- عدم پاسخگویی بعضی از دبیران و دانش آموزان .
- تنگناهای مالی در جریان پژوهش.
- محدودیت زمان با توجه به گستره پژوهش و فرصت زمانی محدود و تعطیلی زودتر مدارس به دلیل مسابقات جام جهانی فوتبال.
۱۰-۱ سوابق و ادبیات تحقیق
مطالعه و تحلیل جغرافیای سیاسی و هم چنین کنکاش در زمینه آموزش و پروش از اهمیت خاصی برخوردار است. در سال های اخیر در این زمینه گوناگونی صورت گرفته است ،کتابها و مقالاتی در این زمینه به رشته تحریر درآمده که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود.
عبدالحسین کلانتری و همکاران(۱۳۸۸)؛ در مقاله ای با عنوان: هویت دینی و جوانان، پس از بررسی
مفهوم هویت دینی به عنوان یکی از مسائل مرتبط با جغرافیای سیاسی، نتیجه می گیرند که هویت دینی به دلیل محتوایی که دارد مهم ترین بعد هویت است که نقش تعیین کننده ای در هویت یابی افراد جامعه دارد. نویسندگان معتقدند که تقویت این بعد از هویت سبب قوام سایر ابعاد آن می گردد.
مازیار ادراکی (۱۳۹۱)؛ در مقاله ای با عنوان :نقش توسعه فضای سایبر بر علائق دانش آموزان دوره متوسطه شهررشت، نتیجه می گیرد که میزان استفاده از اینترنت در بین دانش آموزان منطقه مورد مطالعه در سطح بالایی قرار دارد. در این میان بیشتر وقت دانش آموزان در چت، سایت های مد، خارجی و غیر اخلاقی سپری می گردد.
محمد رضا حافظ نیا و کرامت رنجبر(۱۳۹۱)؛ در مقاله ای با عنوان :تاثیر استفاده از اینترنت بر هویت محلی دانشجویان بومی اصفهان، به این نتیجه رسیده اند که رابطه ای بین سایت های اینترنتی و هویت محلی وجود ندارد و این سایت ها تاثیر چندانی بر هویت محلی کاربران اینترنت ندارند.
مویر، ریچارد(۱۳۷۹) در کتابی با عنوان :درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی ،ترجمه دره میرحیدر،در این کتاب به چیستی جغرافیای سیاسی می پردازد،نویسنده در این کتاب به نقش مکان و فضا به عنوان بینش سیاسی و تصمیم گیری و رابطه متقابل آنها و همچنان مطالعه جغرافیای سیاسی پرداخته است.و دیدگاهی نو در این زمینه ارائه داده است.
روحی نصرتی چنار رودخانی(۱۳۹۰ )در پایان نامه خود تحت عنوان،تحلیل پیامدهای ژئوکالچر فضای مجازی بر هویت خانواده ها در شهرستان رودبار،فضای مجاِزی رااز یک سو دارای قابلیت‌های فراوان برای آموزش شهروندی به افراد جامعه است واز سوی دیگرتوسعه فرهنگ شهروندی مجازی خود میتواند به استفاده درست از امکانات گسترده فضای مجازی از سوی کاربران یاری رساند،نگارنده در این پایان نامه با بهره گرفتن از روش میدانی- توصیفی و بابکارگیری از نرم افزار spss در پی تحلیل پیامدهای ژئوکالچر فضای مجازی برهویت خانواده ها در شهرستان رودبار پرداخته است و درنهایت نگارنده به این نتیجه رسیده است ۹۱ درصد از مردم این منطقه از فضای مجازی استفاده می کنند.

مرضیه رضایی و همکاران(۱۳۹۰)؛ در مقاله ای به عنوان: تأثیر مولفه های آموزش و پرورش در شکل گیری هویت ملی دانش آموزان، پس از بررسی تأثیر مولفه های آموزش و پرورش در هویت ملی دانش آموزان دور متوسطه و تعیین ترتیب تأثیرگذاری مولفه های چهارگانه نتیجه می گیرند که میزان تأثیرگذاری مولفه های چهارگانه آموزش و پرورش در هویت ملی به ترتیبک شخصیت معلمان، شیوه های تدریس معلمان، محتوای کتاب های درسی و برنامه های پرورشی مدارس می باشند.
زهره معماریانی و زهرا حسن زاده(۱۳۸۹)، در مقاله ای با عنوان تأثیر اینترنت و ماهواره بر هویت دینی و ملی دانش آموزان مقطع متوسطه ،به این نتیجه دست یافته اند که هویت دینی دختران از پسران قوی تر بوده اما در بعد هویت ملی تفاوت قابل ملاحظه ای مشاهده نشده است. محققان همچنین به این نتیجه رسیده اند که دانش آموزانی که از اینترنت و کامپیوتر در جهت مثبت استفاده می کنند، به مراتب هویت ملی و دینی قوی تری دارند.
۱۱-۱ مفاهیم و اصطلاحات و واژها
مهمترین واژه ها و مفاهیمی که در مجموعه حاضر مورد استفاده قرار گرفته عبارتند از:
۱-۱۱-۱-جغرافیا
جغرافیا علمی است که به مطالعه محیط انسانی کره زمین می پردازد یا اینکه کره زمین را از دیدگاه محیط انسانی موردمطالعه قرار میدهد.به بیان دیگر جغرافیا عبارت است از مطالعه علمی روابط انسان و محیط،حال این محیط ،محیط زیست طبیعی باشد یا محیط زیست انسانی-اقتصادی یا محیط سیاسی و امنیتی-استراتژیک.(مجتهدزاده،۱۳۸۶،۱۹)
۲-۱۱- ۱جغرافیای سیاسی
جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی یا ژئوپلیتیک دو مبحث مکمل هم از یک موضوع است که به مطالعه"نقش آفرینی قدرت سیاسی در محیط جغرافیایی"می پردازد.در جغرافیای سیاسی تاثیر انسان در مواردی چون موقعیتها،مرزها،سرزمین ها،ملت ها و منطقه ها مطالعه می شود.در برخورد کلی،میتوان جغرافیای سیاسی را عبارت از"مطالعه اثر گذاری تصمیمات سیاسی صاحبان قدرت در محیط جغرافیایی دانست “مانندتقسیمات سیاسی کشور و مرزسازیهای سیاسی روی صحنه جغرافیایی. (مجتهدزاده،۱۳۸۶،۲۰)
۳-۱۱-۱تحلیل اطلاعات
تحلیل اطلاعات^[۱]به فرایند پیش بینی اتفاقات و احتمالات، بر اساس داده‌های فعلی، که در زمان آینده اتفاق می‌افتد می پردازدwww.wikipedia.org))
۴-۱۱-۱معلم
در مورد واژه معلم تعاریف زیادی در فرهنگ های تخصصی و عمومی شده است. در فرهنگ آکسفورد، معلم به شخصی گفته شده است که «تدریس می کند به ویژه تدریس درنهاد های تحصیلی.»
در فرهنگ فارسی عمید، معلم را معادل با واژه های مانند : تعلیم دهنده ، آموزاننده و آموزگار آورده است. در لغت نامه دهخدا نیز معلم به معنی آموزاننده، مدرس و آموزگار معنی شده است. شعاری «نژاد»، در فرهنگ علوم رفتاری دو تعریف از واژه معلم ارائه نموده است : کسی که به منظورآموزش معیین به یک عده دانش آموزان در یک موسسه تربیتی استخدام شده است، کسی که دوره تربیت معلم را تمام کرده است. (فهیم،۱۶:۱۳۸۹)
۵-۱۱-۱دانش آموز
دانش‌آموز از لحاظ لغوی به معنی کسی است که دانش می‌آموزد و در اصطلاح، برای اطلاق به محصلان رسمی در سطح تحصیلات پیش از دانشگاه به کار می‌رود www.wikipedia.org))
۶-۱۱-۱تعلیم و تربیت
تعلیم و تربیت، عبارت است از فراهم آوردن زمینه‏ها و عوامل به فعلیت رساندن یاشکوفا ساختن شخص در جهت رشد و تکامل اختیارى او به سوى هدف‏هاى مطلوب وبر اساس برنامه‏اى سنجیده شده. www.dmsonnat.ir))
فصل دوم:
مبانی نظری تحقیق
۱-۲ ریشه، معنی و مفهوم واژه «جغرافیا»
اصل کلمه یونانی و به صورت «جئوگرافیا» بوده و معرب آن «الجغرافیه» و واژه «جغرافی» و «جغرافیا» که هر دو در زبان فارسی متداول و دارای یک معنی می‌باشند از زبان عربی گرفته شده است.در زبان انگلیسی Geography (جئوگرافی) آمده و اسمی مرکب است و از دو بخش؛
۱- geo : پیشوند و به معنی «زمین» و «خاک» (گاهی به معنی «جغرافیا» و «جغرافیایی»)
:graphy-2 پسوند و به معنی «هنر و فن نوشتن و شرح دادن و نمایش دادن» و «علم» و «دانش».
بنابراین معنی بنابراین معنی واژه «فن یا علم یا دانش نوشتن و شرح دادن احوال زمین و نمایش نقشه آن بر روی کاغذ است.» تعریف‌های متفاوتی از جغرافیا ارائه شده است و هر تعریف بر مبنای یک استناد علمی و یک مبنا و بحث استوار است‌‌. از مجموعه تعاریف چنین استنباط می‌شود که جغرافیا بیان رابطه میان محیط و انسان تلقی می‌شود و به عبارتی بیان تمام اجزا و ضوابطی که در محیط برای انسان نقش‌سازند و همچنین بیان اجزا و روابطی است که از منظر انسان در محیط اثرگذار است. این رابطه, بستر مطالعات جغرافیایی را تشکیل می‌دهد.بنابراین پندار ما از محیط و انسان معرفت جغرافیایی را تشکیل می دهد.جغرافیا ارتباط میان محیط، انسان و زمان را بیان می‌کند. (www.geography-of-iran.blogfa.com) چهار سنت تاریخی در پژوهش‌های جغرافیایی عبارت است از: واکاوی (تجزیه و تحلیل) مکانی پدیده‌های طبیعی و انسانی (جغرافیا به عنوان بررسی‌ای در بارهٔ پراکندگی)، مطالعات منطقه‌ای (اماکن و مناطق)، مطالعهٔ انسان و رابطهٔ او با زمین، و پژوهش در علوم زمین است. با این وجود، جغرافیای نوین نظم و انضباطی همه‌فراگیر است که در درجهٔ نخست به دنبال درک زمین و همهٔ پیچیدگی‌های انسان و طبیعت بوده و تنها منحصر به چیزها و جایشان نیست، بلکه در مورد آن که چگونه تغییر کرده و خواهندکرد نیز می‌باشد.جغرافیا به عنوان «پلی میان انسان و علوم فیزیکی»، به دو شاخهٔ اصلی جغرافیای انسانی و جغرافیای طبیعی تقسیم شده‌است. جغرافیا را می‌توان همانطور که ویدال دولابلاش بیان کرده علم روابط متقابل انسان و طبیعت دانست. وی بیان می‌کند که طبیعت امکان‌هایی را در اختیار انسان قرار می‌دهد و انسان براساس فرهنگش از آنها بهره برداری می‌کند، البته باید توجه داشت که در دهه‌ های اخیر انتقادهای بسیاری به این تعریف وارد شده‌است و امروزه اقتصاد سیاسی، مفهوم بازساخت، اقتصاد بازار آزاد در مرکز همه تعاریف جغرافیایی قرار گرفته‌است. (www.wikipedia.org) تعاریف زیر گزیده ای از تعاریفی است که برای علم جغرافیا مطرح شده است:
- علم جغرافیا از علوم اجتماعی است که تمرکز اصلی آن بر روی پراکندگی مکانی انسانها و پدیده های فیزیکی زمین است.
- مطالعه ارتباط بین انسانها و محیط زیست آنها با تاکید بر روی پراکندگی مکانی و محیط زیست در مقیاسهای گوناگون وظیفه اصلی علم جغرافیا توجه به تاثیرات متقابل انسان و طبیعت یا عمل و عکس العمل است. بدین طریق که هر جزء از حیات انسانی و هر پدیده طبیعی و انسان و کیفیت ناحیه ای و عوامل بوم و بومی در داخل یک یا چند شاخه از علم جغرافیا قرار می گیرد و یک نظم ویژه در همه پدیده هایی که در داخل یک سرزمین و یا یک مکان جغرافیایی به ظهور می رسد، بوجود می آید. در حقیقت فکر جغرافیایی ، توانایی شناخت علل این نظم و وابستگی چهره های طبیعی و انسانی به یکدیگر و دریافت نتایج حاصل ازآن است. پس می توان گفت که علم جغرافیا، از طریق تفکر و کاربرد، جهان ما را شکل می دهد و جغرافیدانان به منزله متخصصین محیط جغرافیایی، راهگشا، برنامه ریز، هدایت گر، کشتیبان، مشاهده گر، آموزش دهنده، منتقد و بالاخره زندگی بخش به مکانهای شناخته می شوند. نتیجه آنکه، با تغییر شرایط اجتماعی، محتوای تعاریف جغرافیا نیز تغییر می یابد.
۲-۲نظریه دانشمندان درباره جغرافیا
آنچه بسیاری از دانشمندان جغرافیا بر سر آن توافق پندار دارند اصل محیط. به عنوان بستر و پدیده، و انسان به عنوان بستر و پدیده‌ای دیگر است. هیچ ‌یک از جغرافیدان‌ها در اینکه این دو مفهوم و دو واژه در کانون مطالعات جغرافیایی هستند اختلاف نظر ندارند، بلکه اتفاق نظر دارند‌‌. بنابراین ما نظریه پردازی در جغرافیا و ارتباط آن با علوم انسانی را براساس این وجه مشترک که از جغرافیا ارائه شده است و اتفاق نظر بر آن وجود دارد عرضه می‌کنیم.بعضی اندیشمندان اضافاتی مانند مدیریت،تکنولوژی و فضا بر این تعریف افزودند.چنین تعریف هایی را باید به صورت خاص بررسی کرد‌. ‌حتی از تعریف خود مبنی بر اینکه جغرافیا رابطه بین انسان,محیط و زمان است به دلیل نقدی که بر «زمان» می گیرند و هنوز مقبولیت عام نیافته است صرفنظر می کنیم هرچند بر آن باور داریم. جغرافی‌دانان به گونه‌ای سنتی، عده‌ای نقشه‌نگار که به بررسی نام مکان‌ها و تعدادشان می‌پردازند، به نظر می‌رسند. اگر چه بسیاری از جغرافی‌دانان در مکان‌نامی(ذکر نام‌های نواحی) و نقشه‌نگاری آموزش دیده‌اند، ولی‌این کار پیشهٔ اصلی‌شان نیست. جغرافی‌دانان به بررسی پراکندگی مکانی و زمانی پدیده‌ها، فرایندها، ویژگی‌ها و هم‌چنین برهم‌کنش انسان و محیط زیست او به عنوان اثر فضا و مکانِ تحت تأثیر موضوعات مختلف از جمله اقتصاد، بهداشت، آب و هوا، گیاهان و جانوران، می‌پردازند؛ از این رو جغرافیا دانشی میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای است.جغرافیا در یک چینش می‌تواند به طور گسترده به دو شعبهٔ اصلی تقسیم شود: جغرافیای انسانی و جغرافیای طبیعی. اولی تا حد زیادی بر معماری و چگونگی‌ایجاد فضا متمرکز است -که با انسان مشاهده و مدیریت می‌شود و نیز نفوذ او فضا و مکان به خاطر به‌کارگیری و چنگ‌اندازی‌اش به آن می‌فرساید. دومی به بررسی محیط زیست طبیعی و چگونگی به وجود آمدن و تداخل آب‌وهوا، پوشش گیاهی و چرخهٔ زیستی، خاک، آب، و ژئومورفولوژی می‌پردازد. به عنوان برآیندی از این دو زیرحوزه و با بهره گرفتن از روش‌های متفاوت، حوزهٔ سومی پدید آمده‌است که جغرافیای زیست‌محیطی نام دارد. به عبارت دیگر:تصورات بسیار گوناگون و گاه غلطی از جغرافیا وجود دارد. جغرافیا فقط حفظ کردن نام مکانها و نقشه برداری نیست هر چند که هر دوی آنها بسیار مهم هستند. جغرافیا علم مطالعه و توصیف چشم اندازهای طبیعی، کوه ها، آب و هوا، رودخانه ها و انسانها در ارتباط با یکدیگر است. علم جغرافیا یکی از بهترین راه ها برای مطالعه جهان است. www.geography-of-iran.blogfa.com))
۳-۲مفاهیم اصلی در جغرافیا
۱-۳-۲ وسعت
وسعت از عوامل تاثیر گذار در ساماندهی سیاسی فضا است از آنجاییکه در سرزمین های وسیع جمعیت انسان های زیادی زندگی می کنند و اداره کشورهای وسیع به صورت متمرکز دشوار و عملاً غیر ممکن است بنابراین نیاز به یک سازماندهی سیاسی بسیار پیشرفته است.
۲-۳-۲توپوگرافی
توپوگرافی ، شکل و ارتفاع زمین در توزیع جمعیت تاثیر دارد معمولاً نواحی کوهستانی تراکم جمعیتی کمی دارند زیرا آب و هوا به خشونت متمایل است زمین‌های کمی برای کشاورزی وجود دارد و حمل و نقل در آن سخت است. از آنجا که برای نواحی پست آب و هوا معمولاً مساعد است کشاورزی ، سکونت و حمل و نقل در آن راحت تر است و برای تراکم جمعیت بسیار مساعد هستند. ( احمدی پور ، ۱۳۹۰: ۱۴۸)
۳-۳-۲اقلیم

در فصل حاضر، روش پژوهش مشتمل بر نوع پژوهش ٬ جامعه آماری،نمونه وروش نمونه گیری٬ حجم نمونه ابزار گردآوری دادها و مشخصات ابزار ها شامل روایی و پایایی ابزار بررسی شده و در ادامه روش تجزیه تحلیل داده ها توضیح داده شده است.
۳ -۲٫ نوع پژوهش
تحقیق حاضر از نظر هدف از نوع تحقیقات کاربردی می باشد چرا که منجر به پیشنهادات اجرائی و برنامه ریزی استراتژیک جهت کاهش نابرابری های آموزشی می گردد. از نظر شیوه جمع آوری داده ها و میزان کنترل متغیرها ٬توصیفی است اما چون قسمتی از داده های مورد نیاز تحقیق از بررسی آمارها و ارقام و تبدیل آنها به شاخص ها صورت گرفته است ، تحلیلی می باشد. همچنین از آنجا که بخش دیگر داده های مورد نیاز تحقیق از طریق پرسشنامه و بررسی نگرش های نمونه آماری تحقیق جمع آوری شده است٬ پیمایشی می باشد. در نهایت با توجه به ماهیت موضوع و اهداف پژوهش٬ پژوهش حاضر از نوع همبستگی می باشد.هنگامی که محقق، از دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف مربوط به یک گروه یا یک دسته از اطلاعات از دو یا چند گروه را در اختیار دارد، می توان از این روش تحقیقی استفاده کرد. چرا که این روش برای مطالعهء میزان تغییرات در یک یا چند عامل^[۱۰۲]در اثر یک یا چند عامل دیگر است(نادری و سیف نراقی، ۱۳۸۵: ۷۸).

۳-۳٫ جامعه، نمونه و روش نمونه گیری
جامعه مورد مطالعه در تحقیق حاضر دانش آموزان مقطع متوسطه ۲۴ منطقه‌ی آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی و آمار و اسناد مربوطه در سال۱۳۹۲- ۱۳۹۱ می باشد آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۹۱ دارای ۲۴ منطقه می‌باشد که عبارتند از: ارومیه - ناحیه ۱، ارومیه - ناحیه ۲، اشنویه، انزل، بوکان، پلدشت، پیرانشهر، تکاب، چالدران، چایپاره، خوی، سردشت، سلماس، صومای برادوست، سیلوانا، شاهین دژ، شوط، کشاورز، ماکو، مرحمت آباد، مهاباد، میاندوآب، نازلو و نقده. در مطالعه حاضر همه مناطق ۲۴ گانه مورد نظر پژوهشگر قرار گرفته است.
در جمع‌ آوری آمار واطلاعات به صورت اسنادی از آمارهای سال‌های ۹۱-۱۳۹۰، آموزش و پرورش استان، سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، سالنامه های آماری و اطلاعات رایانه‌ای مرکز آمار ایران استفاده شده است.باتوجهبهاینکهدراینپژوهشاطلاعاتضروریازدوشیوهمراجعهبهاسنادوپرسشنامهجمعآوریشده،اینپژوهشدوجامعهآماریدارد. درجمعآوریدادههایاسنادیجامعهتحقیق،آمارواطلاعاتواسنادوسوابقتحصیلیدانشآموزانمشغولبهتحصیلدرمقطعمتوسطهوپیشدانشگاهیدرسالتحصیلی۱۳۹۰-۱۳۹۱استکهازسازمانآموزشوپرورشاستاندریافتشدهاست .
۳-۳-۱٫ روش نمونه گیری و حجم نمونه
با توجه به اینکه جامعه آماری تحقیق حاضر مناطق ۲۴ گانه آموزش و پرورش استان آذربایجان غربی و دانش آموزان این مناطق می باشد و از آنجا که در این تحقیق به دو دسته داده یعنی داده های اسنادی و داده های حاصل از پرسشنامه نیاز هست بنابراین در ارتباط با جمع آوری داده های اسنادی در تحقیق حاضر نمونه گیری بعمل نیامده است بلکه از تمام شماری استفاده شده است. برای جمع آوری بخشی از اطلاعات مورد نیاز پایان نامه پرسشنامه ای در میان دانش آموزان توزیع شد .در این پژوهش برای نمونه گیری،از روش نمونه گیری تصادفی- طبقه ای استفاده شده است.
در نمونه گیری طبقه ای، واحد های جامعهء مورد مطالعه در طبقه هایی که از نظر صفت متغیر همگن تر هستند، گروه بندی می شوند، تا تغییرات آنها در درون گروه ها کمتر شود. پس از آن از هریک از طبقه ها تعدادی نمونه انتخاب می شود. معمولا برای طبقه بندی واحدهای جامعه، متغیری به عنوان ملاک در نظر گرفته می شود که با صفت متغیر مورد مطالعه بستگی داشته باشد (سرمد وهمکاران، ۱۳۸۴: ۸۴).
جدول ۳-۱٫ توزیع جامعه و نمونه آماری دانش آموزان به تفکیک منطقه و جنسیت

اقسام حکم تکلیفی:
۳-۱-۲-۱-۱ وجوب: آنچه که ترک آن جایز نیست.
۳-۱-۲-۱-۲٫ حرمت: آن چه که فعل آن جایز نیست.
۳-۱-۲-۱-۳٫ ندب (استحباب): آن چه که فعل آن برتری دارد.
۳-۱-۲-۱-۴٫ کراهت: آن چه که ترک آن برتری دارد.
۳-۱-۲-۱-۵٫ اباحه: آن چه که فعل و ترک آن جایز و برابر است.^[۵۰]
«این‌ها اقسام احکام تکلیفی در شرع است ولی از نظر حقوق موضوعه هر عملی یا لازم است «واجب» یا ممنوع «حرام» و یا جایز «مباح» و دو قسم دیگر یعنی استحباب و کراهت در حقوق موضوعه وجود ندارد».^[۵۱]

۳-۱-۲-۲٫ حکم وضعی

«قسم دیگری است از احکام شرعی، که مستقیما به انسان و رفتار و گفتار او مربوط نمی‌شود. بلکه وضع مشخص و معینی را قانونگذاری می‌کند. که به طور غیر مستقیم، بر اعمال و رفتار انسان، اثر می‌گذارد؛ مانند حکم زوجیت که بیان کننده وجود رابطه و وضعیت خاصی بین زن و شوهر است و باعث ایجاد حقوق و تکالیفی میان آن دو می‌شود».^[۵۲]
علت نام‌گذاری حکم وضعی به این عنوان به خاطر این است که غالباً موضوع و زمینه برای حکم تکلیفی است، به عنوان مثال مردی که قصد ازدواج با زنی را دارد آن زن نباید با مرد دیگری پیوند زوجیت داشته باشد در غیر این صورت ازدواج جدید صحیح نخواهد بود و هر گونه زندگی و ارتباط زناشویی برای آن دو حرام است. در این مثال زوجیت حکم وضعی است که زمینه تحقق یافتن حکم تکلیفی حرمت است.^[۵۳]

۳-۱-۲-۲-۱٫ اقسام حکم وضعی
«احکام و ضعی به تعداد خاصی محصور نیست»،^[۵۴]بلکه می‌توان گفت «کلیه احکام شرعی به جز احکام پنج گانه تکلیفی، جزء احکام وضعی به شمار می‌آیند».^[۵۵] از جمله احکام وضعی که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد صحت، فساد، بطلان، سببیت، شرطیت، مانعیت، علامت، یا تعیین اندازه چون کریت، ومسافت ونیز حجیت، بدلیت، حریت، رقیت، وکالت، زوجیت، ملکیت، کلیت، جزئیت، قضا، ادا، نیابت، تولیت و … می‌باشند.^[۵۶]
میان احکام تکلیفی و احکام وضعی، رابطه‌ای جدایی‌ناپذیر وجود دارد، زیرا هیچ حکم وضعی را نمی‌توان یافت که در کنار آن حکم یا احکام تکلیفی وجود نداشته باشد، به عنوان مثال زوجیت و ملکیت که از احکام شرعی وضعی می‌باشند، در کنار آن‌ها احکام تکلیفی متعددی دیده می‌شود، از قبیل وجوب انفاق شوهر بر زن، وجوب تمکین زن نسبت به شوهر، حرمت تصرف در ملک دیگری، مگر با اذن مالک، حرمت غصب ملک و…^[۵۷]

۳-۲٫ بیان ویژگی‌های حکم شرعی^[۵۸]:

۳-۲-۱٫ قاعده شرعی ریشه آسمانی و دینی دارد:
شرع اسلامی از جانب خداوند تعالی است که یا از طریق وحی به شکل آیات قرآنی نازل شده است یا به صورت وحی از جهت معنایی و بدون لفظ در قالب سنت نبوی به دست ما رسیده است. آن دسته از قواعد شرع که از طریق اجتهاد به دست آمده، با قرآن و سنت فراهم گردیده است. اصل شرع، قرآن کریم است؛ قرآنی که هم دین است و هم قانون.
۳-۲-۲٫ یک قاعده رفتاری است:
قاعده شرعی، از این جهت که یک قاعده رفتاری است با قاعده حقوقی مشابه است. قاعده شرعی چگونگی رفتار فرد را مشخص می‌کند و تکالیفش را در زندگی آن گونه که باید باشد تنظیم می‌کند. قاعده شرعی تکلیف فرد را در مقابل پروردگار خودش و سایر مردم تنظیم می‌کند و مقتضای آن این است که آنچه قاعده شرعی از مکلف می‌خواهد، بیش از آن چیزی است که قاعده حقوقی در پی آن است، به گونه‌ای که قاعده شرعی، با عقیده و اخلاق باعث سوق انسان به سوی کمال روحی و اخلاق نیکو می‌شود.
۳-۲-۳٫ ظاهر و باطن رفتار انسان را کنترل و تنظیم می‌کند:
در نظر شرع، معیار قضاوت در رفتار، معیاری دو بعدی است: ظاهری یا خارجی که انسان را در مقابل رفتار ظاهری خود و آثار آن، مسئول می‌داند و باطنی و درونی که به داخل نفس نفوذ می‌کند و از نیات آن پرده بر می‌دارد. اگر شخص به خاطر صحت ظاهری اقدامات و رفتارش از رسیدگی قضایی رهایی یابد، در صورتی که هدفش بد و نیتش خبیث باشد از نظر شرع گناهکار محسوب می‌شود. پس آنچه قاعده حقوقی پذیرفته است، از جهت اینکه، حکمش متوجه رفتار خارجی افراد است نه تنها در قاعده شرعی مردود نیست، بلکه مورد تأیید نیز است. وقتی شخص، نیت انجام کاری را می‌کند ولی این نیت با فعل همراه نمی‌شود و تنها در گوشه‌ای از باطن شخص، به صورت هواهای نفسانی و وسوسه باقی می‌ماند اسلام شخص را به خاطر این نیت، مورد مؤاخذه قرار نمی‌دهد.
در این روش، برای مردم رحمتی است؛ زیرا تجرد از فکر و از جمله تفکر بد، امری غیرممکن است. مؤاخذه انسان به خاطر صرف تفکر در امر معینی، تکلیف مالایطاق است و مستلزم حرج است، به همین دلیل خداوند می‌فرماید: «لا یکلف الله نفسا الا وسعها لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت»^[۵۹]؛ یعنی هر نفسی، اجر آنچه از کارهای خیر، کسب کرده را می‌برد و سنگینی و گناه اعمال شری که انجام داده است، بر عهده اوست. اسلام نیز مانند حقوق، گناه و مجازات را از حدیث نفس زشت که در همان حد باقی مانده است، بر داشته است. از جهت دوم، شرع اسلامی فقط به بیان حکم رفتار خارجی افراد اکتفا نمی‌کند و به داخل نفوس نیز نفوذ کرده، از مقاصد آن پرده بر می‌دارد تا قصد انسان را نیز در اعمالش، مورد کنترل قرار دهد. بر این اساس، هرکس با قواعد شرعی مخالفت کند و بتواند از نظارت دنیوی بگریزد، از نظارت عالی که مخصوص خالق داناست، نمی‌تواند خلاصی یابد و کسی که چنین تخلفی کند، بی‌تردید جزای اخروی‌اش را خواهد دید که این موضوع قوی‌ترین عامل برای اطاعت از قواعد شرعی در آشکار و نهان است.
۳-۲-۴٫ خطابی است که متوجه اشخاص جامعه می‌شود:
قاعده شرعی خطابی است که در مورد اشخاص مطرح می‌شود و منظور از شخص، کسی است که برای وجوب حقوق مشروع به نفع او یا بر عهده او، صلاحیت داشته باشد. خواه انسان باشد که شخص طبیعی نامیده می‌شود و خواه غیر انسان باشد که شخص حقوقی، نامیده می‌شود. تا وقتی که انسان یک موجود اجتماعی است قاعده شرعی از این جهت که فقط در اجتماع وجود دارد، مانند قاعده حقوقی است.
۳-۲-۵٫ عام و مجرد است:
قاعده شرعی در این مورد به سان قاعده حقوقی است و بر هر کس یا هر واقعه یا فعلی که واجد شرایط معین‌شده در شرع باشد قابل تطبیق و اجراست. گر چه از برخی از آیات قرآنی و سنت نبوی چنین به نظر می‌رسد که گویا گاهی اوقات، فرد معین یا فعل شخصی را بذاته، مدنظر قرار داده است، ولی آنچه از حکم شرعی مستفاد می‌شود، بر هر کس و هر فعلی که آن صفات در او وجود داشته باشد، منطبق می‌شود. در کتاب مجامع یک قاعده کلی بیان شده است و آن این است که حکم در مورد جنس مراعات می‌شود نه در مورد افراد؛ یعنی قاعده شرعی یا حکم شرعی مانند قانون عام است و برای یک فرد معین یا حالت معین وضع نشده است.
۳-۲-۶٫ با وجود جزای دنیوی و اخروی برای آن، الزام‌آور است:
قاعده شرعی، برای اینکه الزام‌آور و لازم الاحترام باشد لازم است جزایی همراه داشته باشد که بر متخلفین واقع شود؛ زیرا اگر قاعده شرعی، بدون ثواب یا جزا باشد چیزی که مردم را به پیروی از آن وادارد وجود ندارد. مخالفت با این قاعده امری است محتمل، زیرا مردم اراده آزاد دارند و ممکن است که در مقابل آن عصیان کنند و با توجه به این معنای عام، قاعده شرعی با قاعده حقوقی هماهنگ و سازگار است.

۳-۳٫ مراحل حکم شرعی

در نزد بسیاری از اصولیون حکم شرعی دارای چهر مرحله به شرح زیر است^[۶۰]:
۳-۳-۱٫ مرحله اقتضا یا مرحله نفس الامر: که مرحلۀ علم به مصالح و مفاسد شیء است که قانون‌گذار تصور مضار و منافع را نموده و جوانب آن را در نظر می‌گیرد.
۳-۳-۲٫ مرحله جعل و انشاء یا مرحله اثبات: هرگاه حکمی دارای مصلحت باشد و علاوه بر آن واجد شرایط و فاقد موانع باشد و قانون‌گذار آن را تبدیل به قانون کند و تصمیم بر ایجاد و انشاء آن نماید.
۳-۳-۳٫ مرحله فعلیت یا امتثال: هرگاه حکم انشاء شده توسط قانون‌گذار و سفیران و مبلغین او به جامعه و عموم مردم ابلاغ شد، تکالیف شرعی و قانونی بر مردم فعلیت پیدا خواهد کرد.
۳-۳-۴٫ مرحله تنجز: هرگاه حکم فعلیت یافته به اطلاع و آگاهی مردم رسید و مدتی از انتشار حکم گذشت (مثلاً ۱۵ روز پس از انتشار قوانین مطابق قانون مدنی) و به مرحله ثواب و عقاب یا مجازات مجرم و اخذ خسارت از متخلف رسید، آن را مرحله تنجز حکم گویند.
برخی از فقها به چهار مرحله‌ای بودن حکم اشکال گرفته و اظهار داشته‌اند: حکم دارای مرحله انشاء و فعلیت است. مرحله جعل حکم برای موضوعش به نحو قضیه حقیقیه است بدون اینکه نظر به حال موضوع از جهت وجود و عدم داشته باشد صرفاً در مقام جعل و انشاء مثلاً بیان تصرف در مال غصبی حرام یا ممنوع است که در صورت تحقق غصب، حرمت ثابت است و ثبوت حکم برای موضوع به فرض وجود و تحقق موضوع است^[۶۱].
احکام شرعی تا نسبت به مکلفین فعلیت پیدا نکنند ثواب و عقابی بر آن‌ها مترتب نیست و این فعلیت از طریق امر توسط شارع ممکن و میسر می‌شود، زیرا تا شارع نسبت به احکام شرعی امر نکند عمل به آن‌ها لازم نیست و در نتیجه ثواب و عقابی بر آن‌ها مترتب نمی‌شود. به نظر نگارنده در مراحلی که برای حکم شرعی ذکر گردید در مرحله فعلیت است که اوامر مولوی اهمیت پیدا می‌کنند، پس مسامحتاً می‌توان مرحله سوم از مراحل حکم شرعی را مرحله اوامر مولوی و مرحله تنجز را مرحله ضمانت اجرای اوامر مولوی نامید.

۴٫ امر ارشادی و مولوی:

امر از لحاظ دلالت بر وجوب و عدم وجوب به دو دسته تقسیم می‌شود:

1. 1. امر مولوی ۲٫ امر ارشادی

امر مولوی همان بعث حقیقی و طلب واقعی مولی از مکلف است و منشأ آن به عقیده عدلیه مصلحتی است که غالباً در متعلق امر نهفته است. مثلاً نماز و روزه به جهت داشتن ملاک و مصلحت لازم الاستیفاء متعلق امر مولوی قرار گرفته است. قید «غالباً» اشاره به مواردی از امر مولوی است که مصلحت در متعلق امر نیست بلکه مصلحت در بعث مولی و انبعاث عبد است، مثل اوامر امتحانی که منظور مولی از امر، تحقیق مأمور به نیست بلکه می‌خواهد میزان عبودیت مکلف را آزموده و روحیه اطاعت را در وی تقویت کند، مانند دستوری که به حضرت ابراهیم در مورد ذبح فرزندش داده شد که حد اطاعت چنان امری مجرد انبعاث از امر است، لذا قبل از آنکه به عمل مأمور به اقدام کند گفته شد (لقد صدقت الرؤیا)؛ بنابراین در موارد امر امتحانی، گرچه امر صادرشده مولوی است، اما مصلحت در امر است نه در مأمور به.
در امر مولوی مصلحت در متعلق بعث و طلب ملاک امر مولوی قرارگرفته و به عنوان نتیجه امر مولوی آمده است: «… بحیث یحکم العقل…»، یعنی در مورد امر مولوی عقل حکم می‌کند که مکلف در صورت امتثال آن پاداش دارد و در صورت نافرمانی کیفر خواهد دید. اغلب فرمان‌های شارع نیز از نوع امر مولوی است، مثلاً وقتی مولی به نماز یا روزه فرمان می‌دهد و مکلف آن را امتثال می‌کند، دو نتیجه بر آن مترتب می‌شود: یکی تحقق هدف و مقصود مولی از آن فرمان که همان رسیدن مکلف به مصالح موجود در نماز و روزه است؛ و دیگری حکم عقل به اینکه در اثر امتثال آن دستور سزاوار پاداش است.
امر ارشادی: در کتاب مذکور امر ارشادی این‌گونه تعریف شده است: « هو البعث الصوری الذی لیس بطلب و امر حقیقته بل لیس بالدقه الا اخبارا عن مصلحه الفعل و ارشادا و هدایه الی فعل ذی صلاح بحیث لا یترب لدی العرف و العقلا الا الوصول الی مصلحه العمل المرشد الیه و علی مخالفته الا فوت تلک المصلحه»
«امر ارشادی، امری صوری و ظاهری است که از حقیقت طلب، بهره ای ندارد، بلکه اگر به دقت بررسی شود، چیزی نیست جز خبر دادن از مصلحت فعلی که غالبا در امر دیگری ولو عقلی خواسته شده، یا از مفسدت ترکی که در نهیی وجود دارد»
بر امر ارشادی طلب و بعث واقعی نیست، بلکه فقط از نظر صورت ظاهر به شکل امر بیان شده است وگرنه امر حقیقی نیست بلکه امر مجازی است، زیرا حقیقت امر آن است که آمر چیزی را از مأمور طلب کند حال آنکه چنین طلبی در امر ارشادی وجود ندارد.
به عبارتی دیگر اگر مولا بر کرسی تشریع نشسته و فرمان داده باشد، حکم صادرشده مولوی است و اگر دوستانه و به عنوان «اِنَّهُ اَحَدُ العُقَلاءِ» دستور داده باشد حکم ارشادی محض است.
اوامر مولوی تکلیف جدید و مستقلی بر مکلف بار می‌کند و چنین اوامری ناظر به دستورات دیگری نیست. از همین رو برخی اوامر ارشادی را اوامر تأکیدی و اوامر مولوی را اوامر تأسیسی نامیده‌اند.^[۶۲].

۴-۱٫ ملاک تشخیص امر ارشادی و مولوی:

تعریفی که از امر ارشادی و مولوی ارائه شد هرچند که بخشی از حقیقت را در این زمینه به همراه دارد، ولی قادر به تبیین مرز دقیق و قاطعی بین امر ارشادی و مولوی نیست، یعنی صرفاً با اعتماد به آن نمی‌توان موارد امر مولوی را از امر ارشادی بازشناخت. وجود مصلحت در متعلق امر و حقیقی بودن بعث و طلب، چیزی نیست که به تنهایی برای تشخیص امر مولوی از امر ارشادی بتوان به آن بسنده کرد. همچنین ترتب ثواب و عقاب یا عدم ترتب آن امری است که تنها پس از احراز مولوی یا ارشادی بودن امر می‌توان درباره آن داوری کرد. به عبارت بهتر ثواب و عقاب نتیجه مولوی بودن امر است، لذا باید با ملاکی دیگر به شناسایی و تشخیص امر مولوی و ارشادی پرداخت و همین اشکال (علاوه بر اشکالات دیگری که در بالا ذکر شد) در نارسایی تعریف مذکور کفایت می‌کند.
قبل از طرح بحث در مورد ملاک تشخیص امر ارشادی از امر مولوی یادآوری این مطلب مفید به نظر می‌رسد که در میان اوامر شرعی وارد در کتاب و سنت، اغلب اوامر از نوع امر مولوی می‌باشند یعنی شارع با توجه به مصالح و ملاکاتی واقعی و با اتکا به موضوع مولویت خود، دستوراتی را در جهت مصالح بندگان صادر نموده است. در عمل نیز در تعیین موارد امر ارشادی و مولوی اختلاف چندانی میان دانشمندان بروز نکرده است. مع‌الوصف در موارد تعیین مولوی یا ارشادی بودن امر از نظر ثمره عملی حائز اهمیت است و نیازمند به دقت و توجه فوق‌العاده‌ای است.
درباره تعیین مرز دقیق بین امر مولوی و ارشادی چندین احتمال وجود دارد:

درختان مرکبات اوایل بهار رشد فعالی داشته و شاخه های جوان تولید می کنند. تابستان با افزایش دما، رشد درختان کاهش یافته و با کاهش تدریجی دما در اواخر تابستان و اوایل پاییز، رشد رویشی درخت مجددا افزایش می یابد.
کشت مرکبات بین عرض های جغرافیایی ۴۰ درجه شمالی و جنوبی از خط استوا صورت می گیرد. در سطوح تجاری مناطق عمده تولید مرکبات جهان در بین عرض های جغرافیایی ۵/۲۳ تا ۴۰ درجه شمالی و جنوبی قرار دارند. مرکبات در نواحی نیمه گرمسیری با درجه حرارت بالای ۷- درجه سانتیگراد تولید می شود. شاخص مجموعه حرارتی سالیانه در گلدهی مرکبات اهمیت دارد. حداقل حرارت مورد نیاز برای شروع رشد مرکبات (صفر فیزیولوژیکی) ۵/۱۲ درجه سـانتیگـراد و متوسـط دمای منـاسب جهت رشد مطلوب ۵/۱۸ درجـه سانتیگـراد اسـت. مرکـبـات مـاهیـانه بـه ۱۸۰ سـاعــت مـجمــوعــه حـــرارتــی نیاز دارند (Davies and Albrigo,1994).

دما و آب به صورت چشمگیری در تنظیم زمان و دوره گلدهی، توزیع گل، درصد تشکیل میوه و وضعیت نمو و ریزش میوه درختان مرکبات تاثیر دارند. از سوی دیگر نوسانات دمایی شب و روز باعث رنگ گیری بهتر میوه و تجمع قند می شود. مرکبات جهت رشد و نمو در مناطق مرطوب به میزان ۵۷۰ و در مناطق خشک ۱۵۰۰ میلی لیتر (۵۱ هزار متر مکعب در هکتار) آب در سال نیاز دارند (فتوحی قزوینی، ۱۳۷۸). با توجه با اینکه بروز سرما و یخبندان می تواند به درختان مرکبات آسیب های شدید وارد نماید، کشت و پراکنش این درختان در نواخی با زمستان های ملایم محدود می گردد. جدول ۳-۲ حداقل درجه حرارت قابل تحمل گونه های مختلف مرکبات را نشان می دهد.
جدول ۳-۲٫ حداقل درجه حرارت قابل تحمل گونه های مختلف مرکبات (برحسب سانتی گراد)

سرما و یخبندان یکی از بزرگترین مسائل محیطی خطر ساز برای مرکبات به شمار می روند. در ایران نیز مانند سایر کشورهای جهان در دو دهه گذشته با فواصل ۵-۴ سال باغ های شمال و جنوب دچار سرمازدگی شده اند. در شرایط یخبندان گل ها حساس ترین عضو و بافت های چوبی مقاوم ترین اندام هانسبت به یخبندان هستند (Yelenosky, 1985).
امکان کاشت مرکبات در خاک های شنی، شنی- لومی و لوم وجود دارد ولی بهترین نوع خاک برای مرکبات شنی – لومی است. مرکبات نسبت به pH بالا حساس اند و بهترین محدوده pH برای مرکبات بین ۵/۵ تا ۵/۷ است. در بین محصولات باغی ، مرکبات حساس ترین گروه به شوری خاک هستند شوری خاک به میزان حدود ds/m2 بدون ظهور علائم مسمومیت برگی به رشد درخت و عملکرد درخت صدمه می زند (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹؛ کیانی و همکاران، ۱۳۸۵).

تغذیه درختان مرکبات

مرکبات همانند سایر درختان برای رشد و تولید عملکرد به آب، عناصر غذایی و دی اکسید کربن موجود در هوا احتیاج دارند. اگر هرکدام از از موارد نام برده فراهم نگردد انجام این عملیات متوقف شده و در نتیجه گیاه قادر به رشد و تولید محصول نخواهد بود. عناصر غذایی به صورت کودهای شیمیایی در اختیار درختان مرکبات قرار داده می شود. کود موادی است که باید آن را با خاک مخلوط کرد تا گیاه برای تغذیه و نمو خود از مواد قابل حل و جذب آن تغذیه کند. یکی از مهمترین مسائل موجود در مدیریت تغذیه باغات یک جانبه نگری است. بدین معنی که کشاورزان بدون توجه به فاکتورهای مدیریتی موثر در جذب و تامین عناصر غذایی نظیر هرس، کیفیت آب، میزان محصول، سن درخت نسبت به کوددهی یکسان در تمام باغات اقدام می کنند.
تجمع کربنات کلسیم در خاک های زیر کشت باغات مرکبات، فراوانی بی کربنات در آب های آبیاری، کمبود مواد آلی ، درجه حرارت بالا، تنش های محیطی، از دست رفتن پتاسیم در خاک های با بافت سبک، مصرف فراوان کودهای ازته و فسفاته، عدم مصرف کودهای محتوی عناصر کم مصرف، کاربرد نادرست کودها و مدیریت نامناسب باغات از عوامل عمده کاهش عملکرد و کیفیت میوه می باشند (جیحونی، ۱۳۹۰؛ ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹).

۲-۷-۱- عناصر پرمصرف

۲-۷-۱-۱- ازت (نیتروژن)

ازت در باز شدن جوانه های برگی و زمان گلدهی مرکبات از اهمیت ویژهای برخوردار است. معمولا تعداد گل های تشکیل شده بستگی به میزان ازت گیاه دارد. ازت در تسریع ظهور گل ها و شکوفه دادن درختان و بارورسازی تخمدان نقش مهمی ایفا می کند و تنها عنصری است که ارتباط مستقیم با تولید محصول دارد (گندمکار و همکاران، ۱۳۸۰). افزایش مقدار مصرف ازت موجب افزایش تولید میوه می شود ولی این رابطه خطی نیست لذا با افزایش مقدار ازت میزان افزایش تولید سیر نزولی می یابد بنابراین باید در مصرف آن اعتدال را رعایت نمود (جیحونی، ۱۳۹۰).
باید این نکته را در نظر داشت که کودهای ازته بدلیل حلال بودن در آب همواره با آب آبیاری و بارندگی شسته و از دسترس گیاه خارج شده و معمولاً هرساله باید به خاک اضافه شود. کمبود ازت موجب کاهش رشد رویشی، رنگ سبز مایل به سفید تا زرد برگ ها، ریزش برگ قبل از آنکه به میزان کافی توسعه یابد، ریزش میوه قبل برداشت، کاهش تولید و اندازه میوه، پوست نازکی و رنگ پریدگی میوه، کاهش ویتامین ث و ایجاد لکه های فرورفته پوستی (Pits) بعد از ۴۰ روز در انبار می گردد و در مقابل مصرف بیش از اندازه ازت باعث ضخیم شدن و زبری سطح می
وه، تقلیل مقدار آب میوه، کاهش درصد عصاره میوه، افزایش عملکرد و کاهش جزئی وزن میوه و از همه مهم تر تحریک شدید رشد رویشی و سال آوری محصول می گردد (فتوحی قزوینی، ۱۳۷۸؛ گندمکار و همکاران، ۱۳۸۰).
میزان ازت مورد نیاز جهت رشد رویشی و زایشی بر اساس محصول سال قبل و تجزیه برگ تعیین می شود. اندازه متوسط این عنصر در برگ ها باید بین ۷/۲-۵/۲ درصد ماده خشک بر حسب ارقام مختلف مرکبات باشد. استفاده از پایه های پررشد رافلمون موجب می شود تا ازت به میزان بیشتری نسبت به ارقام تجاری پیوند شده روی پایه های نارنج و نارنگی کلئوپاترا جذب شود.
مصرف کودهای ازته برای درختان مرکبات باید در سه نوبت صورت گیرد. ابتدا ۵۰ درصد میزان مصرف را قبل از زمان شکوفه دهی (به عنوان ترکیبات فروت ست)، سپس ۲۵ درصد میزان مصرف را زمان شروع رشد و نمو میوه (مرحله فندقی شدن میوه) و در نهایت ۲۵ درصد میزان مصرف را باید بعد از زمان رشد کامل میوه مصرف نمود (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹).

۲-۷-۱-۲- فسفر

فسفر در گسترش ریشه، گلدهی و بارورسازی گل، سرعت رسیدن میوه و همچنین حفظ کیفیت مطلوب میوه نقش مهمی ایفا می کند. فسفر به تنهایی تاثیر محسوسی در افزایش میزان تولید محصول مرکبات ندارد ولی زمانی که با پتاسیم ترکیب می شود تاثیر شگرفی پدید می آورد (کیانی و همکاران، ۱۳۸۵). این عنصر که به شکل سوپر فسفات و فسفات آمونیوم در باغات مصرف می شود، تأثیر زیادی روی زودرسی میوه دارد. مصرف آن باعث خوشرنگی ،بالارفتن کیفیت میوه و عمل گرده‌افشانی را آسان می‌کند. کمبود آن باعث کلفتی پوست میوه و توخالی شدن آن می‌شود، به طوری که وقتی میوه برش داده می شود، حفره بزرگی در وسط میوه به چشم می خورد. مات شدن رنگ برگ ها و ریزش بی موقع برگ نیز از دیگر علائم کمبود فسفر می باشد. بهترین زمان مصرف فسفات قبل از شکوفه ‌دهی، که در مناطق جنوب برابر با بهمن ماه می باشد.
افزایش بیش از اندازه فسفر موجب کاهش آب میوه مرکبات می شود. علائم کمبود فسفر در مرکبات کشور به علت مصرف بیرویه این عنصر درخاک بسیار نادر می باشد ولی در صورت وجود موجب ضخیم و ناصافشدن پوست میوه، ایجاد حفره توخالی بزرگ در وسط میوه، کاهش ویتامین ث، کاهش تعداد شکوفه، عقیم ماندن شکوفه ها، کاهش عملکرد و تاخیر در بلوغ میوه می گردد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹؛ جیحونی، ۱۳۹۰).
باتوجه به مصرف بی رویه کودهای فسفاته طی سالیان طولانی در تمامی نقاط مرکبات خیز کشور قبل از مصرف کودهای فسفاته آنالیز خاک و برگ ضروری می باشد و در صورتیکه میزان فسفر خاک حدود mg/kg 7-5 و برگ حدود ۶۱/۰-۲۱/۰ درصد باشد نیازی به مصرف کودهای فسفاته نیست. حتی الامکان توصیه می شود از محلول پاشی کودهای حاوی ترکیب فسفات و پتاسیم به جای مصرف خاکی استفاده شود (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹؛ گندمکار و همکاران، ۱۳۸۰).

۲-۷-۱-۳- پتاس

مصرف پتاس در مرکبات باعث افزایش رشد و نمو درخت، درشت شدن میوه، مقاومت به بیماری ها، جلوگیری از ترکیدگی پوست و کمک به خشبی شدن شاخه‌های جوان می‌شود (کیانی و همکاران، ۱۳۸۹). شکل ترکیدگی میوه در چند سال اخیر یکی از مشکلات بزرگ باغات جنوب است که مصرف پتاس با مقاومتی که در پوست میوه ایجاد می‌کند که تا حد بسیار زیادی با این مشکل مبارزه می‌کند. با مصرف پتاس مقاومت گیاه را به سرما نیز افزایش می‌دهد . این نوع کود بهتر است که در اواخر زمستان قبل از شکوفه‌دهی به درخت داده شود. هرچند افزایش زیاد پتاسیم موجب کاهش کیفیت میوه در پرتقال والنسیا و گریپ فروت شده است، اما به نظر می رسد لیموها و نارنگی ها در برابر مصرف زیاد پتاسیم مقاومت دارند (جیحونی، ۱۳۹۰).
کمبود شدید پتاسیم که در اکثر نقاط مرکبات خیز کشور شیوع دارد، موجب زردی و سوختگی برگ های بالغ، ریزش قبل از بلوغ، مرگ سرشاخه های کوچک ظاهر شده در بهار، کوچکی و پوست نازکی میوه ها می شود. در حالت کمبود شدید برگ ها پیچیده و شاخه های جانبی جدید ضعیف و دوکی شکل می شوند (ملکوتی و همکاران، ۱۳۷۹؛ کیانی و هکاران، ۱۳۸۵).

۲-۷-۱-۴- کلسیم

کمبود کلسیم در شرایط باغی منتج به کاهش آب میوه، بالا رفتن محتوای مواد جامد محلول میوه، در برخی موارد کوچکی اندازه میوه، افزایش ضخامت پوست، کاهش رشد و برگدهی و پوسیدگی ریشه می گردد. مطالعات اخیر بیانگر آن است که ترک خوردگی میانبر میوه مرکبات (Creasing)در ارتباط با نسبت های K/Ca , Ca/Mg و محتویات میوه می باشد و کمبود کلسیم در پیدایش این عارضه نقش اصلی را ایفا می کند (ملکوتی و همکران، ۱۳۷۹؛ گندمکار و همکاران، ۱۳۸۰).

۲-۷-۱-۵- منیزیم

مرکبات ازجمله گیاهان حساس به کمبود منیزیم میباشند. معمولا آثار کمبود منیزیم وقتی میزان آن در برگ به کمتر از ۲/۰ درصد می رسد مشاهده میشود. این حد بحرانی در برگ های نارنگی ۳/۰ درصد و در پرتقال ۲/۰-۱۵/۰ درصد گزارش شده است (ملکوتی، ۱۳۷۹؛ تدین و رستگار، ۱۳۸۳).

۰٫۲۲۴

۲

استراتژی ۲: ارتقا مشتری و بازار

۰٫۲۰۵

۳

استراتژی ۳: یکپارچه سازی اطلاعات

۰٫۲۴۹

۱

استراتژی ۴: یکپارچه سازی شبکه

۰٫۲۰

۴

استراتژی ۵: مدیریت مشارکتی

۰٫۱۲۲

۵

از نتایج بدست آمده از جدول۴-۳۵، قابل مشاهده است که گزینه اول یعنی یکپارچه سازی اطلاعات در معیارها و زیر معیارها وزن بیشتری نسبت به سایر استراتژی ها داشته است و یکپارچه سازی فرایند، ارتقا مشتری و بازار، یکپارچه سازی شبکه و مدیریت مشارکتی در رتبه های بعدی قرار دارند.
شکل ۴-۳ نمودار رتبه بندی استراتژی های پیاده سازی زنجیره تامین
فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات

۵-۱- مقدمه

هدف تحقیق حاضر شناسایی شاخص های موثر در زنجیره تامین چابک و ارزیابی و اولویت بندی استراتژی های زنجیره تامین چابک بر حسب شاخص های تعیین شده در شرکت صنعتی بهشهر می باشد. جامعه آماری که مورد بررسی قرار گرفته است به صورت محدود بوده و شامل افرادی است که به نوعی با زنجیره تامین درگیر بوده و با مفهوم چابکی آشنایی دارند، که شامل مدیران دپارتمان زنجیره تامین در شرکت صنعتی بهشهر می باشند.
در فصل های پیش به بیان موضوع، بررسی مبانی نظری، متدولوژی تحقیق، تجزیه و تحلیل داده های واقعی با بهره گرفتن از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی پرداختیم و در نهایت بر اساس اعداد و ارقام بدست آمده، نتایج استخراج گردید.در این فصل ضمن ارائه ی پاره ای از محدودیت های انجام تحقیق، با توجه به نتایج به نتیجه گیری، تحلیل نتایج حاصله و همچنین ارائه پیشنهادات برای محقق بعدی می پردازیم.

۵-۲- پاسخ به سوالات تحقیق

۵-۲-۱- آیا شاخص ها و زیر شاخص های ذکر شده در پیاده سازی زنجیره تامین چابک موثر هستند؟

با توجه به معیارهای شناسایی شده براساس مدل سوافورد ، معیارها و زیرمعیارها به وسیله پرسشنامه پیوست ۱ توسط خبرگان مورد بررسی قرار گرفت تا موثر بودن آنها در پیاده سازی استراتژی های زنجیره تامین چابک در شرکت صنعتی بهشهر مورد تایید قرار گیرد. پس از دریافت پرسشنامه ها، براساس آزمون T-Student و با کمک نرم افزار Spss معیار Sig برای تمامی معیارها و زیر معیارها سنجیده شد که نتایج آن در فصل چهارم در جداول ۴-۱ تا ۴-۶ ذکر گردید. براساس این محاسبات معیار Sigبرای تمام معیارها و زیر معیارها کمتر از ۰۵/۰ بود.بنابراین فرضیه موثر بودن آنها تایید گردید. سپس مدل ساختار سلسله مراتبی شناسایی شد.
براین اساس، ساختار سلسله مراتبی به صورت شکل ۵-۱ ترسیم گردید.
استراتژی۱: یکپارچه سازی فرایند
استراتژی۲: ارتقای مشتری و بازار
استراتژی۴: یکپارچه سازی شبکه
استراتژی۳: یکپارچه سازی اطلاعات
استراتژی۵: مدیریت مشارکتی
شکل ۵-۱ ساختار سلسله مراتبی مدل مفهومی

۵-۲-۲- اولویت بندی استراتژی ها بر اساس شاخص های تعیین شده در سازمان مورد مطالعه با بهره گرفتن از تکنیک AHP فازی چگونه است؟

همانطور که گفته شد اولویت بندی و انتخاب بهترین استراتژی پیاده سازی زنجیره تامین چابک در شرکت صنعتی بهشهر با بهره گرفتن از روش AHP فازی انجام شد.در این روش وزن هرکدام از شاخص ها و زیرشاخص های موثر در زنجیره تامین چابک و همچنین وزن هر کدام از استراتژی ها در زیر شاخص های شناسایی شده، مشخص شد.در مورد نتایج نهایی می توان گفت که نتایج بررسی اهمیت نسبی معیارهای اصلی تحقیق از انجام مقایسات زوجی در روش AHP فازی و از دید خبرگان نشان می دهد که معیارها به ترتیب اهمیت عبارتند از:
انعطاف پذیری توسعه محصول، انعطاف پذیری فناوری اطلاعات، انعطاف پذیری لجستیک، انعطاف پذیری تدارکات و انعطاف پذیری ساخت و تولید.
مقدار وزنی این پنج معیار نشان می دهد که از دید خبرگان معیار انعطاف پذیری توسعه محصول، تقریبا ۲/۳۴ درصد اهمیت نسبی کل را به خود اختصاص داده است.
همچنین براساس نتایج حاصل از محاسبات وزن استراتژی های پیاده سازی زنجیره تامین چابک، اولویت بندی این استراتژی ها در شرکت صنعتی بهشهر به ترتیب زیر می باشد:
یکپارچه سازی اطلاعات، یکپارچه سازی فرایند، ارتقا مشتری و بازار، یکپارچه سازی شبکه و مدیریت مشارکتی.

۵-۳- پیشنهادات بر اساس نتایج تحقیق