گشودن پروندهی شخصیت برای بزه کار باعث میشود که تدابیر صحیح و اصولی اتخاذ شود و مقدمات بازگشت او به اجتماع فراهم شود.

۴-۵- اصلاح بزه کار
در اجرای احکام کیفری به ویژه مجازات حبس، چون هدف مجازات اصلاح و تربیت بزه کار تلقی شده است، به کارگیری دست آوردهای جرم شناسی پرهیز ناپذیر است. تعیین سیاستی که مطابق با آن هر یک از بزه کاران بتوانند توانایی های از دست رفته ی خود را بازیابند و بازآموزی شوند، بدون شناخت کامل آنها ممکن نیست. بخش پذیرش در هر زندان وظیفه تشخیص شخصیت زندانی را بر عهده دارد. پرونده ی شخصیت که حاوی اطلاعاتی دربارهی میزان سلامت جسمانی و روانی بزه کار و توانایی های فنی و علمی او است، برای طرح در اختیار شورایی به نام شورای طبقه بندی قرار می گیرد. با آشنایی که به این ترتیب از خصوصیات محکومان به دست می آید، کارگزاران زندان می توانند نسبت به درمان، اشتغال به کار و اعزام آنها به یکی از انواع زندان ها و مؤسسات تأمینی و تربیتی تصمیم نمایند (مواد ۴۷، ۶۴ و ۶۵ آیین نامهی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۸۴).
۵- جایگاه پرونده ی شخصیت در حقوق کیفری ایران
در نظام کیفری ایران، در مراحل کشف جرم، تحقیقات مقدماتی، تعقیب مجرم و مرحله ی صدور حکم، پرونده ی شخصیت به صورت مستقل از پرونده ی کیفری تشکیل نمی شود و قانون گذار به رغم آنکه در مواد متعدد قاضی را مکلف به توجه به شخصیت متهم نموده، لیکن الزامی به تشکیل پرونده ی شخصیت پیش بینی نکرده است. در نظام حقوقی ایران، تنها در مرحله ی اجرای مجازات حبس به منظور شناسایی زندانیان جهت طبقه بندی آنان، تشکیل پرونده ی شخصیت ضروری است. به عبارت دیگر در ایران تشکیل پرونده ی شخصیت اصولاً پس از محکومیت است، نه در مرحله ی اتهامی، اما قضات دادگاه ها در مقام صدور حکم با توجه به سؤال هایی که از متهم می نمایند، به طور نسبی و به صورت غیرحرفه ای شناخت شخصیت متهم را مد نظر قرار میدهند.
۵-۱. مقررات مربوط به پرونده ی شخصیت پیش از پیروزی انقلاب اسلامی
۱- برابر ماده ی ۷ قانون مربوط به تشکیل دادگاه اطفال بزه کار مصوب ۱۳۳۸: «چنان چه درباره وضع مزاجی یا روحی طفل یا ابوین او یا وضع خانوادگی و محیط معاشرت طفل لازم شود، دادگاه اطفال میتواند تحقیقات مزبور را خود یا به هر وسیله دیگری که مقتضی بداند، انجام دهد و یا نظر اشخاص صلاحیت دار را جلب کند…».
تبصرهی این ماده مقرر می دارد: «برای انجام تحقیقات مذکور و همچنین به منظور اداره امور مربوط به کانون اصلاح و تربیت وزارت دادگستری می تواند از مددکاران اجتماعی که دارای گواهینامه ی آموزش خدمات اجتماعی باشند، استفاده نماید…».
۲- قانون گذار ایران برای تشخیص حالت خطرناک مجرمان به منظور اعمال اقدامات تأمینی و تربیتی در خصوص آنان به موجب ماده ی ۱ قانون اقدامات تأمینی و تربیتی مصوب ۱۳۳۹ و برای تشخیص درجه ی خطرناکی مجرم به منظور اتخاذ تصمیم پیرامون ضرورت نگه داری یا معالجه در تیمارستان مجرمان، به موجب ماده ی ۴ همان قانون، شناخت شخصیت متهم را الزامی دانست.
۳- پس از تصویب قانون موقتی اصول محاکمات جزایی، ضمن اصلاحاتی که به عنوان قانون تسریع دادرسی و اصلاح قسمتی از قوانین آیین دادرسی کیفری و کیفر عمومی، در بهمن ماه سال ۱۳۵۲ به عمل آمد، با وضع و تصویب مادهی ۴۰ مکرر و دو تبصره ی آن، در بیان تکالیف و اختیارات مدعی العموم پیرامون تعقیب کیفری بزه کار، احکام جدیدی را پیش بینی نمود و برای نخستین بار تأسیس حقوقی با اهمیتی را با عنوان «تعلیق تعقیب» انشا کرده و به رسمیت شناخت.
ماده ی ۴۰ مکرر و دو تبصره ی آن الحاقی ۱۳۵۲، چنین اشعار می دارد: «در امور جنحه هرگاه متهم اقرار به ارتکاب جرم نماید و این اقرار حسب محتویات پرونده مقرون به واقع باشد، در صورتی که دادستان با ملاحظه وضع اجتماعی و سوابق زندگی و روحیه متهم و اوضاع و احوالی که موجب ارتکاب جرم گردیده تعلیق تعقیب را مناسب بداند می تواند، با احراز شرایط زیر تعقیب کیفری او را معلق و پرونده را به دادگاه جنحه ارسال نماید:

1. 1. موضوع اتهام از جرایم مندرج در باب دوم قانون کیفری عمومی نباشد.

1. 1. متهم سابقه محکومیت مؤثر نداشته باشد.

1. 1. شاکی خصوصی در بین نبوده یا گذشت کرده باشد.

دادگاه جنحه در صورتی که قرار تعلیق را تأیید نماید، قرار قطعی است در غیر این صورت، طبق مقررات به موضوع اتهام رسیدگی خواهد شد. هرگاه درباره متهم قرار تأمینی صادر شده باشد، پس از قطعیت قرار تعلیق، قرار تأمین ملغی الاثر خواهد شد.
تبصره ۱: قرار تعلیق کیفری در دفتر مخصوص در اداره سجل کیفری ثبت می شود. در صورتی که متهم ظرف سه سال از تاریخ صدور قرار تعلیق، مرتکب جنحه یا جنایتی شود نسبت به اتهام سابق نیز با رعایت مقررات تعدد جرم، مورد تعقیب قرار خواهد گرفت.
تبصره ۲: در مورد تعدد جرم هرگاه جرایم انتسابی توأماً واقع شده باشد، مانع از اجرای مفاد این ماده نیست و در صورتی که یکی از جرایم انتسابی از درجه جنایی باشد، دادستان وقتی می تواند قرار تعلیق در مورد امر جنحه صادر نماید که امر جنایی منتهی به صدور قرار منع تعقیب شده باشد».
این ماده در سال ۱۳۵۶ با تصویب ماده ی ۲۲ قانون اصلاح پاره ای از قوانین دادگستری، دست خوش تغییرات جزیی گردید. مقررات تعلیق تعقیب، به دادستان یا جانشین وی این اختیار را داده است که در جرایم جنحه به استثنای جنحه های باب دوم قانون مجازات عمومی (یعنی جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی مملکت که مقررات آنها در حال حاضر در فصل اول از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۵ پیش بینی گردیده است) در صورت اجتماع شرایط و فقدان موانعی بتواند تعقیب کیفری متهم را تعلیق نماید. بدیهی است در صورت عدم تنبه متهم و ارتکاب جرم جدید از درجه ی جنحه یا جنایی ظرف سه سال از تاریخ صدور قرار تعلیق تعقیب، دادگاه باید ضمن رسیدگی به جرم جدید، با الغای قرار تعلیق تعقیب کیفری نسبت به اتهام سابق نیز اتخاذ تصمیم نماید. نظام تعلیق تعقیب کیفری در آیین دادرسی کیفری ایران با طرح نظرات مخالف و موافقی از سوی اساتید و نویسندگان حقوقی همراه بود که خارج از موضوع بحث ما است، ولی پیش بینی این قرار را باید اقداماتی دانست که در جهت دخیل کردن شخصیت مجرم در بزه بوده است (رحیمی نژاد، ۱۳۸۶: ۱۸۹).
۵-۲. جایگاه پرونده ی شخصیت در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲
قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در مواد متعددی قضات را مکلف نموده به شخصیت متهم توجه نمایند. این مواد عبارتند از:
۱- طبق مادهی ۱۸ این قانون، قاضی در زمان صدور حکم، سوابق و وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتکب و تأثیر تعزیر بر وی را درنظر می گیرد.
۲- به موجب ماده ی ۲۳ برای تعیین مجازات تکمیلی، قاضی ناگزیر به شناخت شخصیت متهم است.
۳- برای تشخیص مجازات مناسب تر به حال متهم به منظور اعمال کیفیات مخففه ی موضوع ماده ی ۳۷ این قانون، قاضی باید نسبت به شخصیت متهم آگاهی یابد.
۴- صدور قرار معافیت از کیفر موضوع ماده ی ۳۹ و قرار تعویق حکم موضوع ماده ی ۴۰ نیز منوط به شناخت شخصیت متهم است.
۵- شناخت شخصیت متهم و بررسی وضعیت اجتماعی و سوابق زندگی وی و اوضاع و احوال منتهی به ارتکاب جرم، برای صدور قرار تعلیق مجازات الزامی است.
۶- به منظور اعمال مقررات آزادی مشروط، شناخت شخصیت متهم برای پیش بینی این موضوع که وی پس از آزادی مجدداً مرتکب جرمی نخواهد شد، الزامی است.
۷- به موجب ماده ی ۶۴ برای تعیین مجازات جایگزین حبس، قاضی مکلف به شناخت شخصیت متهم است.
۸- شناخت شخصیت طفل یا نوجوان برای صدور حکم و همچنین حین تجدیدنظر در حکم صادره برابر مواد ۸۸ و ۹۰ الزامی است.
۹- برای احراز توبه متهم و سقوط مجازات، شناخت شخصیت متهم الزامی است.
۱۰- برای تشخیص بیم تجری مرتکب به منظور اعمال مجازات تعزیری در مواردی مثل مواد ۶۱۲ و ۶۱۴ قانون تعزیرات، شناخت شخصیت متهم الزامی است.
۵-۳. جایگاه پرونده ی شخصیت در قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۱۳۷۸
۱- ایجاد محدودیت در آزادی های شخصی و اموال افراد پیش از صدور حکم قطعی از مرجع صلاحیت دار، خلاف اصل برائت و مخل احترام به آزادی های فردی است، ولی ضرورت رعایت حقوق بزه دیدگان، حفظ نظم، رعایت موازنه بین حقوق متهم و بزه دیده و در نهایت اجرای عدالت، قانون گذار را بر آن داشته که اجازهی ایجاد چنین محدودیتهایی را در مورد متهم در قالب صدور قرار تأمین بدهد و برای پیشگیری از افراط و تفریط از عبارت «تناسب تأمین» یاد کرده است.
ماده ی ۱۳۴ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مقرر می دارد: «تأمین باید با اهمیت جرم و شدت مجازات و دلایل و اسباب اتهام و احتمال فرار متهم و از بین رفتن آثار جرم و سابقه متهم و وضعیت مزاج و سن و شخصیت او متناسب باشد».
۲- برابر مواد ۲۲۲ و ۲۲۴ قانون موضوع بحث، در رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان قاضی مکلف به شناخت شخصیت آنان است. به موجب ماده ی ۲۲۲ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری «چنانچه درباره وضعیت روحی و روانی طفل یا ولی و سرپرست قانونی او یا خانوادگی و یا معاشرت وی تحقیقاتی لازم باشد، دادگاه می تواند به هر وسیله ای که مقتضی بداند آن را انجام دهد و یا نظر اشخاص را جلب نماید.»
این مقرره به صورت ضمنی اجازه ی تشکیل پرونده ی شخصیت را در مورد طفل یا نوجوان بزه کار به دادگاه اطفال داده است؛
چند ایراد مهم بر این مقررات وارد است:
نخست، در مادهی ۲۲۲ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری، برخلاف مادهی ۷ قانون تشکیل دادگاه های اطفال بزه کار مصوب ۱۳۳۸، به ضرورت تحقیق در خصوص وضعیت جسمانی و خصوصیات زیست شناختی طفل اشاره ای نشده است و بدین ترتیب اطلاعات جمع آوری شده در پرونده ی شخصیت، ممکن است ناقص باشد؛
دوم، قانون گذار در تمامی این مقررات با قید عبارت هایی مانند «چنانچه لازم باشد» و «دادگاه میتواند»، تشکیل پروندهی شخصیت را اختیاری اعلام نموده است.
سوم، تشخیص اقتضای تخفیف مجازات در جرایم غیرقابل گذشت به استثنای گذشت شاکی خصوصی پس از قطعیت حکم و تقاضای محکوم علیه برابر ماده ی ۲۷۷ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری، نیاز به شناخت شخصیت متهم دارد.
۵-۴. جایگاه پرونده ی شخصیت در آیین نامه ی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی مصوب ۱۳۸۴
در نظام حقوقی ایران تنها در مرحلهی اجرای مجازات حبس، به منظور شناسایی زندانیان جهت طبقه بندی آنان، تشکیل پروندهی شخصیت ضروری شناخته شده است. به موجب ماده ۴۷ آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی مصوب ۱۳۸۴ در هر زندان قسمتی به نام پذیرش و تشخیص به منظور شناخت شخصیت زندانی پیش بینی شده که وظیفه تهیه و تنظیم پرونده شخصیت بزه کار را به عهده دارد. همچنین حسب ماده ۶۳ این آیین نامه «در هر مرکز حرفه آموزی و اشتغال یا زندان قسمتی به نام تشخیص به منظور شناخت شخصیت زندانیان و طبقهبندی آنها، با بهره گرفتن از خدمات کارشناسان متخصص تشکیل می گردد که تهیه و تنظیم و نگه داری پرونده شخصیتی زندانی به شرح مواد بعدی به عهده این قسمت است». طبق ماده ۶۴ «محکومان حداکثر دو ماه در قسمت پذیرش و تشخیص تحت آزمایش های پزشکی، روان پزشکی، آزمون های روان شناسی و شناخت شخصیت و استعداد قرار گرفته و میزان سلامت جسمانی و روانی و معلومات و اطلاعات مذهبی و علمی و فنی آنان از جهت شناخت شخصیت بررسی و تعیین میگردد. مددکاران اجتماعی طبق موازین اسلامی در خصوص سوابق زندگی تحقیقات لازم به عمل آورده، گزارش کاملی از گذشته محکوم از دوران طفولیت تا زمان تنظیم گزارش در محیط های مختلف خانوادگی، تحصیلی، محلی، حرفهای و غیره را با اظهار نظر خود تهیه می نمایند. در انقضای مدت اقامت زندانی در قسمت پذیرش و تشخیص، کلیه گزارش های متخصصین در پرونده او متمرکز می شود تا در شورای طبقه بندی مطرح شود». با توجه به اختیاری بودن تشکیل پرونده ی شخصیت در مرحله ی تحقیقات مقدماتی و رسیدگی در دادگاه، چند سوال قابل طرح است:
۱- چگونه ممکن است قاضی بدون مطالعه درباره ی شخصیت بزه کار، حکم عادلانه و منصفانه صادر کند؟
۲- آیا تشخیص ممیز بودن یا نبودن طفل و هم چنین تشخیص بلوغ که از لحاظ آثار حقوقی حائز اهمیت است، بدون تشکیل پرونده ی شخصیت ممکن است؟
۳- آیا تعیین مقدار تأمینی و تربیتی متناسب بدون مطالعه ی خصوصیات زیست شناختی و روانی و اجتماعی طفل بزه کار میسر است؟
۴- آیا تشخیص متناسب بودن نوع «تامین» صاره با وضعیت مزاجی و روحی و حیثیتی متهم، که برابر مادهی ۱۳۴ قانون آیین دادرسی کیفری برای قاضی یک تکلیف است، بدون تحقیق درباره ی شخصیت بزه کار ممکن است؟
۵- آیا پیشگیری از بزه کاری و به ویژه پیشگیری زود رس از بزه کاری اطفال و نوجوانان که باید چند مبنایی باشد، بدون مطالعه در شخصیت ممکن است؟
۵-۵. جایگاه پرونده ی شخصیت در قانون آیین دادرسی کیفری جدید
۱- الزام بازپرس به تشکیل پرونده ی شخصیت: در این قانون مقنن برای نخستین بار بازپرس را مکلف کرده تا در پرونده های مهم دستور تشکیل پرونده ی شخصیت بدهد. طبق مادهی ۲۰۳ قانون، در جرایمی که مجازات قانونی آن ها سلب حیات، قطع عضو، حبس ابد و یا تعزیر درجهی چهار و بالاتر است و همچنین در جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی که میزان دیه ی آن ها ثلث دیه ی کامل مجنی علیه یا بیش از آن است، بازپرس مکلف است حین تحقیقات، دستور تشکیل پرونده ی شخصیت متهم را به واحد مددکاری اجتماعی صادر نماید. این پرونده که به صورت مجزا از پرونده ی عمل مجرمانه تشکیل می شود، حاوی گزارش مددکار اجتماعی در خصوص وضع مادی، خانوادگی و اجتماعی متهم؛ و گزارش پزشکی و روان پزشکی است.
۲- الزام به تشکیل پرونده ی شخصیت برای اطفال و نوجوانان: طبق ماده ی ۲۸۶، افزون بر موارد مذکور در ماده ی ۲۰۳، در جرایم تعزیری درجه های پنج و شش نیز، تشکیل پرونده ی شخصیت در مورد اطفال و نوجوانان توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان الزامی است.
۳- به موجب بند «چ» ماده ی ۲۷۹، درج خلاصه ی پرونده ی شخصیت یا وضعیت روانی متهم در کیفر خواست الزامی است.
۴- به موجب بند «ج» مادهی ۱۳، برای احراز توبهی متهم به منظور صدور قرار بایگانی پرونده موضوع مادهی ۸۰ قانون و نیز برای صدور قرار تعلیق تعقیب موضوع ماده ی ۸۱، ارجاع جرایم تعزیری درجه های شش، هفت و هشت به میانجی گری موضوع ماده ی ۸۲، صدور قرارهای تامین موضوع مواد۲۵۰ و ۲۱۷، برای صدور قرارهای نظارتی موضوع ماده ی ۲۴۷ و۲۵۰، بازپرس ناگزیر از شناخت شخصیت متهم است.

سانتروک^[۹۵] (۲۰۰۴)تفکر را چنین تعریف می کند :"منظور از تفکر( اندیشیدن )فرایندی است که توسط آن یادگیری های گذشته دستکاری و سازمان دهی می شود. از آنجا که یادگیری های گذشته ما در حافظه ذخیره می شوند، پس می توان تفکر را به عنوان دخل و تصرف و ایجاد تغییر در اطلاعات ذخیره شده در حافظه تعریف کرد(ترجمه سعیدی و همکاران،۳۸۷ ۱).
مورگان و همکاران ^[۹۶]در تعریف تفکر چنین نوشتند :"تفکر عبارت است از باز آرایی یا تغییر شناختی اطلاعات به دست آمده از محیط و نمادهای ذخیره شده در حافظه دراز مدت “.این تعریف کلی انواع مختلف تفکر را دربر می گیرد .بعضی از انواع تفکر جنبه بسیار خصوصی دارند و نمادهایی را به کار می گیرند که معانی کاملا شخصی دارند. این نوع تفکر را تفکر خود گرا^[۹۷] می نامند. رویا موردی از تفکر خود گراست.ا نواع دیگر تفکر شامل حل کردن مسائل و خلق چیزهای تازه است. این نوع تفکر را تفکر هدایت شده ^[۹۸](جهت دار )می گویند (سیف ،۱۳۸۹)
آیزنک و کین^[۹۹] (۲۰۰۵)اعتقاد دارند تفکر جریان یا فرایند است که در نتیجه آن اطلاعات به صورت جدیدی پردازش می شوند که حاصل این جریان و پردازش، به شکل صورت های مختلف تفکر پدید می آید که عبارت اند از: حل مسئله، تصمیم گیری، قضاوت، استدلال قیاسی و استدلال استقرایی(زارع ،۱۳۸۶).
مهارت های محوری تفکر
تفکر اثر بخش، زمانی به نتیجه مطلوب میرسد که فرد متفکر دارای مهارت هایی باشد و تمام این مهارت ها، متمرکز در کنار هم برای رسیدن به نتیجه فعالیت کنند .

مهارت های محوری تفکر، مهارت هایی هستند که برایر کارکرد سایر ابعاد اساسی به کار می رود. یعنی آنها وسیله ای در خدمت فراشناخت، فرایند های ادراکی یا تفکر خلاق و انتقادی هستند. این مهارت ها عبارتند از (مارینوز، رنگین، سومیوز و برنت^[۱۰۰]،۱۹۸۹ ؛ترجمه احقر،۱۳۸۰ ):
متمرکز کردن مهارت ها: این مهارت ها هنگامی به کار می افتد که فرد مشکل، مسئله یا معنایی را احساس کند. متمرکز کردن مهارت، به فرد این امکان را می دهد که حواس خود را روی پاره ای اطلاعات بر گزیده متمرکز کند وبقیه را نادیده بگیرد. مهارت مرکزی شامل تعیین مسایل (روشن کردن نیازها، نا هم خوانی ها و تفاوت ها و موقعیت های دشوار )و ایجاد هدف (برقرار کردن جهت و مقصود )می باشد.
مهارت های جمع آوری اطلاعات: مهارت هایی هستند که به کار گرفته می شوند تا ماده یا محتوایی را که در فرایند شناختی باید به کار روند، آگاه سازند که شامل مهارت های مشاهده و تنظیم سوال است. مشاهده کسب اطلاعات از طریق یک یا چند حس است. این حواس نوعا"در جمع آوری اطلاعات جدید از محیط به کار می روند. تنظیم سوال، جستجوی اطلاعات جدید از طریق پرسش و تحقیق است (مارینوز و همکاران،۱۹۸۹؛ترجمه احقر ،۱۳۸۰ ).
مهارت های یاد آوری: فعالیت ها یا راهبرد هایی هستند که افراد آگاهانه به آن می پردازند تا اطلاعات را در حافظه بلند مدت خود ذخیره کرده و آنرا بازیابی کنند. در اینجا دو مهارت مهم عبارتند از: رمز گذاری و یاد آوری. رمز گذاری، ذخیره اطلاعات در حافظه بلند مدت است. یاد آوری فراخوانی اطلاعات از حافظه بلند مدت است (همان منبع).
سازمان دادن مهارت ها: آرایش اطلاعات به صورتی که بتواند با کارایی بیشتر مورد استفاده قرار گیرد. مهارت سازمان دهی عبارتند از: مقایسه، طبقه بندی، نظم و ترتیب. مقایسه توجه به شباهت ها است. نظم و ترتیب برای به توالی در آوردن عناصر بر طبق ملاک خاصی است.
مهارت های تحلیلی: برای وضوح بخشیدن به اطلاعات موجود از طریق بررسی بخش ها و روابط به کار می رود، در جهت تحلیل مسایل و اطلاعات به شناسایی اسناد مولفه ها، روابط و الگوها، شناسایی اندیشه اصلی و در نهایت شناخت خطاها می پردازند .
مهارت های تولیدی: تولید اطلاعات، معنی یا اندیشه های جدید با بهره گرفتن از معرفت قبلی می باشد. بدین صورت اطلاعات قدیم و جدید با یکدیگر پیوند می خورند این امر از طریق استنباط (فرا گذشتن از اطلاعات قابل دسترس )،پیشگویی(پیش بینی رویدادهای آتی )و شرح و بسط (افزودن جزئیات )صورت می گیرد.
یکپارچه کردن مهارت ها: مهارت یکپارچه کردن متضمن پیوند دادن و تلفیق و تر کیب اطلاعات است. این مهارت توسط خلاصه کردن (تلفیق اطلاعات به یک بیان جامع)یا بازسازی (تغییر ساختار دانش موجود برای جذب اطلاعات جدید) صورت می گیرد.
مهارت های ارزش سنجی: مهارت ارزشیابی در بر گیرنده ارزیابی معقول و کیفیت اندیشه هاست. برای ارزشیابی نیاز به ایجاد ملاک و وارسی است. ایجاد معیار و ملاک اشاره بر برقراری استانداردهایی برای قضاوت در خصوص ارزش یا منطق اندیشه هاست و وارسی، تایید درستی ادعاهامی باشد که از فرهنگ، تجربه و آموزش ناشی می شود.
ابعاد تفکر
بیر^[۱۰۱] (۱۹۸۵)،ابعاد تفکر را به اعمال، دانش و تمایلات تقسیم می کند که هر یک از این ابعاد موجب غنی سازی تفکر می شود.
اعمال یا فعالیت های فکری به یک یا چند عامل شناختی وابسته هستند، که انواعی از دانش ها و نگرش ها ی خاص را می طلبد. فرایند تفکر شامل تعدادی از فعالیت های ذهنی است که به دودسته اعمال شناختی و فراشناختی قابل تقسیم است. اعمال شناختی شامل آن دسته از فعالیت های ذهنی است که برای معنا سازی یا جستجوی معنا به کار می رود و شامل سطوحی مانند تصمیم گیری، حل مسئله و مفهوم آفرینی است. از طرفی اعمال شناختی به تعدادی از مهارت های نسبتا"پیچیده تفکر مانند تجزیه و تحلیل، ترکیب ،استدلال و تفکر انتقادی قابل تجزیه است.
در کنار فعالیت های شناختی، اعمال فراشناختی نظارت بر تلاش های ذهنی به منظور یافتن یا ساختن معنا دارد ،بنابراین کنترل و هدایت اعمال ذهنی را بر عهده دارد.
دانش یا دانش تفکر، به اندازه حوزه ای مهم از دانش عملی دارای ابعاد است. اولین بعد آن “رفتار های عمومی^[۱۰۲] "است که شامل اصول، بر پایه تجربه است و معمولا"فرد را به سوی نتایج مورد نظر هدایت می کند. بعد دوم آگاهی در مورد ماهیت دانش است. به این معنی که دانش هر فرد، دانشی انتخابی، آزمایشی، ناقص و تفسیری، قابل تغییر و ابطال پذیر است .
سومین بعد تفکر، نگرش است. سطوح نگرش را تمایلات^[۱۰۳] می نامند. نگرش موجب جهت دهی و تحرک تفکر میشود. تمایلات به دو دسته قابل تقسیم است. تمایلات مربوط به تفکر عمومی که شامل مسامحه در ابهام، اشتیاق به قضاوت، احترام به شواهد و مدارک هنگام استدلال، اشتیاق به اصلاح یا تغییر قضاوت هنگامی که دلایل کافی وجود دارد، است. تمایلات مربوط به اعمال شناختی خاص که شامل مواردی چون اشتیاق به بررسی یک دیدگاه از منظر نظریات متفاوت با توجه به نظر خود، تمایل به محفوظ نگهداشتن اطلاعات پیش از قضاوت ،اشتیاق به تعیین جایگزین های پیشنهادی است (به نقل از بهبودی شبخانه،۱۳۸۸ ).شکل ۲ -۱ به خوبی ابعاد تفکر را از دیدگاه بیر (۱۹۸۵)نشان می دهد.
شکل۲-۱ :عناصر اصلی تفکر اقتباس از بیر (۱۹۸۵)
تفکر انتقادی
واژه انتقاد^[۱۰۴] در یونانی سه معنا دارد :۱- به معنی نوعی قضاوت^[۱۰۵] ۲- تصمیم گیری^[۱۰۶] و ۳- در معنی گزینش حاصله از تصمیم گیری و قضاوت است. هم چنین، معیار^[۱۰۷] نیز یکی دیگر از معانی انتقاد است زیرا معیار، نقشی موثر در ترجیح یا عدم ترجیح دارد (دمیر و همکاران ،۲۰۱۱ ).
در فرهنگ نامه مفهوم نقد کردن، تحقیق کردن و در نهایت هنر قضاوت کردن بیان شده است (تنکیت^[۱۰۸] ،۲۰۱۰؛ به نقل از مارین^[۱۰۹] و هالپرن،۲۰۱۱ ).
مروری بر ادبیات پژوهش در این حوزه بیان گر آن است که در تعریف تفکر انتقادی توافق عمومی وجود ندارد (استاپلیتون^[۱۱۰] ،۲۰۱۱ ).
یکی از موانع جدی بر سر راه توافق در رابطه با مفهوم تفکر انتقادی وجود زمینه های متنوع در نظریات و مدل های ارائه شده از سوی دو رشته فلسفه و روانشناسی است. فلسفه بر ماهیت و کیفیت نتایج تفکر انتقادی مانند تحلیل مباحثات، استدلال منطقی و روانشناسان بر فرایند شناختی آن تاکید می ورزند. از طرف دیگر، روان شناسی رشد و شناختی بر مهارت های شناختی از قبیل ارزشیابی^[۱۱۱]، تفسیر^[۱۱۲] و تحلیل^[۱۱۳] تاکید دارند ( به نقل از نوشادی و همکاران ،۱۳۸۹ ).
تفاوت دیدگاه افراد در تعاریفی که از تفکر انتقادی ارائه کرده اند، مشهود است؛ اما با کمی دقت می توان نقاط مشترکی میان این دیدگاه ها بازیابی کرد. تاکیدی که در اکثریت این تعاریف بر تفکر منطقی به عنوان زیر ساخت تفکر انتقادی شده است و نیز استفاده از برخی مهارت ها مانند تفسیر، مشاهده، استدلال^[۱۱۴] و…و انتظار برون دادی مشخص مانند قضاوت یا تصمیم گیری را می توان فصل مشترک برخی ازاین تعاریف دانست ( به نقل از مکتبی فرد ،۱۳۸۹ ).
یکی از مشهورترین مطالعات در زمینه تفکر انتقادی، به وسیله ی انجمن ملی فلسفی آمریکا در زمینه ی آموزش و ارزیابی تفکر انتقادی صورت گرفته است. گزارش نتیجه ی این تحقیق به” گزارش دلفی^[۱۱۵] "شهرت یافته است. در این گزارش، از تفکر انتقادی به عنوان عضوی از خانواده تفکر سطح بالا مانند حل مسئله^[۱۱۶]، تصمیم گیری، تفکر خلاق^[۱۱۷] یاد شده است (فاسیونه ،۱۹۹۳)
گزارش دلفی در نهایت، اتفاق نظر متخصصان را درباره ی تفکر انتقادی به شرح زیر مطرح می سازد:"تفکر انتقادی، تفکری است هدفمند و قضاوتی است خود تنظیم که مبنی بر تفسیر، تحلیل، ارزشیابی و استنباط به همراه تبیین مستدل، مفهومی، روش شناسی و ملاک شناسی یا قضاوت بر اساس بررسی های بافت و زمینه است. از این رو، اندیشه ی انتقادی ابزار ضروری پرسش وتحقیق به شمار می رود (بنینگ^[۱۱۸] ،۲۰۰۶ ).
پاول (۱۹۹۵ )،تفکر انتقادی را به عنوان تفکری منظم و خود راهبر که با روشن سازی های تفکر مطلوب در یک شرایط به خصوص یا مقوله ای از تفکر را کامل می کند “تعریف کرده است (پوپیل ،۲۰۱۱ ).
آنجلی و والانیدز^[۱۱۹] (۲۰۰۹ )، تفکر انتقادی را شامل جستجوی صحیح، بدون تعصب، نظام مند^[۱۲۰] و تحلیلی، بررسی دید گاه های مختلف، ارزیابی استنباط ها و نتیجه ها و تجزیه و تحلیل دیدگاه های مخالف با بهره گرفتن از شواهد و مدارک وارزیابی نقطه نظرها در اطلاعات جدید می دانند .
تفکری که صراحتا” قصد دارد بر مبنای قضاوتی صحیح، استانداردهای مناسب، ارزیابی را به منظور تعیین ارزش، محاسن و مزایای صحیح یک چیز به کار گیرد (پل و الدر ،۲۰۰۸ ).
انیس^[۱۲۱] (۱۹۸۹)تفکر انتقادی را تفکرمنطقی و عقلانی که بر تصمیم گیری آنچه باید باور داشت و انجام داد متمرکز است “تعریف میکند (پریسوز ،۱۳۸۹ ).
هالپرن (۱۹۸۹ )، اصطلاح تفکر انتقادی را برای توصیف تفکری که هدفمند، عقلانی وهدف مدار است به کار برده است. این تعریف هالپرن از تفکر انتقادی ،شامل تفکر خلاق، حل مساله و تصمیم گیری در مورد اینکه چه چیزی درست است و چه چیزی نادرست می شود (اسمیت ،۲۰۱۲ ).
فیشر و اسکریون^[۱۲۲] (۱۹۹۷ )، تفکر انتقادی را مهارت و تعبیر وتفسیر فعالانه و ارزشیابی مشاهدات و ارتباطات، اطلاعات و استدلالات تعریف میکنند (مک گیننز^[۱۲۳] ،۲۰۰۴ ).
پل (۱۹۹۰)، تفکر انتقادی را هنر فکر کردن درباره فکر تعریف می کند (استاپلیتون ،۲۰۱۱ ).
ضرورت و اهمیت تفکر انتقادی
امروزه در مواجه با مسایل جدید، بهره گیری از تفکر قالبی، روش های معمولی و سنتی سودمند نیست. به نظر دوبونو^[۱۲۴]، در جهان جدید هر فردی باید مهارت های زندگی^[۱۲۵] را در خود ایجاد نماید (آنجفی و همکاران ،۱۳۸۸ ).
مهارت هایی که برای انتقال به دنیای فراصنعتی و برای موفقیت در جهانی معاصر که روز به روز به دانش جدید تری نیازمند است، لازم و ضروری است (موسلی^[۱۲۶] و دیگران ،۲۰۰۵ ؛به نقل از مارین و هالپرن ،۲۰۱۱ ).
دلیل دیگر اهمیت تفکر این است که ما از نوع صحیح تحریک و چالش عقلانی لذت می بریم. فیلسوف جان راولز ارتباط بین تفکر و لذت را اینگونه بیان می کند که “در صورت همسانی بقیه چیزها، انسان ها از به کار بستن قابلیت های ذهنی خود لذت می برند و هر چه این قابلیت بیشتر شکوفا شود، یا هر چه بیشتر پیچیده باشد، به این لذت هم افزوده می شود “(فیشر ،۲۰۰۲ ؛ترجمه کیان زاده ،۱۳۸۸ ،ص ۲۰ )
دلیل دیگر اهمیت تفکر حول محور طبیعت اجتماعی زندگی بشری به خصوص پیوند بین مردم سالاری و حقوق شهروندی می چرخد. جامعه ی کاملا مردم سالار دمکراتیک به شهروندانی خود مختار نیاز دارد که بتوانند فکر کنند، قضاوت کنند و برای خود اقدام کنند (رد^[۱۲۷] ،۱۹۹۸ ؛به ترجمه میرزابیگی و همکاران ،۱۳۸۸ ).
مهارت های تفکر انتقادی
تفکر انتقادی مانند سایر انواع تفکر دارای عناصری است که جزء لاینفک آن است. یکی از عناصر اصلی تفکر انتقادی ،مهارت های شناختی^[۱۲۸] است که به کمک آنها، تفکر انتقادی عملی می شود. مهارت های شناختی به عنوان هسته اصلی تفکر انتقادی هستند. این مهارت ها عبارتند از: تفسیر و تعبیر، تجزیه و تحلیل، ارزیابی، خودتنظیمی^[۱۲۹]، استدلال، توضیح و تبیین (فاسیونه^[۱۳۰] ،۱۹۹۷ ).
تعبیر وتفسیر: به معنی فهم و بیان تجربیات، موقعیت ها، رویدادها و قوانین و معیارها می باشد .
تجزیه و تحلیل: به معنای شناسایی روابط استنباطی میان جملات بیانی، پرسش ها و شرح ها به منظور بیان عقیده، قضاوت ،دلایل، تجربیات و اطلاعات است.
ارزیابی: به معنای برآورد اعتبار نظرات یا موقعیت ها بر اساس برداشت شخصی، تجزیه و تحلیل موقعیت ها و قضاوت و جستجوی مرجع معتبر .
۴- استدلال: استدلال عناصری را که احتیاج به طراحی نتایج منطقی دارند مشخص می کند. افراد برای استدلال منطقی اطلاعات را به هم پیوند می زنند و از آنها نتایج را استخراج می کنند. اطلاعات از طریق اصول، مدارک، شواهد وعقاید جمع آوری می شود.
۵- توضیح و تبیین: به معنای توضیح پیرامون افکار خود و تشریح فرایند رسیدن به طرز فکر خاص و نیز ارائه منطق شخصی به صورت بحث های مستدل و قانع کننده.
۶-خود تنظیمی: خود تنظیمی اشاره به خود آگاهی و کنترل فعالیت شناختی دارد که در یک فعالیت مورد استفاده قرار می گیرد.
جامع ترین فهرست مهارت های شناختی فرعی توسط پائول، بینکر، جنسون، کرکلان ^[۱۳۱](۱۹۹۰ )بیان شده است که عبارتند از :
- افزایش تعمیم دهی و اجتناب از ساده سازی های بیش از حد
- مقایسه موقعیت های مشابه
- توضیح نتایج، باورها، فرضیات
- ارزیابی فرضیات و باز شناسی تفکر و شناسایی تناقضات موجود در آن ها
- دنبال کردن ریشه اصلی مسائل و سوالات
- رشد دیدگاه ها از طریق کشف عقاید، استدلال و نظریه ها
- گزینش ملاک ها، ارزش ها و معیارها برای ارزیابی
- تولید و ارزیابی راه حل ها

عوامل مربوط به مخاطب
آشنایی با برند:
فرستنده پیامک به سه گروه تقسیم شده است: فرستنده ناشناس، فرستنده ای که شما با آن آشنایی دارید، فرستنده ای که شما عضوی از آن هستید.و با بررسی نحوه عکس العمل مخاطبان به پیامک های تبلیغاتی این سه گروه، می توان تاثیر آشنایی با برند بر پاسخ مشتریان را بررسی کرد.
نگرش نسبت به تبلیغات پیامکی :
در این مطالعه برای بررسی نگرش پاسخ دهندگان به تبلیغات پیامکی از سنجه های زیر استفاده کردیم : نگرش پاسخ دهندگانی که دوست دارند از پیامک برای ترفیع یک محصول استفاده کنند،نگرش پاسخ دهندگانی که فکر می کنند تبلیغات پیامکی ایده خوبی است، نگرش پاسخ دهندگانی که فکر می کنند دریافت تبلیغات پیامکی یک سرگرمی است و نگرش پاسخ دهندگانی که تبلیغات پیامکی موجب رنجش آنها می شود.

خصوصیات دموگرافیک :
همانطور که در ادبیات تحقیق مرور شده بدان اشاره شد، برخی از تحقیقات نشان دادند که خصوصیات
دموگرافیک بر نگرش ، پذیرش یا پاسخ مخاطبان به تبلیغات پیامکی موثر است و برخی از تحقیقات نیز نشان دادند که بی تاثیر است. در این مطالعه ما سعی داریم که اثر این عامل را بر پاسخ مشتریان
بسنجیم .خصوصیات دموگرافیک شامل سن، جنسیت ، شغل و حرفه می باشد.
عوامل مربوط به پیام
شخصی سازی:
ما در این تحقیق از مدل اسکارل و همکارانش استفاده کرده ایم و شخصی سازی را متناسب کردن
پیامک تبلیغاتی با زمان،مکان و ترجیحات مشتری در نظر گرفته ایم.
شخصی سازی بر مبنای زمان
در پژوهش حاضر، منظور از شخصی سازی بر مبنای زمان ، ارسال تبلیغات پیامکی در زمان مورد نظر
مشتری است. به عبارت دیگر مشتری بتواند تعیین کند که چه ساعاتی از روز مایل بر دریافت پیامک های تبلیغاتی است.
شخصی سازی بر مبنای مکان
این عامل به بررسی تمایل مشتریان به دریافت پیامک های تبلیغاتی مربوط به مکانی که در آن قرار دارند
می پردازد.
شخصی سازی بر مبنای ترجیحات مصرف کننده
شخصی سازی بر مبنای ترجیحات مصرف کننده به این معنی است که پیامک های تبلیغاتی متناسب با
سلایق و نیازهای مشتریان باشد.
محتوای پیام :
در این تحقیق برای بررسی محتوای پیام ، پیام را از نظر محتوی به پنج دسته تقسیم کرده ایم: کوتاه و رسا، خنده دار و سرگرم کننده، مرتبط با گروه هدف، چشم گیر و جذاب و حاوی اطلاعات مفید در مورد محصولات یا خدمات.
ارسال تبلغات بر مبنای اجازه :
با توجه به آنچه که در بالا از تحقیق اسکارل و همکارانش نقل شد، و آنچه که در ادبیات تحقیق در مورد بازاریابی بر مبنای اجازه و رعایت حریم شخصی مشتری به تفصیل ذکر گردید، ارسال تبلیغات بر مبنای اجازه به عنوان یک متغیر مستقل که می تواند بر پاسخ مشتری تاثیر گذار باشد ، درنظر گرفته شده است .منظور از کنترل مشتری بر پیام، کسب اجازه از مشتری قبل از ارسال تبلیغات پیامکی و امکان توقف این پیامها براحتی و بر اساس خواست مشتری است.
در انتهای این فصل برای درک بهتر چارچوب مفهومی تحقیق، متغیرها و سازه های مدل مفهومی تحقیق
در جدول شماره ۲-۸- آمده است.
جدول شماره ۲-۸٫ متغیرها و سازه های مدل مفهومی تحقیق

*اکثر دانشجویان مجرد (۴۰/۴%) با هدف تفریحی و اکثر دانشجویان متاهل(۷/۶۲%) با هدف علمی از اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).دانشجویان مجرد وقت آزاد بیشتری دارند در حالی که احتمالاً متاهلین شاغل هستند و به صورت برنامه ریزی شده از اینترنت استفاده می کنند که این امر منجر به استفاده هدفمند از اینترنت جهت هدف درسی و علمی می شود.
*دانشجویان رشته های گروه پزشکی،پرستاری و پیراپزشکی با هدف علمی و اکثر دانشجویان رشته های بهداشتی(بهداشت عمومی،بهداشت حرفه ای،بهداشت محیط و آموزش بهداشت) (۳/۳%) با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند (P=0/0001).از نظر پروهشگر دانشجویان رشته های گروه پزشکی،پرستاری و پیراپزشکی احتمالاً به علت نوع محتوای دروس،حجم مطالب درسی و نیاز بیشتر آنها به جست و جوی علمی در اینترنت بیشتر با هدف علمی از اینترنت استفاده می کنند.
*اکثر دانشجویان ساکن خوابگاه (۴/۴۱%) با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند در حالی که دانشجویانی که به تنهایی یا با خانواده زندگی می کردند بیشتر جهت هدف علمی از اینترنت استفاده می کردند (P=0/02).از نظر پژوهشگر به دلیل محدودیت های بیشتر زندگی در خوابگاه و امکانات رفاهی تفریحی کمتر،دانشجویان خوابگاهی بیشتر جهت هدف تفریحی و پر کردن اوقات فراغت خود به اینترنت روی می آورند.
*اکثریت دانشجویان شاغل(۱/۷۷%) با هدف علمی و اکثریت دانشجویان غیر شاغل(۴/۳۹%) با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).احتمالاًداشتن اوقات فراغت بیشتر در افراد غیر شاغل موجب افزایش استفاده تفریحی از اینترنت می شود.
*اکثر دانشجویانی که با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند(۷۵%) میزان تحصیلات پدرانشان در حد ابتدایی و بی سواد بود(P=0/04).احتمالاً بی سوادی و کم سوادی پدران،عدم تامین امکانات رفاهی و تفریحی برای فرزندان و فقدان فرهنگ صحیح استفاده از کامپیوتر موجب می شود تا کمبود امکانات تفریحی،از طریق اینترنت جبران شود.

*دانشجویانی که سابقه اعتیاد(به سیگار و سایر مواد) داشتند بیشتر با هدف تفریحی به اینترنت متصل می شدند(P=0/01).ویژگی های خاص شخصیتی فرد معتاد و مشکلات روحی فرد را به سوی دنیای مجازی و فرار از واقعیت سوق می دهد.
*میزان آشنایی با کامپیوتر در اکثر دانشجویانی(۱/۵۴%) که با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند کم بود (P=0/003).احتمالاً استفاده تفریحی از اینترنت،آسان ترین راه استفاده از آن است و استفاده علمی،نیاز به شناخت سایت های معتبر و مهارت های پیچیده بیشتری دارد.
بر اساس اطلاعات جدول شماره ۱۰ بین متغیرهای وضعیت تاهل،نوع رشته تحصیلی،مقطع تحصیلی،وضعیت اشتغال مادر،میزان تحصیلات والدین،میزان آشنایی با کامپیوتر و چگونگی استفاده از اینترنت رابطه آماری معنی داری مشاهده شد و در سایر متغیرها(جنس،محل زندگی،محل اسکان دانشجو،وضعیت اشتغال پدر،وضعیت اشتغال دانشجو،میزان درآمد خانوار، سابقه بیماری روحی(افسردگی،هراس اجتماعی،اضطراب) و اعتیاد(به سیگار و سایر مواد)،میزان آشنایی با اینترنت) ارتباط معنادار آماری وجود نداشت.
*از لحاظ وضعیت تاهل،اکثریت مجردها به تنهایی از اینترنت استفاده می کردند (P=0/01).با توجه به اینکه اکثر دانشجویان مجرد،با هدف تفریحی از اینترنت استفاده می کردند،به نظر می رسد نوع استفاده آنها از اینترنت،استفاده از آن در شرایط خصوصی و به تنهایی را ایجاب کرده است.
*از نظر رشته تحصیلی اکثریت دانشجویان رشته های پیراپزشکی(۵۳%) به همراه دیگران ولی اکثریت دانشجویان در سایر گروه ها به تنهایی از اینترنت استفاده می کردند (P=0/0001).این مساله احتمالاً نحت تاثیر هدف استفاده از اینترنت است.
*از نظر مقطع تحصیلی اکثریت دانشجویان فوق لیسانس و بالاتر(۸/۶۶%) از اینترنت به تنهایی استفاده می کردند(P=0/003).از نظر پژوهشگر این مساله تحت تاثیر هدف استفاده و میزان آشنایی با کامپیوتر و اینترنت است.
* اکثریت افرادی که مادران آنها شاغل بودند(۳/۷۱%) از اینترنت به تنهایی استفاده می کردند(P=0/004).از نظر پژوهشگر احتمالاً دانشجویانی که مادران شاغل دارند،عوامل خطر اعتیاد به اینترنت را بیشتر دارند یعنی ممکن است در سنین پایین تری با اینترنت آشنا شده باشند،احتمالاً تنهاترند و در اینترنت به دنبال هدف خاصی مثل برقراری ارتباط با دیگران و تعاملات اجتماعی و یا استفاده از سایت های خاص می باشند.لذا از اینترنت به تنهایی استفاده می کنند.
*میزان تحصیلات والدین اکثریت دانشجویانی که با دیگران از اینترنت استفاده می کردند بی سواد و ابتدایی بود(P=0/002).از نظر پژوهشگر علت این امر آشنایی کمتر آنها با کامپیوتر و نیاز به استفاده از اینترنت با کمک و همراهی دیگران باشد.
جدول شماره ۱۱ فراوانی متغیرهای کیفی نحوه استفاده از اینترنت(هدف استفاده از اینترنت و چگونگی استفاده از اینترنت) را بر حسب مشخصات کمی فردی اجتماعی دانشجویان نشان می دهد
*اطلاعات این جدول موید آن است که میانگین سنی افرادی که با هدف علمی از اینترنت استفاده می کنند حدوداً دو سال بیشتر از سایر گروه ها می باشد(P=0/001).احتمالاً با افزایش سن،پختگی بیشتر و بلوغ فکری،استفاده هدفمند و علمی از اینترنت افزایش می یابد.
*میانگین معدل در دانشجویانی که با دیگران از اینترنت استفاده می کردند(۱۶/۰۳±۱/۱۱) در مقایسه با کسانی که به تنهایی از اینترنت استفاده می کردند(۱۵/۸۲±۱/۰۷) بیشتر بود (P=0/01).احتمالاً این امر ناشی از کاربرد اینترنت با هدف علمی در این گروه از دانشجویان است.
جدول شماره ۱۲ فراوانی متغیرهای کیفی نحوه استفاده از اینترنت(وسیله اتصال به اینترنت و بخش مورد استفاده در اینترنت) را بر حسب مشخصات کیفی فردی اجتماعی دانشجویان نشان می دهد. براساس اطلاعات جدول ۱۲ بین متغیرهای وضعیت تاهل،رشته تحصیلی،مقطع تحصیلی،محل زندگی،محل اسکان دانشجو،وضعیت اشتغال والدین و هم چنین وضعیت اشتغال دانشجو،میزان تحصیلات مادر،میزان آشنایی با کامپیوتر، میزان آشنایی با اینترنت و وسیله اتصال به اینترنت رابطه آماری معنی داری وجود دارد و در سایر متغیرها(جنس،میزان درآمد خانوار،سابقه بیماری روحی(افسردگی،هراس اجتماعی،اضطراب) و اعتیاد(به سیگار و سایر مواد)، میزان تحصیلات پدر) ارتباط معنی داری وجود نداشت.
*از لحاظ جنس اکثریت دانشجویان مجرد (۴/۳۹%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) و اکثریت متاهلین(۳/۴۸%) از کامپیوتر رومیزی جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).
*از لحاظ رشته تحصیلی،اکثریت دانشجویان رشته های پیراپزشکی(۱/۴۶%) از کامپیوتر رومیزی و اکثریت دانشجویان سایر رشته های تحصیلی از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند (P=0/0001).
*از لحاظ مقطع تحصیلی،اکثریت دانشجویان مقطع لیسانس و پایین تر (۳/۳۸%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) و اکثریت دانشجویان مقطع تحصیلی فوق لیسانس و بالاتر (۲/۳۲%) از لپ تاپ جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).احتمالاً دانشجویان مقاطع بالاتر از لیسانس با لپ تاپ خود جهت انجام امور درسی به اینترنت متصل می شوند در حالی که دانشجویان لیسانس و پایین تر جهت گذراندن اوقات فراغت از وسایل مختلفی جهت اتصال به اینترنت استفاده می کنند.
*از نظر محل زندگی اکثر دانشجویان ساکن روستا(۹/۴۲%) از تلفن همراه و اکثر دانشجویان ساکن شهر(۴/۳۵%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/02).احتمالاً دانشجویان ساکن شهر به دلیل دسترسی بیشتر از چندین نوع وسیله جهت اتصال به اینترنت استفاده می کنند.
*اکثریت دانشجویان ساکن در خوابگاه(۴/۴۱%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) ،اکثریت(۶/۴۲%) دانشجویانی که به تنهایی زندگی می کردند از لپ تاپ و اکثریت(۹/۳۵%) دانشجویانی که با خانواده زندگی می کردند از کامپیوتر رومیزی جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).
*اکثریت دانشجویانی که مادران شاغل داشتند(۳/۳۵%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/005).
*اکثریت دانشجویانی که پدرانشان شغل آزاد داشتند از لپ تاپ جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند (P=0/001).
*اکثریت دانشجویان شاغل(۹/۵۲%) از کامپیوتر رومیزی و اکثریت دانشجویان غیر شاغل(۶/۳۸%) از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).احتمالاً دانشجویان شاغل فقط در دانشگاه یا در منزل که وقت آزاد و دسترسی به کامپیوتر دارند از اینترنت استفاده می کنند.
*اکثر دانشجویانی که والدینشان سطح تحصیلات دانشگاهی داشتند از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).
*اکثریت دانشجویانی(۶/۴۱%) که میزان آشنایی شان با کامپیوتر زیاد بود،از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/003).
*اکثریت دانشجویانی(۴۰/۸%) که میزان آشنایی شان با اینترنت زیاد بود، از بیش از یک وسیله(لپ تاپ،کامپیوتر رومیزی و تلفن همراه) جهت اتصال به اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).
بر اساس اطلاعات جدول شماره ۱۲ بین متغیرهای جنس،وضعیت تاهل،نوع رشته تحصیلی،مقطع تحصیلی،محل اسکان دانشجو،وضعیت اشتغال پدر و هم چنین وضعیت اشتغال دانشجو،میزان درآمد خانوار و بخش مورد استفاده در اینترنت رابطه آماری معنی داری وجود دارد و در سایر متغیرها ارتباط معنی داری وجود نداشت.
*اکثریت دانشجویان مونث جهت جست و جوی علمی از اینترنت استفاده می کردند(P=0/0001).نتایج برخی مطالعات نشان می دهند که مردان بیشتر جهت سرگرمی و تفریح از اینترنت استفاده می کنند در حالی که زنان برای ارتباطات بین فردی و انجام تکالیف درسی و گرفتن کمک های تحصیلی از اینترنت استفاده می کنند(۴،۲۱،۵۸).از نظر پژوهشگر تفاوت های جنسیتی،مهارت و علاقه بیشتر پسران به تکنولوژی،داشتن آزادی بیشتر و نظارت کمتر منجر به احتمال افزایش اتصال به اینترنت جهت هدف غیر علمی به اینترنت می شود.
*اکثریت دانشجویان متاهل از اینترنت جهت جست و جوی علمی استفاده می کردند(P=0/0001).به نظر پژوهشگر،متاهلین به دلیل مشغله بیشتر و وقت آزاد کمتر احتمالاً فقط جهت انجام تکالیف تکالیف درسی و جست وجوی علمی به اینترنت متصل می شوند.
*اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در رشته های بهداشتی(بهداشت عمومی،بهداشت حرفه ای،بهداشت محیط و آموزش بهداشت)،استفاده از تالار گفتگو و در سایر رشته های تحصیلی،اولویت اول بخش مورد استفاده در ایترنت(جست و جوی علمی،تالار گفتگو،استفاده از فیس بوک،جست و جوی جنسی،بازی آنلاین،چک کردن ایمیل،دانلود،اخبار) جستجوی علمی بود (P=0/0001).از نظر پژوهشگر دانشجویان این رشته ها به دلیل کمتر بودن حجم تکالیف و دروس خود،فرصت بیشتری برای استفاده تفریحی از اینترنت دارند.
اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در مقاطع بالاتر از لیسانس(۴۱%) جست و جوی علمی بود(P=0/027).احتمالا دانشجویان مقاطع تحصیلی بالای لیسانس به صورت هدفمند و جهت هدف علمی از اینترنت استفاده می کنند.
* اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در اکثریت (۸/۴۷%) افرادی که با خانواده زندگی می کردند جست و جوی علمی بود(P=0/017).احتمالاً زندگی درکنار خانواده به دلیل نظارت بیشتر خانواده و نیز داشتن حمایت خانواده و امکانات رفاهی و تفریحی متنوع تر منجر به استفاده علمی از اینترنت می گردد.
*اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در اکثر دانشجویانی(۶/۲۸%) که شغل پدرشان کشاورز بود استفاده از فیس بوک بود در حالی که در سایر گروه ها جستجوی علمی در اولویت اول بود (P=0/006).از نظر پژوهشگر،احتمالاً عدم دسترسی به اینترنت در روستا و برخورد اولیه با اینترنت همزمان با دوران دانشجویی،موجب جذابیت شبکه های ارتباطی برای این گروه می شود.
*اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در اکثریت دانشجویان شاغل (۴/۷۱%) جست و جوی علمی بود(P=0/0001).از نظر پژوهشگر دانشجویان شاغل به دلیل وقت آزاد کمتر و مشغله بیشتر فقط جهت انجام تکالیف درسی و امور علمی از اینترنت استفاده می کنند.
* اولویت اول بخش مورد استفاده در اینترنت در دانشجویانی که میزان درآمد خانوارشان زیر پانصدهزار تومان بود استفاده از فیس بوک،تالار گفتگو و دانلود بود(P=0/01).از نظر پژوهشگر،احتمالاً با کاهش میزان درآمد خانوار،توانایی خانواده برای تامین امکانات رفاهی و تفریحی کاهش می یابد و تنوع امکانات تفریحی هم کمتر می شود لذا اینترنت برای چنین افرادی به عنوان یک ابزار تفریحی ارزان و در دسترس قلمداد می شود.
جدول شماره ۱۳ فراوانی متغیرهای کیفی نحوه استفاده از اینترنت(وسیله اتصال به اینترنت و بخش مورد استفاده در اینترنت) را بر حسب مشخصات کمی فردی اجتماعی دانشجویان نشان می دهد.
*میانگین سنی کسانی که با هدف علمی از اینترنت استفاده می کردند به طور متوسط دو سال بیش از سایر گروه ها بود(P=0/001).از نظر پژوهشگر با افزایش سن دانشجویان احتمال استفاده علمی و هدفمند بیشتر می شود.
*میانگین نمره معدل در کسانی که جهت جست و جوی علمی(۱۶/۰۶±۱/۰۲) از اینترنت استفاده می کردند نسبت به سایر گروه ها بیشتر بود(P=0/02).از نظر پژوهشگر استفاده هدفمند باعث صرف وقت کمتر در اینترنت می شود در حالی که کسانی که با هدف غیرعلمی به اینترنت مراجعه می کنند دچار مشکلات ناشی از استفاده افراطی از اینترنت مثل کم خوابی،غیبت از کلاس ها و در نتیجه کاهش معدل و پیشرفت تحصیلی می شوند.
جدول شماره ۱۴ در ارتباط با هدف چهارم پژوهش” تعیین پیش بینی کننده های وضعیت اعتیاد به اینترنت در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان با کنترل مشخصات فردی-اجتماعی” تنظیم شده است.
اطلاعات جدول ۱۴ ضرایب رگرسیونی عوامل مرتبط فردی-اجتماعی و نحوه استفاده از اینترنت با وضعیت اعتیاد به اینترنت براساس مدل رگرسیون رتبه ای را نشان می دهد.در این مدل متغیر وضعیت اعتیاد به اینترنت به صورت سه حالت: سالم،در معرض خطر و وابستگی خفیف و به صورت یک متغیر رتبه ای در نظر گرفته شده است.براساس آنالیز تحلیلی جدول شماره ۱۴ متغیرهای سن،سابقه بیماری روحی(افسردگی،هراس اجتماعی،اضطراب) و اعتیاد(به سیگار و سایر مواد)،بخش مورد استفاده در اینترنت،چگونگی استفاده از اینترنت و هم چنین وسیله اتصال به اینترنت از عوامل مرتبط و پیش بینی کننده وضعیت اعتیاد به اینترنت بوده اند.
*از نظر متغیر سن،با افزایش سن دانشجو درجات اعتیاد به اینترنت کاهش مییابد(OR=0/92 و-۸۷/۹۷= فاصله اعتماد OR و ۰/۰۰۴=P).به طوری که در صورت ثابت ماندن اثرات سایر متغیرها با یک سال افزایش سن دانشجو شانس اعتیاد به اینترنت به اندازه  برابر کاهش می یابد.
در خصوص نقش سن در اعتیاد به اینترنت نتایج مطالعات(۴،۳۸،۶۱) با پژوهش حاضر همسو می باشد.در مطالعه درگاهی(۲۸)،جوان ترها سه برابر سایر افراد از اینترنت استفاده می کردند.خواجه موگهی(۲) سنین نوجوانی را از عوامل مهم پیش بینی کننده اعتیاد به اینترنت می داند.از نظر پژوهشگر افراد در سنین پایین به دلیل پشت سر گذراندن مراحل بحرانی دوران بلوغ،گذار از مرحله نوجوانی به جوانی و وجود استرس های محیطی و تکاملی اگر در محیط واقعی امکانات مناسبی برای مقابله با این شرایط نداشته باشند به اینترنت به عنوان یک جایگزین روی می آورند.ضمناً در سنین پایین تر احتمال استفاده تفریحی از اینترنت بیشتر است که این مساله هم می تواند به عنوان یک کاتالیزور جهت اعتیاد به اینترنت مطرح شود.
*در ارتباط با سابقه بیماری روحی(افسردگی،هراس اجتماعی و اضطراب) و اعتیاد(به سیگار و سایر مواد)،افرادی که سیگاری هستند یا به گونه ای با مواد مخدر در ارتباط هستند نسبت به افرادی که هیچ گونه اختلال روحی روانی یا اعتیاد ندارند ۳۴/۴ برابر شانس بیشتری برای افزایش درجات اعتیاد به اینترنت دارند (OR=4/34 و۳۱/۱۱- ۶۶/۱ = فاصله اعتماد OR و ۰۰۳/۰= P).
نتایج پژوهش حاضر با نتایج مطالعه کامران و همکاران(۶۸) همسو می باشد.مطالعات متعددی به ارتباط بعضی اختلالات روانی،ویژگی های خاص شخصیتی و اعتیاد به اینترنت اشاره کرده اند(۷۲-۶۹).معتادان به اینترنت افرادی هستند که به سادگی خسته و ملول می شوند.به علاوه آنها تنها،کمرو،افسرده،خجالتی،درون گرا و دچار سایر انواع اعتیادها هستند(۵۳،۶۱).
چاکاربورتی^[۹۶](۵۵) بیان کرده که تقریباً نیمی از معتادان به اینترنت یک اختلال روان پزشکی مثل: اعتیاد به مواد مخدر(۳۸%)،تغییرات خلقی(۳۳%)،اضطراب(۱۹%) و علائم سایکوز(۱۴%) را تجربه می کنند و ۵۲% آنها اختلالات شخصیتی مثل: شخصیت مرزی،ضد اجتماعی و خودشیفته دارند.
*از لحاظ بخش مورد استفاده در اینترنت دانشجویانی که بیشتر به منظور استفاده علمی به اینترنت رجوع می کردند نسبت به افرادی که اینترنت را به عنوان یک وسیله برای دانلود انتخاب کرده بودند از نظر درجات اعتیاد به اینترنت در معرض خطر کمتری بودند(۲۴/۰-۶۹/۰=فاصله اعتماد OR،۴۱/۰=OR،۰۰۱/۰=P).به طوری که کسانی که در اینترنت به جست و جوی علمی می پردازند نسبت به افرادی که دانلود می کردند خطر درجات اعتیاد به اینترنت  برابر بیشتر است.
مطالعات نشان داده سطوح اعتیاد به اینترنت با توجه به هدف استفاده و بخش مورد استفاده در اینترنت متفاوت است(۶،۲۹،۷۲).اعتیاد به اینترنت در افرادی که جهت سرگرمی یا ارتباط با افراد دیگر از اینترنت استفاده می کنند بیشتر از افرادی است که جهت جست و جوی اطلاعات علمی به اینترنت رجوع می کنند.استفاده های خاص از اینترنت به خصوص عملکرد تعاملی آن سهم بزرگی در توسعه اعتیاد به اینترنت دارد(۳۱).معتادان به اینترنت اغلب از اینترنت جهت فعالیت های اجتماعی و شبکه های اجتماعی مثل فیس بوک(۳۰)،سرگرمی(۶۳)،اتاق های گفتگو(۳،۳۱)،روابط عاشقانه مجازی و بازی های آنلاین(۳،۸،۷۳) استفاده می کنند.

(همان : ۱۷۹)
ناگهان او بار سفر بست تا به دیدار مراد و مرشد خود، سلطان العلماء در قونیه برسد. شهر به شهر و دیار به دیار ره می‌پیمود. هامون‌های قَفر و خشک را پشت سر می‌نهاد تا این که به قونیه رسید و‌یکسر سراغ سلطان العلما را گرفت. غافل از ان که او‌یک سال پیش از این، خرقه تهی کرده و کالبد جسمانی را در خاکستانِ دنیا نهاده و به ملکوت اعلی پر گشوده است. وقتی سید، نتوانست به دیدار سلطان العلماء نائل شود رو به مولوی کرد و گفت: تو در عالم شریعت و فتوی جانشین پدر شدی، اما در باطن هم علومی‌است که از وی به من رسیده است. این معانی را از من بیاموز تا خلف صدق پدر شوی. به دستور سیّد مولوی به ریاضت پرداخت و سه چلّه‌ی متوالی برآورد و پس از این ریاضت معلوم شد که نقد وجود این انسان، پاک و خالی از غل و غش است.» (فروزانفر ، ۱۳۸۷ : ۴۴)
مولوی در آستانه‌ی چهل سالگی مردی به تمام معنی، عارف و دانشمند و جامع علوم و فنون مختلف در دوران خود بود و مریدان و عامه‌ی مردم، چون پروانه بر گردِ شمع وجود او می‌چرخیدند و حصّه‌ها می‌جستند و بهره‌ها می‌بردند. تا آن که قلندری گمنام و ژنده پوش بنام شمس الدین تبریزی به قونیه آمد و با مولوی برخورد کرد و آفتاب دیدارش، قلب و روح او را بگداخت و‌یکسره سودایی و شیداییش کرد و این سجاده نشین با وقار و مفتی بزرگوار را سرگشته‌ی کوی و برزن کرد تا بدانجا که خود، حال خود را چنین توصیف می‌کند:

پیوستن شمس به مولوی که در حدود سال ۶۴۲ ه. ق. اتفاق افتاد ، چنان او را واله و شیدا کرد که درس و بحث و وعظ را به‌یک سو نهاد و به شعر و ترانه و دف و سماع پرداخت. و از آن زمان، طبع ظریف و ذوق سلیم او در شعر و شاعری شکوفا شد و به سرایش اشعار پر شور و حال عرفانی پرداخت.

(سلطان ولد، بی تا : ۱۹۶)
در پی تبی سوزان و آتشین در روز‌یکشنبه پنجم ماه جمادی الآخر سال ۶۷۲ ه. ق. وقتی که آفتاب جهانتاب، دامنِ زرنگارِ خود را از پهنه‌ی زمین بر می‌چید، آن آفتاب معرفت و حقیقت نیز پرتو خود را از این جهان خاکی برگرفت و رحلت فرمود.
۲-۱-۳- آثار مولوی
«مولانا زندگی خود را از آغاز تا به انجام در راه کسب معرفت و تهذیب و تکمیل نفس گذرانید، آنی از رشد و کمال‌جویی باز نایستاد و هر دم فضیلتی و کمالی نو پدید می‌آورد. این احتمال دارد که اقوال و گفتار او بیش از آثاری باشند که هم‌اینک به طور مکتوب در دسترس هستند» (زمانی، ۱۳۹۱: ۳۷).
آثار مکتوب مولانا به دو بخش نظم و نثر تقسیم می‌شوند :
۲-۱-۳-۱- آثار نظم
۲-۱-۳-۱-۱- غزلیات
این بخش از آثار مولانا به کلیات یا دیوان شمس معروف شده است ؛ زیرا مولانا در پایان بیشتر آنها به جای ذکر نام یا تخلص خود به نام شمس تبریزی تخلص کرده است (زمانی، ۱۳۹۱: ۳۷). «این کتاب، هم از لحاظ وسعت دامنهی تخیل گوینده در زمینه‌های مختلف فکر و هم از لحاظ اشتمال بر معنای عرفانی و نیز از جهت کثرت ابیات آن (حدود ۴۰۰۰۰ بیت) اهمیت بسزایی دارد. همین‌طور از جهت خصایص ادبی و فنی و از نظر موسیقی شعر در میان آثار ادبی کاملاً ممتاز است» (حلبی، ۱۳۷۴: ۱۳۴)
۲-۱-۳-۱-۲- رباعیات
مجموعهی این رباعیات که دارای معانی و مضامین عرفانی و معنوی هستند، در حدود ۱۶۰۰ رباعی است که پاره‌ای از آنها نیز ممکن است از او نباشند (همان).
۲-۱-۳-۱-۳- مثنوی
«هر دفتر مثنوی مثل یک ایستگاه روحی است که شما در آن تعلیم و آموزش می‌بینید و آمادهی رفتن به ایستگاه بعد می‌شوید» (نیکلسون، ۱۳۷۴: ۸۲) «مثنوی کتابی است تعلیمی و درسی در زمینهی عرفان و اصول تصوف و اخلاق و معارف و … که مولانا بیشتر به دلیل همین کتاب شریف، معروف شده است. مثنوی، دریای ژرفی است که در آن می‌توان غواصی کرد و به انواع گوهرهای معنوی دست یافت. با اینکه تا آن زمان کتاب‌های ارزشمند و گران‌قدری نظیر منطق الطیر عطار نیشابوری و حدیقه‌الحقیقه سنایی از مهم‌ترین کتب عرفانی و صوفیانه به شمار می‌رفتند، ولی با ظهور مثنوی مولانا، در مقابل فروغ معارف آن جلوهی کمتری یافتند و در واقع تحت‌الشعاع آن قرار گرفتند» (زمانی، ۱۳۹۱: ۳۹ مقدمه). مثنوی شامل شش دفتر است که هریک مقدمه‌ای کوتاه دارد. مقدمهی دفترهای اول و دوم و سوم به زبان عربی و دفترهای چهارم و پنجم و ششم به زبان فارسی است. در هر دفتر پس از مقدمه، دیباچه‌ای منظوم وجودارد ؛ دیباچهی دفتر اول ۳۵ بیت، دفتر دوم ۱۱۱ بیت، دفتر سوم ۶۸ بیت، دفتر چهارم ۳۹ بیت، دفتر پنجم ۳۰ بیت و دیباچهی دفتر ششم ۱۲۸ بیت است ؛ شماره ابیات هر دفتر بر اساس کتاب «سرّ نی» زرین‌کوب به قرار زیر است : دفتر اول ۴۰۰۳ بیت ؛ دفتر دوم : ۳۸۱۰ بیت ؛ دفتر سوم : ۴۸۱۰ بیت ؛ دفتر چهارم : ۳۸۵۵ بیت ؛ دفتر پنجم : ۴۲۳۸ بیت و دفتر ششم : ۴۹۱۶ بیت است که بر روی هم کل اثر مشتمل بر ۲۵۶۳۳ بیت می‌شود (۱۳۹۰، ج ۱، ۲۲-۲۱). تمام این شش دفتر که طرز آغاز و انجام آن به هیچ‌گونه اثر عظیم دیگر در تمام ادب عرفانی ایران شباهت ندارد، تفسیرگونه‌ای بر همان هجده بیت (نی‌نامه) است؛ مولوی در هجده بیت نی‌نامه، از زبان حال نی و حکایت و شکایت‌هایی را که نی به زبان رمز از حال خود ترجمان می‌کند، همان شور و اشتیاقی که هر عارف کامل برای بازگشت به مبدأ خویش نشان می‌دهد، به بیان می‌آوردزمانی: ۱۸).

پورنامداریان می‌نویسد : «مثنوی ، کتابی نیست که معانی و طرح و ساختارش مقدم بر وجودش در ذهن آگاه مولوی اندیشیده شده و حضور داشته باشد، بلکه مانند رؤیایی است که وجودش بر تصورش مقدم است و قبل از تحقق نمی‌توان وجودش را پیش‌بینی کرد. رخدادی است که در زبان اتفاق می‌افتد و اگرچه مقدمه و بسیاری از بخش‌های آن توأم با آگاهی است، اما بزودی مهار آن از دست آگاهی خارج می‌شود و خودمختار شکل وقوع خویش را رقم می‌زند. این وضع شکل‌گیری مثنوی که به سبب مقتضیات حاکم بر پدیدآمدن آن، تجربهی وحی را برای مولوی تحقق می‌بخشد و در غزل‌هایی از مولوی آن را برجسته‌تر می‌کند، عملاً منجر به پدیدآمدن متنی می‌شود که تفاوت بسیار با الگوی متعارف ارتباط مبتنی بر گویندهی مخاطب و فهم و تجربه‌های مشترک دارد و ازهمین‌روی شباهت‌هایی چند با متن قرآن نیز پیدا می‌کند» (پورنامداریان، ۱۳۸۸: ۳۲۴).
«تجربه‌های گران‌قدر سنایی و عطار در قلمرو شعر تعلیمی و عرفانی پله‌های نردبانی بودند که مولوی با عروج از آن شعر تعلیمی و عرفانی را در قرن هفتم به اوج کمالی دست‌نیافتنی رساند. شور و هیجانات عاطفی که در حدیقهی سنایی حضوری کم‌رنگ و در مثنوی‌های عطار حضوری کم‌وبیش ملموس داشتند، در مثنوی مولوی چنان بالا گرفتند که پهنهی مثنوی را سرشار از تپش و جوشش امواج ناآرام و بی‌قرار خود ساختند» (همان: ۲۵۵). «مثنوی معنوی از جهات بسیار با مثنوی‌های تعلیمی پیش از خود شباهت دارد؛ تقریباً تمام معانی و اندیشه‌هایی که در مثنوی مطرح شده‌اند در مثنوی سنایی و عطار نیز آمده‌اند» (همان: ۲۸۴-۲۸۳). «از نظر زبان و بیان نیز حدیقه بسیار فصیح‌تر و به‌قاعده‌تر از مثنوی است و ظرافت‌های هنری آثار عطار در بسیاری از موارد از مثنوی از چشم‌انداز زبان ادبی زیباتر است. با این همه اقبال خوانندگان از خاص و عام به مثنوی مولوی بسیار بیشتر از توجه آنان به آثار سنایی و عطار بوده است» (همان) معلومات وسیع مولوی در معارف اسلامی از مختصات سبکی این کتاب است و مثنوی کتابی تمثیلی با زبان سمبولیک است که شیوهی آن حکایت در حکایت است. با اینکه مولوی ابیات مثنوی را به صورت بدیهه می‌سرود، این ابیات به طرز عجیبی مشتمل بر صنایع بدیع و بیان در شعر هستند و از وسعت فکر مولانا حکایت می‌کنند.
مولوی در مثنوی می‌کوشد تا همهی مبانی و اصول اولیهی عرفان و تصوف اسلامی را از طلب و عشق گرفته تا مراحل کمال عارف و رسیدن به قرب و معرفت الهی را با تطبیق و تلفیقی از تعلیمات شرع و آیات قرآنی و احادیث، پیش روی مخاطب قرار دهد. افزون بر این مولوی در این کتاب به ذکر اقوال و اعمال منسوب به اهل صوفیه و عرفا و مشایخ بزرگ می‌پردازد و به همین دلیل کتاب مثنوی معنوی مولوی به عنوان یک اثر تعلیمی در میان صوفیان و اهل خانقاه رواج پیدا می‌کند.
زرین‌کوب در مورد کتاب مثنوی معتقد است که این کتاب یک کتاب صرف عرفان نظری نیست، بلکه عرفان عملی را نیز می‌توان در لابه‌لای آن مشاهده کرد. «در واقع مثنوی برخلاف آنچه اصحاب شیخ صدرالدین و طالبان عرفان نظری طالب آن بوده‌اند، کتابی که عرفان نظری را با تعمیق و تدقیقی شایستهی آثاری چون فصوص و فکوک تعلیم کند، نیست؛ حقایق عرفان کشفی و عملی است» (زرین‌کوب، ۱۳۷۸: ۱۸).
۲-۱-۳-۲- آثار نثر