرایط بد اقتصادی و فقر، نقض حقوق بشر و غیره. برای مثال در بسیاری از مواقع نقض حقوق بشر در مناطق مختلف، باعث افزایش فعالیت های تروریستی شده است. متأسفانه به اندازه ای که به وقایع تروریستی توجه می شود، به ریشه های این جرم توجهی نشده است. مبارزه موفق با این پدیده که امروزه انگیزه های سیاسی و ایدئولوژی در آن غلبه دارد تنها در سایه واکنش های سرکوب گر به نتیجه مطلوب نمی رسد. بلکه در گرو آن است که ریشه ها و علل آن در عرصه بین المللی و داخلی مورد شناسایی و محو گردند. از این رو درکنار اعمال این راهکارها نباید از علل وقوع جرایم تروریستی غافل بود. لذا باید گفت پیشگیری وضعی از تروریسم هر چند موفقیت های بسیاری داشته است اما بهره گیری از پیشگیری اجتماعی در کنار این نوع از پیشگیری اجتناب ناپذیر می باشد.
۹_ آنچه از اهمیت وافری بر خوردار است این است که توسل به راهکارهای پیشگیرانه وضعی برای جلوگیری از جرایم تروریستی نباید به توجیهی برای نقض حقوق بشر تبدیل گردد. در این خصوص می بایست حقوق اشخاص را محترم شمرد و از نقض آنها خودداری کرد. زیرا میان تروریسم و نقض حقوق بشر ارتباط اجتناب ناپذیری وجود دارد. وقتی جرایم تروریستی به وقوع می پیوندد حقوق بشر نقض می شود. از طرفی در هر جامعه ای که حقوق بشر نادیده انگاشته می شود، زمینه های ظهور و بروز تروریسم مهیا می شود. از این رو می توان گفت در موارد زیادی تروریسم علت، و در عین حال معلول نقض حقوق بشر است.
پایانمنابع و مآخذ
منابع فارسی
الف. کتب و پایان نامه ها
آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، انتشارات مروارید، چاپ اول، ۱۳۸۲
آقایی، سید داود، نقش و جایگاه شورای امنیت در نظم نوین جهانی، انتشارات نسل نیکان، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۴
آرون شوارتز، دیوید، تروریسم بین الملل و حقوق اسلامی، ترجمه زهرا کسمتی، به نقل از تروریسم: تاریخ، جامعه شناسی، گفتمان و حقوق، تهران، نشرنی، ۱۳۸۲
ابن سینا، حسین، درباره زهرها، کتاب چهارم قانون در طب، بانک اطلاعاتی رایانه ای قانون، نشر معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، ویرایش دوم، سال ۱۳۷۷
اردبیلی، محمدعلی، مقالات برگزیده حقوق بین الملل کیفری، نشر میزان، تهران، ۱۳۸۳
اردبیلی، محمدعلی، مفهوم جرم سیاسی در غرب، مجموعه مباحث همایش های هیأت پیگیری و نظارت بر اجرای قانون اساسی، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۸۰
اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، جلد یک، تهران، نشرمیزان، ۱۳۸۳
الگود، سریل، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه دکتر باقر فرقانی، مؤسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر، سال ۱۳۷۱
.باهری، محمد، نگرشی بر حقوق جزای عمومی، مقارنه و تطبیق رضا شکری، انتشارات مجد، تهران، ۱۳۸۰
بحرینی، سید حسین، تحلیل فضاهای شهری، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۸
بیگدلی، علی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، انتشارات سروش، جلد اول، ۱۳۸۲
پرویزی، رضا، پیشگیری وضعی و نقش آن در پیشگیری از قتل، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی سال ۱۳۷۹