قربان نیا،ناصر،پیشین،ص۸۹٫ ↑
دمج،اسامه؛اجرای حقوق بشردوستانه بین المللی توسط نیروهای مسلح،فصلنامه پژوهش حقوق عمومی،پاییز ۱۳۸۴،ص۴۰ ↑
Heintschel, Wolff; Heinegg, von’ International Humanitarian Law Facing New Challenges’’, Springer Publishing, first Edition, 2007, p55.
↑
Allhoff, Fritz ;  Lin, Patrick; Moore, Daniel,’’ What Is Nanotechnology and Why Does It Matter: From Science to Ethics, Wiley-Blackwell; 1 edition,2010,p116
↑
فلک،دیتر؛حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه،ترجمه سید قاسم زمانی و نادر ساعد،انتشارات موسسه حقوقی شهر دانش،چاپ اول،تهران،۱۳۸۷،ص۲۲۵٫ ↑
قربا نیا،ناصر؛اخگری بناب،نادر؛عدم کاربرد سلاح های هسته ای در پرتو اصل تفکیک(با رویکرد اسلامی)،فصلنامه حقوق اسلامی،سال هشتم،شماره ۲۸،بهار ۱۳۹۰،ص۸۱٫ ↑
۲۰th International Conference of the Red Cross, Res. XXVIII,paras 60 and 429. ↑
۲۷th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, Plan of Action for the years 2000–۲۰۰۳ (adopted by consensus) ,para 433. ↑
رابرتس،آدام؛حقوق جنگ در مخاصمه ۱۹۹۰-۹۱ خلیج فارس،ترجمه حسین شریفی طراز کوهی،چاپ شده در مجموعه مقالات کتاب حقوق بشردوستانه بین المللی،نشر میزان،چاپ اول،۱۳۹۰،ص۳۴۲٫ ↑
precautionary measures ↑
Henckaerts, Jean-Marie ; Doswald-Beck,  Louise ; Alvermann, Carolin,’’ Customary International Humanitarian Law: Volume 1, Rules’’, Cambridge University Press,2005,below p 47.
↑
Fleck, Dieter,’’ The Handbook of International Humanitarian Law’’, Oxford University Press; 3th edition, 2013,p468
↑
Ibid,p469. ↑
Greenwood,  Christopher; The Advisory Opinion on nuclear weapons and the contribution of the International Court to international humanitarian law, International Review of the Red Cross, No. 316,1997,p65. ↑
متن کامل این اعلامیه در پایگاه موسسه حقوق بین الملل پارس قرار داده شده است.برای اطلاعات بیشتر ن.ک به :

http://www.internationallaw.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=321:2014-08-05-06-14-42&catid=83&Itemid=560 ↑
See for example :Vanda Lamm, Protection of Civilian Nuclear Installations in Time of Armed Conflicts, https://www.oecd-nea.org/law/nlb/nlb-72/029_038.pdf,p3. ↑
See for example the ICRC Commentary Report in 1987 of article 56.also can be found on the following link:
http://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Comment.xsp?viewComments=LookUpCOMART&articleUNID=3376730ECD9DF7B1C12563CD0051DD37 ↑
ممتاز،جمشید؛حمایت از محیط زیست مطابق کنوانسیون های ژنو(با اشاره به جنگ اول خلیج فارس:اشغال کویت)، ترجمه حسین شریفی طراز کوهی،چاپ شده در مجموعه مقالات کتاب حقوق بشردوستانه بین المللی،نشر میزان،چاپ اول،۱۳۹۰،ص۳۱۴٫ ↑
ضیایی بیگدلی،محمد رضا؛حقوق بین الملل عمومی،انتشارات گنج دانش،ص ۴۸۶٫ ↑
List and Others (Hostages Trial) ↑
ممتاز،جمشید؛حمایت از محیط زیست مطابق کنوانسیون های ژنو(با اشاره به جنگ اول خلیج فارس:اشغال کویت)،پیشین،صص۳۲۰-۳۲۱٫ ↑
International Committee of Red Cross,'’ Rule 1. The Principle of Distinction between Civilians and Combatants,’’ https://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v2_rul_rule57,p1(last visit 15/11/2014) ↑
اختیارات دول متخاصم در طبقه بندی افراد مشارکت کننده در عرصه مخاصمات به عنوان رزمنده و غیررزمنده غیر از زمان وقوع مخاصمات به بعد از آن نیز تسری پیدا می کند کما اینکه در مورد عفو عمومی رزمندگان در بند ۵ ماده ۶ پروتکل دوم الحاقی به کنوانسیون های چهارگانه ژنو در مورد مخاصمات مسلحانه داخلی این چنین مقرر شده است: ((مقاماتی که در پایان مخاصمات،قدرت را در دست می گیرند،باید تلاش کنند افرادی را که در درگیری های مسلحانه شرکت داشتند و یا در خلال آن،اسیر یا بازداشت کنند،عفو نمایند.))برای اطلاعات بیشتر دراین مورد ن.ک به: رمضانی قوام آبادی،محمد حسین؛مرور زمان در حقوق بین الملل کیفری،فصلنامه حقوق دانشگاه تهران،دوره ۴۳،شماره ۴،زمستان ۱۳۹۲،صص ۸۰-۸۱٫ ↑
Crowe, Jonathan and Scheuber, Kylie Weston,’’ Principles of International Humanitarian Law, Edward Elgar Publishing,2013,p45.
↑
فیروزی،مهدی؛ حمایت از کارکنان پزشکی در مخاصمات مسلحانه از منظر حقوق بین الملل بشر دوستانه و فقه امامیه،فصلنامه فقه،زمستان ۱۳۹۱،شماره ۷۴،ص۴۶٫
↑
فیروزی،مهدی؛پیشین،ص ۴۶٫ ↑
Ibid,p45. ↑
ضیایی بیگدلی،محمد رضا؛حقوق بین الملل بشردوستانه،انتشارات گنج دانش،چاپ دوم،۱۳۹۲،ص۱۰۴٫ ↑
Cantor, David and Durieux, Jean-François ,’’ Refuge from Inhumanity? War Refugees and International Humanitarian Law’’, Martinus Nijhoff Publishers,2014,p236. ↑
Ibid,p236 ↑
Ibid,p237 ↑
Fleck,  Dieter,’’ The Handbook of International Humanitarian Law’’, Oxford University Press,2013,p82.
↑
بر مبنای تعریفی که توسط کمیته دائم بین نهادی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۱ در مورد ماهیت اعمال افراد حمایت کننده بین المللی در عرصه مخاصمات مسلحانه منتشر نمود؛این چنین نظر داد که ((کلیه فعالیت هایی که به هدف تضمین احترام کامل به حقوق افراد بر مبنای صورت و باطن نهادهای مرتبط حقوق بشر،حقوق بشردوستانه و حقوق پناهندگی صورت می پذیرد)) اعمال حمایت کننده بین المللی تلقی می شود.برای اطلاعات بیشتر دراین زمینه ن.ک به :
Arnold, Roberta and Quénivet, Noëlle N. R,’’ ↑
Cantor, David and Durieux, Jean-François ,Op.Cit, below pp 234-235.
↑
دیوان بین الملل کیفری برای یوگسلاوی سابق در قضیه تادیچ به تمییز میان مفهوم غیررزمندگان از غیرنظامیان پرداخته است بدین صورت که مقرر می دارد.: ((ماده ۳ مشترک که منعکس کننده ((ملاحظات اولیه بشریت))که بر اساس حقوق بین الملل عرفی در هر مخاصمه مسلحانه ای قابل اعمال می باشد،مقرر می دارد که دول متعاهد در یک مخاصمه مسلحانه با ماهیت غیربین المللی،ملزم می باشند که حداقل با موارد ذیل منطبق باشند:اشخاصی که در تخاصمات،نقش فعال ندارند از جمله اعضای نیروهای مسلح که تسلیحات خود را بر زمین گذاشته و انهایی که به واسطه بیماری ،زخم ها،بازداشت یا سایر عوامل دیگر غیرزمنده محسوب می شوند می بایستی در تمامی شرایط به صورت انسانی مورد رفتار قرار گیرند.پروتکل اول الحاقی،غیرنظامیان را با استثنای اسیران جنگی و نیروهای مسلح تعریف کرده و در موارد تردید به عنوان غیرنظامی محسوب نموده است.با این حال،این تعریف از غیرنظامیان مندرج در ماده ۳ مشترک ،فورا قابل اعمال بر جرایم علیه بشریت نبوده چرا که این ماده جزیی از حقوق یا عرف های جنگی بوده و تنها می تواند با قیاس اعمال شود.وضعیت مشابهی بر تعریف مندرج در پروتکل اول الحاقی و تفسیر کمیته بین المللی صلیب سرخ از غیرنظامیان که هر دو مورد آنها از تفسیر وسیع عبارت((غیرنظامی)) دفاع می کند،قابل اعمال می باشد. به هر حال،آنها و به ویژه ماده ۳ مشترک راهنمایی هایی را در پاسخ به مشکل ترین سوال ارائه می دهند:به ویژه اینکه آیا اعمالی که بر علیه فردی که نمی تواند به عنوان((غیررزمنده)) سنتی محسوب گردد به این دلیل که با عضویت خود در برخی از اشکال گروه های مقاومت در مخاصمات مسلحانه فعالانه شرکت دارند ؛انجام می گردد می تواند در صورتی که آن اعمال در پیشبرد یا به عنوان حمله ای بر علیه یک جمعیت غیرنظامی ارتکاب یابند؛متضمن جنایات علیه بشریت گردد؟))برای اطلاعات بیشتر دراین باره ن.ک به:
ICRC,’’ Customary International Humanitarian Law: pt. 1-2. Practice’’, Cambridge University Press,2006,p106.
↑
ضیایی بیگدلی،محمد رضا؛حقوق بین الملل بشردوستانه،پیشین،ص ۱۰۳ ↑
ضیایی بیگدلی،محمد رضا؛حقوق بین الملل بشردوستانه،پیشین،ص ۱۰۳ ↑

فصل دوم :روابط سیاسی کویت و بوشهر از سال ۱۸۵۰ تااستقلال کویت( ۱۹۶۱ میلادی)
در فصل پیش بر این نکته اشاره شد که دولت عثمانی خود را مالک شیخ نشین کویت میدانست و همواره این مسئله به علاوه مسئله طرح پیش بینی شده راه آهن برلین-بغداد-کویت و شاخه های فرعی آن که تا صفحات داخلی و جنوبی ایران نیز،برنامه ریزی شده بود، ،مسائل دیگری را به دنبال خود داشت و اوضاع سیاسی منطقه خلیج فارس را تحت تاثیر خود قرار میداد .
از سال ۱۸۷۱م/۱۲۹۸ق، عثمانی ها در حال توسعه قلمرو خود در شرق جزیره العرب بودند ،مدحت پاشا والی بغداد یکی از عوامل این سیاست بود . در سال ۱۸۶۶م، نشانه هایی بود که باب عالی قصد استیلا بر کویت را دارد و در سال ۱۸۶۹م،استنباط شد که بحرین را اقلیمی تابع خود می شمارد . در سال ۱۸۷۱م،عثمانی اعلام کرد که می خواهد بر مرکز جزیره العرب و بحرین و کویت سیطره یابد .این موضوع در حالی می خواست انجام بگیرد که کویت با مسلح کردن نیروهای کمکی و انتقال نیروی دریائی برای این هدف توسط باب عالی عثمانی به عاریت گرفته شده بودند . (لوریمر، ۱۳۸۸ : ۲-۲۰۱) این در حالی بود که بحرین متعلق به ایران و تحت فرماندهی دریاداری بندر بوشهر بود .حال آنکه میتوان نتایج تسلط عثمانی و کویت بر جزیره بحرین را در ارتباط با نارضایتی حاکم بوشهر در این مسئله مورد بررسی دقیق تری قرار داد.

پس از آنکه خطر پیوستن راه آهن برلین-بغداد به کویت پیش آمد ،موجب هراس دولت انگلستان و کنسول های آن دولت در بوشهر شد و تجهیزات نظامی خود را از سراسر نقاط خلیج فارس به سمت کویت رهسپار کرد .این داستان راه آهن با مسئله ادعای مالکیت عثمانی بر کویت،تلفیق گشت . روزنامه حبل المتین می نویسد ؛ علم دولت عثمانی را که یکی از افسران ترک در کویت بلند نموده بود ،با عکس العمل دولت انگلستان مواجه گشت .یکی از افسران بحری انگلیس آن علم را فرود آورد و علم شیخ کویت را به مانند سابق برافراشت.در پس آن ،شیخ مبارک همواره مطالب ضروری در این خصوص را به ژنرال کنسول انگلیس در بوشهر،مرتبا گزارش می داد .از طرف دولت بریتانیا ،به جهاز جنگی انگلیس-لارنس- دستور داده شد از بوشهر به جانب کویت رهسپار گردد . (حبل المتین،۲۶ رمضان،۱۳۱۹ ق/۶ ژانویه ۱۹۰۲ م،س۹،ش ۱۲،ص ۶)
همواره میان والی بغداد –ابن رشید- و شیخ کویت بر سر اینکه کویت زیر سلطه عثمانی باشد یا مستقل ،درگیری فراوانی وجود داشت.اما در خصوص دخالت کنسول های انگلیسی مقیم بوشهر در اوضاع کویت ،حبل المتین می نویسد: شیخ مبارک کویت،خود را تابع حکومت عثمانی نمی داند و از طرفی والی بصره سعی نمود که شیخ کویت را به اطاعت دولت عثمانی مجبور کند .از آن زمان به بعد هم دولت انگلیس در بندرگاه کویت لنگر انداخت و در سه نوبت ،کنسول انگلیسی مقیم بوشهر به کویت رفت واقدامات لازم را جهت رفع مشکلات پیش آمده ،انجام داد .(حبل المتین ،۱۸ جمادی الاول۱۳۱۹ق/۲ سپتامبر ۱۹۰۱م،س ۸/ش ۴۵/صص ۲۰-۱۹) بدین ترتیب مشاهده میشود که در لحظه عدم حضور کنسول های انگلیسی در کویت، بوشهر نقش ایستگاه کنترل از راه دور اوضاع سیاسی کویت را ایفا می کرد و حتی مواقعی که ضروری می دانست ،ماموران خود را به آن شیخ نشین اعزام میداشت تا به شخصه و به طور مستقیم ،اوضاع را کنترل کنند .
طی مسافرت ها و بازدیدهایی که از طرف نمایندگان باب عالی بریتانیا و یا حتی خود نائب السلطنه هندوستان به خلیج فارس میشد ،همواره در مسیر حرکت هند تا کویت ،بوشهر مهمترین استراحتگاه برای اینان محسوب می شد .به عنوان در سرکشی که لرد کرزن از هندوستان به طرف خلیج فارس و با قصد عزیمت به کویت انجام داد، هم در رفت و هم دربازگشت کرزن و همسرش در بندر بوشهر اقامت گزیدند .(امیرهوشنگ انوری، گزیده مقالات ،اخبار و روزنامه های مهم درباره خلیج فارس-۱۳۲۰تا ۱۲۵۳ ه.ش-، تهران، بنیاد ایران شناسی،۱۳۸۷ ،ص ۱۷۳ ) نقش بندر بوشهر در مسیر آبی هند به کویت حکم منزلگاه و یا کاروانسرایی را برای اطراق مسافران و تجار و حتی سپاه نظامی در خشکی ،ایفا می کرد . همین نکته مسبب توجه ویژه دولت انگلستان به این بندر شد و بدین ترتیب بوشهر به عنوان مهمترین مرکز کنسول سیاسی انگلستان در خلیج فارس تلقی گردید .
در سنه ۱۳۲۱ق،زمانی که لرد کرزن از هندوستان به سمت ساحل جنوب ایران حرکت کرد . علاء الدوله که فرمانروای وقت ایالت فارس بود، مامور استقبال از وی در بوشهرگردید . لرد کرزن پس از دیدار از کویت و بررسی اوضاع آن از نزدیک، در ۲۷ رمضان همان سال، وارد بوشهر شد و سالار معظم حاکم بوشهر با کشتی پرسپولیس از لرد کرزن استقبال کرد . (سعادت کازرونی، ۱۳۹۰ : ۸-۱۳۷)
لرد کرزن ، معتقد بودبندر بوشهر با اینکه برای بندر بودن چندان مهم نمی باشد،فعلا یک بندری محسوب می شود که در جنوب ایران مورد توجه است و تصور شده است که این نقطه یک روزی ایستگاه آخر راه آهن ایران خواهد شد ولی غافل از این نکته که در مسیر راه آن ،موانع طبیعی زیادی وجود دارد . .(محمود محمود،۱۳۷۸، ج ۵ :۵۷ )در داستان راه آهن هندوستان قرار بر آن بنا گذاشته شده بود که راه آهن بغداد که ایستگاه انتهایی آن کویت باشد ،با شاخه هایی به تهران و صفحات داخلی ایران و از شاخه ای دیگر به گفته لرد کرزن ، راه آهنی از جنوب ایران عبور داده شود و بین محمره از راه خشکی تا کراچی و هندوستان کشیده شود . بدین ترتیب راه آهن بغداد شاخه اصلی آن بود که تا کویت منتهی میشود و راه آهن بغداد – ایران – کراچی شاخه فرعی آن بود . .(محمود محمود،۱۳۷۸، ج ۵ :۶۱ )لرد کرزن در ادامه می گوید راه آهن هندوستان که قرار است در امتداد ساحل شمالی خلیج فارس که نقطه اول آن محمره از راه بوشهر-لنگه-بندرعباس-جاسک-گوادر و از آنجا به کراچی کشیده شود ، از نظر کرزن این راه مفید نخواهد بود زیرا این قسمت فاقد وسایل حیاتی است و مناسب نمی باشد و این راه درآمدزایی کافی ندارد و به حال ایران مفید نخواهد بود . .(محمود محمود،۱۳۷۸، ج ۵ :۶۱ ) اگر چنانچه طرح این راه اجرا می گردید و در سواحل شمالی خلیج فارس ،بندر بوشهر در مسیر راه آهن قرار می گرفت ،چه بسا در رفت و آمد به کویت از راه خشکی هم مثمر ثمر واقع می گردید .اما نه این خط و نه راه آهن کویت هیچ کدام به واقعیت نپیوستند و تنها در یک مقطع زمانی خاص، اوضاع خلیج فارس را متشنج ساخت .
امارت کویت در مسیر سیاست بریتانیا بود . زیرا در خلال مدت مطرح بودن راه آهن بغداد به کویت ،کویت برای بریتانیا درخور اهمیت بوده است .عثمانی ها کوشش فراوانی کردند که بر این مکان سیدت داشته باشند. در اوایل ۱۸۹۹م،شیخ مبارک حاکم کویت متنی را امضا کرد که به موجب آن کویت همانند عمان متصالح حق نداشت با هیچ دولت بیگانه ای جز بریتانیا رابطه برقرار کنند و حق نداشته باشند بدون اجازه بریتانیا در مسایل اقلیمی تصمیم بگیرند . دولت بریتانیا هم تعهد کرد که کویت را در مسائل خارجی اش یاری رساند . (لوریمر،۱۳۸۸ : ۲۶۶)هنوز این توافقنامه کاملا به امضا نرسیده بود که عثمانی وسایلی برانگیخت که بر کویت سیطره یابد و مدیری از بصره به بندر کویت فرستاد تا با یک نیروی نظامی ،بندر کویت را زیر نظر داشته باشد . (لوریمر،۱۳۸۸ : ۲۶۶) کنسول های انگلیسی که دو نقطه استراتژیکی بندر بوشهر و کویت را مورد توجه ویژه و خاص خود قرار داده بودند ، به منظور نظارت دقیق تر به طور مداوم از بندر بوشهر به سمت کویت در رفت و آمد و سرکشی بودند . نماینده انگلیسی مقیم بوشهر با نام «آدمیرال ادموند» پود که به منظور بازدید از بوشهر با ناو سلطنتی لارنس آمده بود، از کویت دیدار نمود . .(سرپرسی کاکس،۱۳۷۷ :۳۱)
عثمانی ها در نقشه ای که برای تسلط بر کویت کشیده بودند ،شکست خوردند، برای زیان رساندن به حاکمیت کویت راه دیگری در پیش گرفتند .در ۱۹۰۲ م،پایگاه نظامی در صفوان و ام قصر و جزیره بوبیان تاسیس کردند . (لوریمر،۱۳۸۸ : ۲۶۷)در تابستان ۱۹۰۲م،پایگاهی در عثمانی تاسیس شد تا به عملیاتی چون راهزنی دریایی بر ضد شهر کویت بپردازند . (لوریمر،۱۳۸۸ : ۲۶۷)
اما انگلستان در داستان تسلط بر کویت و خارج ساختن آن ازسلطه عثمانی و همچنین در استراتزی ها و منافع اقتصادی و سیاسی اش، در بندر بوشهر،بی رقیب نبود و همواره سایه سنگین رقبایی مانند روسیه و فرانسه را در این بنادر، احساس می کرد و از نیمه قرن نوزده تا اواسط قرن بیستم، همواره با آنان در تضاد منافع سیاسی و اقتصادی،به سر میبرد و طبیعتا رقابت بر سر این دو بندر و تصاحب موقعیت های ویزه آنها، در تعیین روابط این دو بندر تاثیر مستقیم و سویی را به همراه می داشت.
سفیر ملکه انگلستان در تهران از تفاهم میان فرانسه و ایران آگاه شده بود . در ۷ ژوئن ۱۸۹۹م ،تلگرافی برای نمایندگی سیاسی در بوشهر فرستاد و نظر خود را در این موضوع بیان داشت . مقاله ای که روزنامه «نوورمیا» ،در سن پطرزبورگ در شماره ۱۳ در ۲۶ سپتامبر ۱۹۰۱م،منتشر کرد ، از همکاری روسیه و فرانسه در خلیح فارس،به ویژه در بندربوشهرحکایت میکرد . همچنین از روابط نزدیک میان افسران کشتی های جنگی فرانسه و روسیه در خلیج فارس خبر میداد که میخواستند در خلیج فارس سیاست مشترکی علیه انگلستان در پیش گیرند .. سفر مشترک رزمناو روسی با نام «بویارین» رزمناو فرانسوی با نام «اینفرنت» به بوشهر و کویت و بندر لنگه در ۱۹۰۳م،دلیل دیگری بر اتحاد فرانسه و روسیه بود .(لوریمر،۱۳۸۸ : ۲۵۱)
سفر رزمناو ژیلیاک در آغاز چیزی نبود به جز یک سلسله تظاهرات و مانور دریائی روسیه که هدف های سیاسی را تعقیب می کرد. این نوع قدرت نمائی در منطقه خلیج فارس برای تامین مصالح دولت روسیه کافی نبود . رزمناو ژیلیاک که هرچند کوچک بود ولی مسلح به سلاح های سنگین بود . از بوشهر به بصره حرکت میکرد و پنچ تا هفده روز در بصره توقف میکرد و هنگام بازگشتش در کویت پهلو می گرفت و دوباره به بوشهر می رسید .کشتی روسی ژیلیاک که یک بار قصد عزیمت به بصره و کویت را داشت به دلیل مانور نظامی بریتانیا ،در این دو ناحیه مذکور، از رفتن به آن نقاط منصرف شد . (لوریمر، ۱۳۸۸ : ۲۴۹) نقش حضور عناصر انگلیسی در کویت و حفاظت نظامی از این نقطه در نوع خود حائز اهمیت است .
سفر چهارم رزمناو روسی مسلح از درجه دوم که نامش بوریارین^[۱۱] بود و یک کشتی فرانسوی با نام اینفرنت^[۱۲] که آن را همراهی می کرد، هردو پس از کمی توقف در مسقط در ۲۸ فوریه ۱۹۰۱م،به بوشهر رسیدند . در بوشهر،سرکنسول روسی با نام پاسیک^[۱۳] ، پس از تعارفات و اظهار دوستی با حکام محلی ایرانی،رهسپار کویت شدند و از پنجم تا هشتم مارس ،در کویت ماندند . (لوریمر، ۱۳۸۸ :۲۵۰) این حرکت بیانگر توافق سیاسی فرانسه و روسیه در منطقه خلیج فارس است علیه انگلیس که در کویت مانور نظامی می داد .
روابط سیاسی میان بندر بوشهر و شیخ نشین کویت،به صورت اعزام نمایندگان سیاسی در دو بندر، برقرار بود. در خصوص نام نماینده اعزامی حاکم بوشهر در کویت،اطلاع دقیقی در دست نیست. اما نماینده کویت در بوشهر، «نجف بن غالب» نام داشت . بنا به شواهد به نظر میرسد که وضعیت اجتماعی این نماینده ها در شرایط نه چندان مساعدی قرار داشته است و این خود نمایانگر وضعیت سیاسی در روابط نیز بوده است.
در شب ۲۴ اوت ، در منزل مسکونی عربی به نام نجف بن غالب ،نماینده شیخ کویت در بوشهر،سرقتی شد و صاحبخانه که به اتفاق یکی از دوستانش شب را بیرون از منزل گذرانیده بود . در موقع مراجعتش در میابد که خانه اش مورد دستپرد واقع شده و از پول نقد گرفته تا اجناس ، کلا به ارزش ۱۰۰۰۰ روپیه به سرقت برده شده است .همگان بر این باور بودند که این دزدی توسط تعدادی توپچی های ساکن در شهر انجام گرفته و متخلفین را باید به مجازات رساند . اما علیرغم وعده های پی در پی هیچ اقدام کارسازی به عمل نیامد و برای نماینده دولت انگلستان الزامی بود که در پاسخ به درخواست دوستانه کویتی ها از طرف آنها به گونه ای فعال در این ماجرا مداخله نماید .(سرپرسی کاکس،۱۳۷۷ :۲۴)
از بندر بوشهرتوسط کنسولگری بوشهر،تعدادی شناور به منظور فروش ،به بحرین انتقال داده شدند .در راه حین بردن آن ها، توسط دزدان دریایی که از آن حوالی بودند ،عملیاتی خلاف قانون صورت گرفت/، شیخ مبارک امیر کویت از این حادثه بسیار برانگیخته شد و نماینده سیاسی مقیم را نزد دریابیگی در بوشهر شکایت برد ،اما چون نتیجه ای نگرفت با وزیر مختار انگلیس تماس گرفت و جریان را به اطلاع ایشان رسانید .ضمن آنکه مقارن همین اتفاق به افسران ارشد نیروی دریایی دستور داده شد تا با ناو جنگی اسفینیکس^[۱۴] راهی دیر شده و محل سکونت دقیق دزدان دریایی را کشف کند که به هر حال هیچ یک از این اقدامات نتیجه ای دربر نداشت . از طرفی شیخ کویت مصرانه از نمایندگی سیاسی انگلیس در بوشهر خواست تا چنانچه انگلیسی ها برای نابودی آن دزدان آمادگی ندارد ،اجازه دهند که او خود جهازی مسلح به منطقه اعزام داشته تا ضمن اجرای این هدف به طور کلی شناورهای کویتی را هم در راس خلیج فارس تحت حفاظت درآورده که سرانجام ماجرا دولت انگلستان بنا به دلایلی به این پیشنهاد پاسخ رد داد . .(سرپرسی کاکس،۱۳۷۷ :۵۳)سرانجام با تلاش کنسولگری انگلیس در گناوه ،جهاز دزدان دریایی که در خود گناوه لنگر انداخته بودند ،مصادره و به بوشهر برده شد . اما نماینده سیاسی انگلیس از آن بیم داشت که در حین محاکمه آنان در بوشهر به آنان اجازه فرار داده شود .با آنکه جریان محاکمه در دادگاه بوشهر به ضرر انگلستان تمام شود ،بنابراین خواستند تا آنها را جهت محاکمه به شیخ خرمشهر تحویل داده شوند .شناور حامل دزدان دریایی در سر راه خود در کویت توقف نمود و اسرا به شیخ مبارک که با آنان آشنا بود ،نشان داده شد –آن اشرار مدت ها قبل ساکن کویت بودند که به علت سوء شهرتشان از آنجا رانده شده بودند ،این دزدان پسران حمیدی شیخ عربی بودند که به دزدی دریایی مشهور بودند- . .(سرپرسی کاکس،۱۳۷۷ :۵۵) نامه ای از طرسوبرنیا –یکی از کارگزاران انگلیسی در خلیج فارس-، مورخ ۲۹ ذی القعده سال ۱۲۸۲(۱۶ آوریل ۱۸۶۶)به بوشهر رسیده است که در آن خبر داده شده بود که زورق هایشان دستخوش طوفان شده و در پی این رخداد برای تعمیر به جزیره بحرین برده شده بود ولی شیخ بحرین اجازه تعمیر آن را در آنجا نمیدهد و آنان را مجبور می کند که کشتی شکسته اشان را به فاو ببرند. در پی آن در راه ۱۸۰ قطعه از کشتی شکسته دزدیده می شود و به کویت حمل می کنند .در این هنگام شیخ محمد مغیری از کویت و عبدالله بن سلمان از قطیف که در آن حین در بوشهر بودند ،شهادت میدهند که قطعات دزدیده شده زمان پیاده شدن موقت قطعات کشتی شکسته ،در بندر بوشهر دزدیده شده بودند . (لوریمر، ۱۳۸۸ : ۲۱۳)شهادت شیخ کویتی علیه بوشهر در این داستان حائز اهمیت است .
فصل سوم :روابط اجتماعی و اقتصادی کویت و بوشهر از سال ۱۸۵۰ تااستقلال کویت( ۱۹۶۱ میلادی)
با آغاز سال ۱۷۸۹م،بوشهر تنها بندر ایران بود که با بصره در عراق عثمانی رقابت می کرد و همپای این بندر ایرانی، کویت نیز از مراکز عمده صدور کالا به عراق عثمانی رقابت می کرد . این موقعیت کویت در حالی اتفاق افتاده بود که از سال ۱۷۹۳تا ۱۷۹۵م، ایستگاه نهایی انگلیسی ها در ناحیه شرقی به جای بصره، کویت قرار داده شد . (لوریمر، ۱۳۸۸ : ۱۴۷)در این ایام حمل کالای تجاری از کویت وبندر بصره به بندر بوشهر صورت میگرفت . (لوریمر، ۱۳۸۸ :۱۵۰) بدین ترتیب به نظر میرسد که این زمان ،بصره موقعیت تجاری و سیاسی خود را به کویت بخشیده و همراه بندر بوشهر دو نقطه مهم و استراتژیکی در ترانزیت کالا به طور همزمان به شمار می روند .
کاروان هایی که از مسیر تهران-اصفهان-شیراز به بندر بوشهر می رسید، با کشتی های کوچک یا بلم هایی از این بندر به بندر بصره برده میشد و در آنجا آن کالاها در کشتی های بزرگ بارگیری می شدند و به سواحل غربی خلیج فارس و بندر کویت ،می بردند .بار این کشتی ها با مروارید و ماهی و خرما در آن ناحیه تعویض میشد .(ج.ج.لوریمر،وقایع نگاری خلیج فارس،ترجمه:عبدالمحمدآیتی،بنیاد ایران شناسی،۱۳۸۸،ص۲۰۷)
کالاهایی که بر روی کشتی های بومی از ناحیه غربی هند و مسقط و شرق آفریقا میرسد و نیز از عدن و خط ساحلی جزیره العرب و همچنین کاروان هایی از مشهد و هرات و از مناطق جنوبی آسیای میانه نیز کاروان هایی از راه تهران و اصفهان و شیراز به بوشهر میرسیدند ،با بلم های کوچکی به بندر بصره منتقل می شدند و در آن بندر سوار بر کشتی های بزرگ بارگیری میکردند و رهسپار سواحل دیگر خلیج فارس به بنادر غربی خط ساحلی خلیج فارس به ویژه کویت منتهی می شدند . (لوریمر، ۱۳۸۸ :۲۰۷)
در اینجا داستانی نقل می شود که حاکی از وضعیت تجارت و گمرک بوشهر در جریان مبادلات تجاری بین دو بندر مذکور می باشد . حاجی میرزا مهدی خان ،رئیس گمرک بندر دیلم که از اعضای محترم گمرکات و شخصی بود ادیب و دولتخواه و بسیار جدی در انجام امور خدمات گمرکی، در اول برج جوزاء خبر میابد که یک کشتی از شخصی کویتی را جمعی از اهالی دیلم اجاره و میوه جات حمل آن کرده اند و در حال ورود به دیلم است و چون این گونه معامله که در کشتی خارجی،کسی چیزی به دیلم بیاورد معمول نبود ، به فراست در میابد دارای اشیاء ممنوعه باشد .پس از دو شبانه روز مطلع میشوند که کشتی وارد شده و در دریا کشتی لنگر انداخته ، از طرفی از وجنات بعضی از اتباع حسین خان کلانتر استنباط می کنند که هرچه در کشتی است باید مربوط به آنها باشد .از جهت دیگر همانها بنای تهدید میگذارند که اگر کسی به طرف کشتی رفت ،به قتل میرسانیم .سرانجام کارکنان کشتی مجبور به تسلیم می شوند تا اینکه ناخدای آن کشتی مجبور به اعتراف می شود و می گوید : من خودم ایرانی ولی ساکن کویت هستم و در این کشتی هفت هزار فشنگ وجود دارد و با اشاره به مامورین حالی می کند که در کشتی فشنگ جاسازی شده است . سرانجام ناخدا و اهل کشتی هم نظر به قوانین گمرکی ،کشتی را به بوشهر راهی می کنند .(سید حمیدی، ۱۳۷۸: ۱۶۶)
در روابط تجاری بندر بوشهر و کویت ،طبیعتا کالاهایی هم به صورت غیرقانونی ردو بدل می گشت . همه روزه یکی دو بلم حاوی شکر و قند و چای از کویت به مقصد بندر بوشهر و خرمشهر حرکت می کرد ولی متاسفانه دولت مرکزی ایران و حاکمیت بوشهر به هیچ وجه به ترخیص کالاها در گمرک بوشهر رسیدگی چندانی نمی کرد و بسیاری از کالاها به شکل قاچاق وارد بندر بوشهر می شدند .(حبل المتین ۲۲ اسفند ۱۳۰۳ ش/۱۷ شعبان ۱۳۴۳/ ۱۳ مارس ۱۹۲۵م،س ۳۳/ش۷/صص ۲۱-۲۰)
یک سری اجناس و کالا نیز به صورت قاچاق از بندر بوشهر و بنادر مرتبط و همسایه آن، به سایر نفاط خلیج فارس ، فرستاده می شدند .به طور نمونه در یک تلگراف به دست آمده از اداره وزارت دارائی وقت(قسمت اقتصادی) ،چند زورق وکشتی ،یکی از دیلم،یکی از گناوه و یکی از بندر ریگ حامل مقداری گندم به صورت غیر مشروع-قاچاق-به سمت سواحل شمال غرب خلیج فارسو به قصد کویت حرکت کرده اند .(مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران،تاریخ :۶/۷/۳۲، رو نوشت شماره ۲۶۶۴۰،،تاریخ مجدد:۸/۷/۱۳۲۱)
در رونوشتی دیگر،در تعقیب نامه ۴۳۴۴۷ به تاریخ ۸/۱۰/۱۳۲۱، دستور داده شده که در صورت لزوم چند کارمند و بازرس مورد اطمینان به طرف دیلم فرتاده شوند تا وضعت کالای قاچاق را بررسی کنند .(شماره عمومی:۴۳۳۴۵، شماره خصوصی ۶۹۶۲،تاریخ تحریر ۱۵/۱۰/۲۱، تاریخ ثبت ۲۰/۱۰/۱۳۲۱،)
در ادامه این جریانات در نامه ای دیگر در همان تاریخ ،خطاب به وزارت خواربار نوشته شده که مامورینی به کشتی تازه وارد از کویت،اعزام گردد تا اجناس آن کشتی را مورد بررسی دقیق قرار دهند .همچنین آنان ماموریت داشتند تا از کشتی کویتی وارد شده به دیلم تا صبح مراقبت نماید و در زمان مناسب-در روز-کشتی را مورد بررسی دقیق قرار دهند و آقایان رئیس شهربانی و رئیس پاسگاه ژ؟اندارمری،مجرمین را مضروب و پراکنده نموده و شبانه محتویات کشتی را پیاده و از بین ببرند .
قحطی نان پس از رویداد جنگ جهانی دوم،موجب سوء استفاده برخی فرصت طلبان در امر قاچاق خواربار در بنادر جنوبی ایران شده بود و در جریان تلاش وزارت کشور در کنترل وضعیت اقتصادی کشور باعث صدور برخی نامه ها با محتوای جدی در خصوص نظارت دقیق بر واردات کالا از شیخ نشین ها به این بنادر به ویژه بندر بوشهر شده بود . از سویی دیگر بندر بوشهر به دلیل نداشتن وضعیت مساعد برای لنگر انداختن کشتی ها ،به نظر می رسید بندر دیلم نقش لنگرگاه بندر بوشهر را ایفا می کرد .
اما در خصوص وضعیت گمرک بندر دیلم و توضیحاتی در این زمینه شکایت نامه ای در این زمینه از طرف وزارت خواربار تنظیم گردیده است . محتوای این نامه گویای این نکته است که ژاندارمری بندر دیلم صرف نظر از اینکه هیچگونه مساعدتی در امور محل بازرسی کشتی ها نمی نماید، برای مامورین اعزامی اداره خواربار نیز ایجاد مزاحمت می شود و مامورین دارائی را که برای مراقبت کشتی تازه وارد بندر دستور نداشته اند مورد ضرب و ستم قرار داده و محصولات کشتی راهم شبانه تخلیه نموده اند (تاریخ: ۲۵/۹/۱۳۲۱،شماره ۶۴۴۵۲)
در خصوص احتکار گندم در این برهه زمانی، طبق ابلاغ واصله ای ،شخصی به نام محمدعلی لیراوی، مقدار زیادی گندم انبار نموده که آن گندم ها گویا از بندر کویت به بندر بوشهر وارد شده بود .(شماره :۲۰۳۲۱ در جواب نامه شماره ۱۲۵۵۱۴)
همچنین در نامه ای مشابه ،حاکی از آن است که به واسطه خشکسالی در سواحل شمالی خلیج فارس،؟خواربار کم و به دلیل کمبود این محصول در بلوک لیراوی،محمدعلی لیراوی در خرید و فروش آنها سنگ اندازی و تمام گندم آنجا را احتکار و به منظور فروش یه قیمت گزاف به خارج حمل می نماید و این عمل باعث نگرانی اهالی شده است .(شماره: ۱۲۵۱۴، تاریخ ۱۶/۷/۱۳۲۱)
وضعیت تجارت به علت کثرت ورود قند و شکر و چای به شکل قاچاق که همه روزه از طرف کویت،شارجه و دوبی به بنادر جنوبی ایران مانند محمره،هندیجان،دیلم ،گناوه و بندر بوشهر وارد می شد به تاجرانی که در چارچوب قانون فعالیت می کردند،خسارت فراوان وارد میشد . وقایع نگار حبل المتین سهل انگاری و مسامحه مفتشین گمرک را در انجام وظیفه،مقصر می داند و در ادامه می گوید: «گیرم دولت ما به واسط نداشتن قوای بحریه نمی تواند جلوگیری از قاچاق کند ولی با تو موتور لانچ و پنج تفنگچی به خوبی می تواند صندوق های رنگ خشک الوان (جوهر)،صندوق های چای و گونی های قند و شکر که از بندر کویت به وسیله کشتی های بادی که به مسافت پانصد قدم جلو اداره گمرک بندر بوشهر عبور داده و تقریبا یک میل جنوبی اداره مزبوره پیاده می کنند ،مانع شده و ضبط کند…بزرگترین غفلت دولت علیه ایران در این قضیه این است که جلوگیری از قاچاق در خلیج فارس را به عهده کسانی واگذار کرد که شریک دزد و رفیق قافله اندو اینها کارکنان گمرکات می باشند …»(امیرهوشنگ انوری، گزیده مقالات و اخبار و روزنامه های مربوط به خلیج فارس، تهران،بنیاد اران شناسی ،۱۳۸۷، ص ۳۳۵)
در تاریخ ۶/۶/۱۳۱۱،مکتوبی از تجارتخانه میرزاحیدرعلی امامی ،مقیم اصفهان به دست آمده که در خصوص قاچاق چای از بندر کویت به بوشهر به واحد گمرک بوشهر شکایت برده است و در آن نامه خواسته شده است تا در این خصوص تحقیقات و رسیدگی کامل انجام گیرد .(مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران، نمره ۱۴۳۶۵، تاریخ ۶/۶ ۱۳۱۱)
همچنین نامه ای دیگر در تاریخی دیگر با این مضمون مکتوب گردیده است، در آگوست ۱۹۳۲م،مقداری چای از کلکته به بنادر خلیج فارس ،تقریبا در حدود ۲۵۰۰صندوق چای به مقصد دوبی و کویت حمل شده ،در صورتی که مسلم است مصرف چای در بنادر مزبور به مراتب کمتر از این میزان است و به عقیده تجار چای ،این چای ها به قصد قاچاق به سایر بنادر خلیج فارس وارد شده اند و در صورت امکان برای جلوگیری از ورود آن مراقبت و مواظبت بیشتری به عمل آید .(مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران، تاریخ ۶/۷/۱۳۱۱،نمره ۱۴۵۱/۱۷۸۸۴)
علاوه بر آنکه خیانتکاران وطنی در قاچاق کالا از کویت به بوشهر،دست داشتند برخی از مامورین اروپائی دولت نیز که از طرف اداره گمرک با مبلغ پنج هزار روپیه برای خریداری محتوای صندوق قاچاق به کویت می رفتند ،جماعتی از قاچاقچیان در بندر مزبور،مبلغ فوق الذکر را اختلاس می کردند و در واقع این عمل زشت،مسببش همان ماموران اروپائی بودند .قابل ذکر است که نام یکی از مامورانی که بعدا مشخص شد عملا در اختلاس دست داشته است، مسیو جان پاتر ،مامور و مراقب امور بحریه در گمرک بندر بوشهر، بود .(حبل المتین ،۱۰ مرداد ۱۳۰۶ ش/۴ صفر ۱۳۴۶ ق/۲ آگوست ۱۹۲۷م/ص ۳۵/ ش ۳۰و ۲۹/صص ۱۲-۱۱)
طبق اخبار حبل المتین در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۰۵ش/۱۹۲۶م،از بنادر جنوب ایران پس از تصویب قانون انحصار قند و شکر در مجلس و بالا رفتن قیمت این اجناس در عرض یک ماه ، چهار کشتی از هند وارد شده بود که همه به صورت قاچاق بوده است .(حبل المتین ،سال ۳۳ ش ۲۳ص ۱۸) پس از اعمال این قانون تجارت،قاچاق در بنادر جنوبی خلیج فارس رونق گرفت ،کالاهای قاچاق به ویژه آنهایی که در درون ایران در حالت انحصاری بودند مانند قند و شکر و چای از طریق بصره و عراق از بمبئی به مقصد شارجه ،دبی و کویت مل میشد و شیوخ این مناطق بدون پرداخت حقوق گمرک این کالاها را به صورت قاچاق وارد میکردند و در بازار به قیمت ارزانتر ارائه میکردند .(حبل المتین،سال ۳۲،شماره ۱۷،سال ۳۳،شماره ۱۱،صفحه ۱۹)
از بندر دیلم به وزارت مالیه در طی یک گزارش نوشته شده است که پس از برداشتن اداره ساخلوی حمل قاچاق از دیلم شدت یافته و به طور یقین در این چند ماهه بالغ بر ده هزار گونی قند و شکر و چای وارد شده که در این گزارش گفته شده است که مامورین دولت ،رؤسای دواذر دیلم ،امنیه و مستاجرین جدید گمرک ، رئیس تلگرافخانه و مفتش بنادر ،سرسلسله آنان مدیر گمرک در این عمل دست داشته اند و انواع و اقسام قاچاقچیان را به کویت فرستاده و ایمنی آنان را تضمین کرده است و همچنین در ادامه از بده بستانهای پنهانی میان افراد مذکور سخن به میان آورده است .همچنین در ادامه آورده شده که روی گونی این اجناس مارک بوشهر حک شده است .(حبل المتین ،۱۸ بهمن ۱۳۰۵ش/۴ شعبان ۱۳۴۵ق/۸ فوریه ۱۹۲۷م،س۳۵/ش۸/ص ۲۰)
از مهمترین صادرات بندر دیلم که با آرم محصولات صادراتی بندر بوشهر به کویت صادر میشد عبارت بودند از:کشمش و انگور و جو و گندم که این جو وگندم به ارزش ۳۰۰۰ قران، صادر می شد . (حسن زنگنه، جنوب ایران به روایت سفرنامه نویسان،انتشارات نوید شیراز،شیراز،۱۳۸۰ ،ص۷-۱۴۶) در واقع بندر دیلم ،نقش واسطه گری میان بندر بوشهر و کویت ایفا می کرد .بدین ترتیب که :
۱-قماش به ارزش صد و پنجاه هزار-۱۵۰۰۰۰- قران از بوشهر و کویت وارد بندر دیلم می شدند و معامله می گشتند .
۲-شکر به ارزش پنجاه هزار -۵۰۰۰۰-قران از بوشهر و کویت وارد این بندر میشد .
۳-چای به ارزش ده هزار-۱۰۰۰۰-قران از بوشهر و کویت وارد میشد . (حسن زنگنه، جنوب ایران به روایت سفرنامه نویسان،انتشارات نوید شیراز،شیراز،۱۳۸۰ ،ص۱۴۷)
علاوه بر قاچاق کالاهایی مانند قند و شکر و چای، اسلحه نیز به شکل قاچاق ،پس از طی سواحل عمان وارد کویت میشد که اغلب آن کشتی ها متعلق به رعایای انگلیس و فرانسه می بودند . این کشتی ها پس از کمی توقف در بندر کویت، به بندر ریگ و بندر بوشهر می رفتند و کالاهای خود را پیاده می کردند .(حبل المتین،۱۲ صفر ۱۳۱۸ ق/۱۱ ژوئن ۱۹۰۰م،س ۷/ش ۲۹/ص ۸)
قاچاق اسلحه نیز به سواحل ایران خیلی زیاد شده و حتی مشوقینی هم در پشت پرده این ماجرا هستند . بحرین و کویت و دوبی برای قاچاقچیان و برای در هم شکست و خسارت به تجارت ایران و برای اسلحه رساندن به طوائف ایران- به منظورتفرقه افکنی و ایجاد هرج و مرج توسط دول خارجی در پیشبرد منافع سیاسی اشان-کمین گاه های خوبی شده بود.(حبل المتین،۲۵ اردیبهشت۱۳۰۷ ش/۲۴ ذی الحجه ۱۳۴۶ق/۱۵ می ۱۹۲۸م،س ۳۶/ش ۲۳/ص ۱۲)
تجارت مذکور روز به روز در بوشهر توسعه میافت ،در حالی که پیش از این اسلحه از لندن بدون هیچ محدودیتی جهت مبادله به بوشهر حمل میشد ،اما با برقرار شدن ممنوعیت تجارت، اسلحه در ایران ،این محموله به صورت قاچاقی از مسقط ،کویت و بحرین به بنادر ایران و از جمله بوشهر وارد میگردید .(آرشیو ،ک ۱۳،پ۱۴،۱۳۱۸ق) (ر.ک : رضائی،۱۳۸۹ :۲۶). در سنه ۱۳۱۴ق،بنا به خواهش انگلیسی ها ،دخول اسلحه در ایران منع گردید و به این سبب مبلغی کلی از عمل گمرکات که از آن وقت در اجاره کام بود،کاسته شد .ولی پس از منع اسلحه ،عمل قاچاق در عموم بنادر به ویژه بوشهر شیوع یافت و تجار اسلحه را از لندن و سایر نقاط فرنگستان خریداری نموده ،در ابتدا به مسقط و کویت و بحرین،وارد نموده و به طور پنهامی وارد بوشهر می نمودند و چنانچه حکومت هم متوجه این تخلفات می شد ،به واسطه کسر و فقدان دخلی که به عایدات گمرک وارد می آمد،مبلغی گرفته و سکوت اختیار می کرد .(سعادت کازرونی، ۱۳۹۰ : ۸-۱۳۷)
حبل المتین، در خصوص تعلق داشتن این اسلحه ها که به صورت قاچاق وارد بندر بوشهر می شوند می نویسد : این اسلحه ها پس از طی سواحل عمان وارد کویت میشوند و از آنجا در بنادر ایران به ویژه بندر بوشهر پیاده میشوند و اغلب این جهازات شراعی متعلق به رعایا و اتباع انگلیس و فرانسه میباشد .(حبل المتین ،۱۲صفر۱۳۱۸ ق/۱۱ ژوئن ۱۹۰۰م،س ۷/ش ۲۹/ص۸)
اگرچه انگلستان با مانور نظامی توانست تا حدودی کنترل قاچاق اسلحه را در دست بگیرد اما با وقوع جنگ جهانی اول ،ارکان نظامی این دولت به منظور ممانعت از تردد اسلحه در منطقه، متزلزل و ضعیف گردید .پس از پایان جنگ جهانی ،سلاح هایی یافت میشد که ساکنین کرانه ها در طول جنگ به غنیمت برده بودند این تسلیحات توسط لنج و بیشتر از کویت و قطر به بنادر ایران به ویژه بندر بوشهر قاچاق می شد .(بیات ،۱۳۷۳ :۱۳۴)قاچاق اسلحه همواره پیامدهای منفی ای نیز به همراه داشته است و مسبب ایجاد یکسری ناامنی در بنادر مذکور می گردیده است .به طوری که در مکتوب به دست آمده از درگیری قاچاقچیان و ماموان، حکایت می کند .در یکی از واردات کالاهای قاچاقی، میان قاچاقچیان مسلح،درگیری رخ دادو در آن مکتوب به مصادر اصلی بوشهر در این خصوص ،راپرت داده است .(مرکز اسناد کتابخانه ملی، نمره عمومی۳۲۹۲۲،نمره خصوصی ۱۳/۲۵/۴۰۹،تاریخ ۹ /۸/۱۳۱۱)
روزنامه حبل المتین در خصوص قاچاق سکه نقره ایران به شیخ نشین کویت ،این چنین گزارش می نویسد ، دسته دسته قاچاقچی ،ده هزار،سه هزار،پنج هزار تومان سکه نقره ممنوعه ایرانی به علاوه قالی و تریاک و تنباکو به بحرین و کویت وارد و با شکر و چای و اسلحه در کویت آن اجناس قاچاق شده را تعویض می کنند و به بنادر ایران و بندر بوشهر تحویل می دهند .ایرانیان حساس سکنه بحرین و کویت که روزانه این حرکت قانون شکنانه هموطنان خود را به چشم می دیدند ،بر این مسئله سرخورده و خجل می شدند .(حبل المتین،۳ آذر ۱۳۰۹ش/ ۳ رجب ۱۳۴۹ ق/۲۵ نوامبر ۱۹۳۰م،س ۳۹،ش ۱۲،ص ۱۰)
در جریان منع برده فروشی توسط انگلیسی ها ،خسارت های فراوانی به تجار وارد گردید و منجر به مختل کردن امر بازرگانی در منطقه خلیج فارس گردید به طوری که در مدت کمی عده ی زیادی از تجار ورشکسته شده و دست از تجارت کشیده بودند . ایجاد چنین وضعیتی در داد و ستد دریایی برای ساکنین سواحل خلیج فارس به ویژه بنادر بوشهر که پیشه خود را از دست داده بودند سبب شد تا به تجارت اسلحه که از درآمد خوبی نسبت به سایر کالاها برخوردار بود ،روی آوردند. از سویی دیگر حوادث و رویدادهایی که در سطح کشورهای منطقه در حال وقوع بودند نیز از جمله عواملی بودند که در اهمیت این تجارت مؤثر واقع شدند و بازار این جریان را بیش از پیش رونق بخشیدند .حوادثی مانند انقلاب مشروطیت در ایران و درگیری مشروطه خواهان جنوب و همچنین جنگ قدرت در سواحل جنوبی ایران میان انگلستان و آلمان که مردان تنگستان و دشتی و دلوار را بیدار ساخت .(رضائی،۱۳۸۹ :۲۴)

نرخ بیکاری:
بنابر آمار اخذ شده از شورای روستای چاشم در سال ۱۳۹۲ تعداد ۲۰نفر جویای کار در این روستا وجود داشته است که با توجه به کل جمعیت فعال نرخ بیکاری معادل ۶درصد می باشد.
جدول۱۳-۳ : وضعیت اشتغال در روستای چاشم در بخشهای مختلف اقتصادی ۱۳۹۲

مهندسین مشاور آرمان شار طرح هادی روستای چاشم ۹۲
۲-۴-۳ ویژگیهای اجتماعی
این ویژگیها شامل زبان، مذهب، دین و ویژگیهای انسانی درشهرمی باشدکه ازاین نظر مردم روستا ازنظرزبان ولهجه دارای لهجه شمالی می باشند گویش شهمیرزادی با گویش سنگسری، سرخه یا، لاسجردی و مازندرانی و گیلانی، مشترکات فراوانی داردکه همه آنها ریشه گرفته از زبان فارسی باستان و پهلوی می باشد و این امر به جهت واقع شدن شهمیرزاد در منطقه حکومت طبرستان و ارتباط و مراوده فراوان مردم شهمیرزاد با مازندران بوده است. مردم روستا ازنظرمذهب بیشترشیعه بوده و از نظر دین مسلمان هستند.
۳-۴-۳ بررسی تاریخچه و روند تحولات و موقعیت تاریخی
این روستا تا قبل از سال ۱۳۵۹ به عنوان دهستان پشتکوه بخش دو دانگه ساری بوده است که بنا بر پیشنهاد تقسیمات کشوری در سال ۱۳۵۹ به عنوان دهستان چاشم به استان سمنان ملحق گردید این دهستان از شمال به دهستان پل سفید شهرستان سوادکوه و از شرق به دهستان پشتکوه بخش شهمیرزاد و از جنوب به دهستان درجزین در بخش مرکزی شهرستان مهدیشهر و از غرب به دهستان خانقاه پی شهرستان سوادکوه محدود می شود.
در زمینه قدمت روستای چاشم به مانند بسیاری از روستاهای کشور اطلاع چندان دقیقی وجود ندارد بنابراین نمی توان تاریخ و نحوه ایجاد آن را به طور دقیق تشخیص داد اما بنا بر بررسی های محلی و پرس و جو از اهالی و مسئولین روستا مشخص گردید این روستا یکی از سکونت‌گاه های قدیمی و تاریخی منطقه محسوب می شود برج و چنار موجود در روستا تائید کننده این امر می باشند

بنا بر اظهارات اهالی و مطلعین روستا چنار کنار حسینیه قدمتی ۷۵۰ ساله دارد که توسط فردی به نام درویش سلیمان کاشته شده است البته چنار خشک شد و از بوته آن چنار دیگری رشد کرده است که قدمت ۴۵۰ ساله دارد
با استناد به اظهارات شورا و دهیار قدمت روستا بیش از ۷۵۰ سال بوده و اولین کسانی که در این روستا سکونت یافته اند طایفه های شیخ، شهاب الدین، و قادری بوده اند که به دلیل وجود زمین های حاصلخیز و خوش آب و هوا بودن منطقه در این مکان اسکان یافته اند ، لازم بذکر است این روستا دارای اسامی دیگری به نام میرچشمه و چهار برج بوده است که با گذشت زمان به چاشم تغییر نام داده است.
۴-۴-۳ وجه تسمیه روستا
بر اساس جزوه ای که در بخشداری شهمیرزاد موجود بود وجه تسمیه روستای چاشم به موارد ذیل ارجاع شده است.
چا در اصطلاح مازندرانی ها یعنی سرد و کلمه شم به معنی سرد است لذا ترجمه عامیانه آن به معنی سرد سرد است و با توجه به قرار گیری چاشم در منطقه کوهستانی این وجه تسمیه به واقعیت نزدیک تر است.
چاشم به معنی چشمه ها می باشد که عینا مشاهده می شود تعداد چشمه ها در این روستا زیاد بوده و نام چاشم از میر چشمه (بزرگترین چشمه) گرفته شده که به مرور کلمه میر حذف و چشمه هم به چشم و چاشم تغییر یافته است
چاشم به معنی چشم و چراغ منطقه است و این وجه تسمیه از نظر عمران و آبادی در دیروز و امروز روستا ثبت شده است و دور از واقعیت نیست خصوصا در زمان حکومت میرعماد در منطقه آسوران رساق (آسوران) به دلیل عمران و آبادی در آن زمان به چشم منطقه معروف که رفته رفته به چاشم تبدیل شده است.

‌(پیش از ازدواج)
تغییر در حوزه نگرش
تغییر درحوزه شناخت
تغییردرمهارت‌های‌زندگی
سازگاری زناشویی
ابراز محبت زوجین
رضایت‌زوجین
همبستگی‌
زوجین

۲-۹- فرضیه‌های پژوهش

۲-۹-۱- فرضیه‌ی اصلی

• • به نظر می‌رسد بین فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ای‌ که، از دوره‌های آموزشی مهارت‌های ارتباطی استفاده کرده‌اند و فرزندان متأهلی که از این دوره‌ها استفاده نکرده‌اند از لحاظ میزان سازگاری زناشویی، تفاوت معناداری وجود دارد.

۲-۹-۲- فرضیه‌های فرعی

• • به نظر می‌رسد بین فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ای که از دوره‌های آموزشی مهارت‌های ارتباطی استفاده کرده‌اند و فرزندان متأهلی که از این دوره‌ها استفاده نکرده‌اند از لحاظ میزان توافق زناشویی، تفاوت معناداری وجود دارد.

• • به نظر می‌رسد بین فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ای که از دوره‌های آموزشی مهارت‌های ارتباطی استفاده‌ کرده‌اند و فرزندان متأهلی که از این دوره‌ها استفاده نکرده‌اند از لحاظ میزان رضایت زناشویی، تفاوت معناداری وجود دارد.

• • به نظر می‌رسد بین فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ای که از دوره‌های آموزشی مهارت‌های ارتباطی استفاده کرده‌اند و فرزندان متأهلی که از این دوره‌ها استفاده نکرده‌اند از لحاظ میزان همبستگی زناشویی، تفاوت معناداری وجود دارد.

• • به نظر می‌رسد بین فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ای که از دوره‌های آموزشی مهارت‌های ارتباطی استفاده کرده‌اند و فرزندان متأهلی که از این دوره‌ها استفاده نکرده‌اند از لحاظ میزان ابراز محبت زناشویی، تفاوت معناداری وجود دارد.

فصل سوم
روش پژوهش

۳-۱- مقدمه

در این فصل سعی شده، پژوهشگر، مسیری را که در جریان پژوهش خود، طی کرده و اصول روش شناختی‌ای را که به کار برده، بیان کند. از آنجا که اصل آزمون‌پذیری و ابطال‌پذیری، بیشتر به پیروی از این فصل انجام می‌گیرد، لذا در گزارش نمودن این فصل، دقت کافی به عمل آمده است.

۳-۲- روش پژوهش

روش پیمایش، روش مورد استفاده این پژوهش می‌باشد. مشخصه پیمایش، مجموعه ساختمند یا منظم از داده‌هاست و از آنجا که پرسشنامه ساده‌ترین راه تهیه‌ی این داده‌های منظم است، بنابراین رایج‌ترین تکنیک مورد استفاده، در پژوهش پیمایشی است. هدف پژوهش پیمایشی آن است که با مقایسه‌ی دقیق ویژگی مختلف موردها، به استنباط علی برسد. البته در این مسیر، باید دقت کرد که، پیوستگی و همبستگی را به عنوان روابط علی نپذیرفت. در رویکرد پیمایشی، محقق تغییری در خصوصیات افراد ایجاد نمی‌کند، بلکه به دنبال تغییری است که “به طور طبیعی رخ داده” است(دواس،۱۵:۱۳۷۶) و پس از جمع آوری اطلاعات، دست به مقایسه‌ی موردها می‌زند. در پژوهش حاضر نیز، پژوهشگر با انتخاب دو گروه در محیط طبیعی و بدون دست‌کاری(گروه آموزش دیده و گروه آموزش ندیده)، با بهره گرفتن از تکنیک پرسشنامه، به بررسی تفاوت این دو گروه از لحاظ میزان سازگاری‌زناشویی می‌پردازد.

۳-۳- جمعیت آماری

جامعه‌ی آماری پژوهش حاضر، همه‌ی فرزندان متأهل خانواده‌های شاهد، جانباز و آزاده‌ی استان قم می‌باشد که بین سال‌های۱۳۸۶ تا۱۳۹۰ در دوره‌های آموزشی پیش از ازدواج شرکت کرده‌اند. بر حسب اطلاعات موجود در اداره‌ی بنیاد شهید و امور ایثارگران استان قم، تعداد این افراد ۱۰۰۰نفر، برآورد شد. با بررسی جامعه آماری مورد نظر، پژوهشگر به این نتیجه رسید که این آمار نمی‌تواند به عنوان آمار واقعی مورد استفاده قرار گیرد. چرا که برخی از افراد، بیش از یکبار در این دوره‌ها شرکت کرده بودند؛ برخی دیگر این دوره‌ها را به طور کامل نگذرانده بودند و آموزش‌ها را نیمه کاره، رها نموده بودند؛ برخی دیگر در دوره‌‎های دیگر شرکت نموده بودند و اسامی آنها در فهرست این این دوره‌ها قرار گرفته بود. همچنین پژوهشگر افراد مورد مطالعه را در دو ویژگی تعداد سال‌های تأهل(۱ تا ۵ سال) و سن (۲۰ تا ۳۵ سال) همتا نمود؛ و با در نظر گرفتن این موارد و حذف موارد غیر مرتبط، پژوهشگر به عدد ۱۰۰ از این جامعه‌ی آماری رسید.

۳-۴- روش نمونه‌گیری

پژوهش حاضر به مطالعه‌ی کل جامعه، یعنی به روش سرشماری صورت گرفته است. همچنین گروهی نیز به عنوان گروه مقایسه، از بین فرزندان متأهل آموزش ندیده که در همان سال‌های مذکور ازدواج نموده بودند، به روش نمونه‌گیری احتمالی از نوع تصادفی ساده انتخاب شدند. در این روش، انتخاب به گونه‌ای صورت گرفت که تمامی افراد واجد شرایط(مدت تأهل بین ۱ تا ۵ سال و متوسط سن آن‌ها بین ۲۰ تا ۳۵ سال) از فرصت برابر، برای انتخاب شدن برخوردار بودند و انتخاب هر فرد مستقل از دیگران صورت ‌گرفت. روش کار به این صورت بوده است که ابتدا فهرستی از جامعه‌ی مورد نظر، توسط پرونده‌های موجود در اداره‌ی بنیاد شهید استان قم تهیه شد و پس از شماره‌گذاری فهرست مورد نظر، برای دستیابی حجم نمونه‌ی مقتضی، از نرم افزار spssx استفاده شد.

۳-۵- حجم نمونه

از آنجا که جامعه‌ی آماری پژوهش حاضر کوچک بوده، بنابراین تمام افراد جامعه‌ی مورد نظر، که حدود ۱۰۰ نفر برآورد گردید؛ مورد مطالعه قرار گرفته است. همچنین برای رسیدن به اهداف پژوهش، گروهی نیز به عنوان گروه مقایسه به روش همسان سازی و برابر با جامعه‌ی مورد مطالعه (۱۰۰ نفر)، برای سنجش تفاوت میزان سازگاری زناشویی و ابعاد آن در بین افراد متأهل آموزش دیده و آموزش ندیده، انتخاب شدند.

۳- ۶- واحد پژوهش

پژوهش حاضر در پی تبیین جامع مورد خاص، یعنی تبیین فردنگر می‌باشد(دواس،۴۱:۱۳۷۶). به عبارت دیگر به تبیین رابطه‌ی بین آموزش مهارت‌های زندگی پیش از ازدواج و سازگاری زناشویی در بین افراد می‌پردازد.
همچنین واحد تحلیل واحدی است که اطلاعات از آن گردآوری می‌شود، واحدی که خصوصیات آن را توصیف می‌کنیم. غالباً در تحقیق پیمایشی واحد تحلیل فرد است. با وجود این، واحد تحلیل فقط به فرد محدود نمی‌شود (دواس،۴۱:۱۳۷۶). در این پژوهش، از آنجا که، از افراد، در رابطه با سازگاری زناشویی سؤال می‌شود، بنابراین واحد تحلیل فرد می‌باشد، و از طرف دیگر، پژوهش، در پی افرادی است، که در بین سال‌های ۱۳۸۶ تا۱۳۹۰ در دوره‌های آموزش مهارت‌های زندگی پیش از ازدواج شرکت کرده‌اند، بنابراین این دوره‌های زمانی(سال‌های مذکور)، نیز به عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته می‌شود.

۳-۷- ابزار پژوهش، پایایی و اعتبار

برای سنجش سازگاری زناشویی از مقیاسی که اسپانیر(۱۹۷۶) با ۳۲ سؤال، چهار خرده مقیاس(توافق زوجین، رضایت زوجین، همبستگی زوجین و ابراز محبت) و مقیاس پاسخگویی چند درجه‌ای تهیه نموده، استفاده شد. اسپانیر پایایی این پرسشنامه را از طریق ضریب آلفای کرونباخ ۰/۹۶به دست آورد و به منظور بررسی اعتبار سازه، از مقیاس سازگاری زناشویی لاک- والاس استفاده نمود و ضریب همبستگی این دو مقیاس را در میان افراد متأهل برابر با ۰/۸۶ و در میان افراد مطلقه برابر با۰/۸۸گزارش نمود. در پژوهش دیگری اسپانیر و تامپسون ( ۱۹۸۲، به نقل از حیرت:۱۳۸۸ ) آلفای کرونباخ ۰/۹۱ را برای کل مقیاس و در سطح خرده مقیاس‌ها برای توافق زوجین، رضایت زوجین، همبستگی زوجین و ابراز محبت، به ترتیب آلفا کرونباخ برابر با ۹۰/۰، ۹۴/۰، ۸۱/۰، ۷۱/۰ را گزارش کرده‌اند. نسخه‌ای از این مقیاس را، ثنایی، علاقه بند و هومن(۱۳۷۹) در ایران ترجمه و آماده‌ی اجرا نمودند. ملازاده و همکاران (۱۳۸۱) ضریب آلفای کرونباخ ۸۹/۰، حسن شاهی و همکاران(۱۳۸۲) ۹۲/۰، در پژوهش برازنده و همکاران (۱۳۸۵) ۹۶/۰، در بررسی ابوالقاسمی و کیامرثی (۱۳۸۵) ۹۲/۰و در پژوهش درویزه و کهکی (۱۳۸۷) ۹۴/۰ به دست آمد. همچنین در پژوهش ملازاده و همکاران(۱۳۸۱) روایی ۹۰/۰، و درویزه کهکی(۱۳۸۷) ۹۴/۰ گزارش شده است.
لازم به ذکر است، در این پژوهش به منظور دستیابی به اطلاعات توصیفی و زمینه‌ای مورد نیاز، در کنار مقیاس سازگاری زناشویی اسپانیر، از پرسشنامه‌ی محقق ساخته، نیز استفاده شده است.
۳-۸- روش جمع آوری اطلاعات
پس از آنکه جامعه‌ی آماری پژوهش مشخص شد، و حجم نمونه، بر حسب پرونده‌ها و اطلاعات موجود در بنیاد شهید و امور ایثارگران استان قم، انتخاب گردید، و همچنین پس از تهیه‌ی پرسشنامه لازم، جهت سنجش متغیرهای پژوهش، با افراد مورد نیاز تماس تلفنی حاصل شد، و از آنها جهت تکمیل پرسشنامه، دعوت به همکاری گردید. افراد با مراجعه‌ی حضوری به اداره‌ی بنیاد شهید و امور ایثارگران استان، در شهریور و مهر ماه۱۳۹۲، پس از دریافت راهنمایی‌های لازم از پرسشگر، اقدام به تکمیل پرسشنامه نمودند.
۳-۹- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این پژوهش، پس از جمع‌ آوری داده‌ها به وسیله‌ی پرسشنامه، به استخراج داده‌های نهایی مبادرت ورزیدیم و با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS به تجزیه وتحلیل داده‌ها پرداختیم.
تجزیه و تحلیل داده‌ها در چند مرحله انجام گرفت:
مرحله‌ی اول یا آماره‌ی توصیفی: در این مرحله هر یک از متغیرها به صورت تحلیل دو متغیره، به صورت جداول توصیفی که از فراوانی و درصد فراوانی استفاده شده، به کار گرفته شده است.
مرحله‌ی دوم یا آماره‌ی استباطی: در این مرحله به منظور آزمون فرضیه‌های پژوهش، و سنجش میزان تفاوت سازگاری زناشویی میان دو گروه (مطالعه و مقایسه)، از آزمون t دو نمونه مستقل استفاده شده است.

۳-۱۰- تعریف مفاهیم

۳-۱۰-۱- سازگاری زناشویی

۳-۱۰-۱-۱- تعریف نظری

عبارت است از اینکه یک زوج (زن و مرد) حداقل چند سال با یکدیگر زندگی کرده و در این مدت در ارتباط با موضوعات هیجانی نسبتاً توافق وجود داشته باشد. نکته‌ی قابل ذکر این است که این توافق همواره دوجانبه می‌باشد( ابوالبقایی، حیدریان، شادمند، نجبایی، ۹:۱۳۷۷ ).
در کل این موضوع پذیرفته شده است که سازگاری‌ زناشویی یک مفهوم چند بعدی است که سطوح چندگانه ازدواج را روشن می‌کند و فرایندی است که در طول زندگی زوجین به وجود می‌آید، زیرا که لازمه‌ی آن انطباق سلیقه‌ها، شناخت صفات شخص، ایجاد قواعد رفتاری و شکل‌گیری الگو‌های مراوده‌ای است، بنابراین سازگاری زناشویی یک فرایند تکاملی در بین زن و شوهر است.
سازگاری زناشویی وضعیتی است که در آن زن و شوهر در بیشتر مواقع احساس ناشی خوشبختی و رضایت از همدیگر را دارند، که این روابط رضایت بخش بین زوجین، از طریق علاقه‌ی متقابل، میزان مراقبت از همدیگر، پذیرش و تفاهم یکدیگر قابل اندازه گیری می‌باشد. در واقع سازگاری زناشویی یک ارزیابی کلی از وضع فعلی ارتباط را ارائه می‌دهد.

۳-۱۰-۱-۲-تعریف عملیاتی

۱)توافق دو‌تایی، ۲) رضایت دو‌تایی، ۳) همبستگی دوتایی، ۴) ابراز محبت.

سلیمی، صادق،تطهیر پول در اسناد بین المللی و لایحه پولشویی، مجله تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی ،سال دوم، شماره ۴.
شریف زاده ، محمد جواد، بررسی حسابهای بانکی مردم از نگاه اسلامی، اردیبهشت ۱۳۹۳، پژوهشکده پولی و بانکی، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
صحراییان، مهدی، بخش هایی از یافته های تحقیقات پولشویی در ایران، بهار۱۳۸۲، نشریه مجلس و پژوهش، سال دهم ، شماره ۳۷.
غلامی، علی و پوربخش، سید محمد علی، مبارزه با پولشویی در قوانین ایران و اسناد بین المللی، فصلنامه علمی تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، زمستان ۱۳۹۰، سال چهارم، شماره اول.
گل نژاد، بهنام، رازداری یا نهانکاری بانکی و مالی، بهمن ۱۳۹۱، مرکز پژوهش ها مجلس شورای اسلامی، گروه مطالعات محیط کسب و کار .

1. 1. میرزا جانی، حمید رضا، قانون مبارزه با پولشویی ناقض رازداری حرفه ای وکلای دادگستری، تابستان۱۳۹۱، فصلنامه وکیل مدافع، سال دوم،شماره پنجم.

میر محمد صادقی، حسین، حقوق جزای بین الملل،(مجموعه مقالات)،۱۳۸۶،چاپ دوم، نشر میزان .
میر شکاری، عباس، تحلیل بار اثبات در جرم پولشویی، ماهنامه کانون، شماره ۱۱۴.
نجفی ابرند آبادی، علی حسین، تقریرات درس جرمشناسی، (جرایم سازمان یافته )،۱۳۸۰ ،دوره کارشناسی ارشد، تنظیم : امیر حسین نیاز پور ،دانشگاه شهید بهشتی .

1. 1. نجفی ابرند آبادی، علی حسین ، تقریرات درس جرمشناسی(درآمدی بر جرمشناسی بزهکاری اقتصادی و حقوق کیفری اقتصادی)،۸۵-۱۳۸۴ دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.

نجفی ابرند آبادی،علی حسین ، تقریرات درس جرمشناسی، (بزه شناسی)، ۱۳۷۴، دوره کارشناسی، دانشگاه شهید بهشتی .
نعیمی پروژه، حامد و توکل مقدم، احمد، مطالعه تطبیقی اقدامات انجام شده در زمینه مبارزه با پولشویی در ایران و کشورهای منتخب، پاییز ۱۳۹۲، ، مجله دانش ارزیابی، سال پنجم ، شماره ۱۷.
نورتون،ژوزف جی و شمس، هبا، قانون پولشویی و تامین منابع مالی تروریسم: واکنش های پس از ۱۱ سپتامبر،پاییز۱۳۸۲، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، شماره ۲۹ .

1. 1. 1. یوسفی محله، ابراهیم، منشور انجمن‌های حرفه‌ای اروپایی برای مبارزه با جرایم سازمان یافته، دی ماه ۱۳۸۶، ماهنامه کانون، شماره ۷۶.

   

پایان نامه :
نصیری، خدیجه، پایان نامه قانون پولشویی و آیین نامه اجرایی آن راه کارها و چالش ها ، ۱۳۹۰، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز .

1. 1. نادمی، ایرج ، مطالعه تطبیقی کیفری ایران و ایتالیا در جرم پولشویی،۱۳۸۹، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.

1. 1. کشاورزی، فرشید، پایان نامه آسیب شناسی جرم پولشویی در شبکه بانکی کشور و نحوه مقابله با آن ،زمستان ۹۲، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد تهران مرکز.

روزنامه :

1. 1. قنبری ، حمید ، « مرز رازداری بانکی » روزنامه دنیای اقتصاد – شماره ۳۱۸۲ سال ۹۳ .

1. 1. روزنامه خراسان - مورخ سه‌شنبه ۰۲/۰۲/۱۳۹۳ ، شماره انتشار ۱۸۶۶۸

وب سایت :
رجبی اصل ، مهدی ، افشاء اسرار حرفه ای ۲۰۱۴،.www.pajoohe .com
پایگاه خبری تحلیلی پارسینه ۲۰۱۴ www. Parsine .com
ارجمند نژاد، عبدالمهدی ، اصول ۲۵ گانه برای نظارت بانکی موثر،۱۳۸۵، www.cbi.ir
FSI Team financial Secrecy Index , 2011, Available Online at : http://www.financialsecraegindex.com/.Last Accessed September 28,2012
Tax Justice Networke Mapping Financial Secrecy، Secrecy Indicators،۲۰۱۱.at: www. Secrecy Jurisdictions . com/reasearchanalysis/
منابع عربی :
الشورابی، محمد و عبدالحمید، اداره المخاطر الائتمانیه من و جهتی النظر المعرفیه و القانونیه ، منشاه المعارف، جلال حزی و شرکاء، الاسکندریه، ۲۰۰۲.
قشقوش، هدی حامد، جریمه غسیل الاموال فی نطاق التعاون، الدولی، دارالنهضه العربیه القاهره، ۱۹۹۸ .
قانون شماره ۸۸ مورخ ۲۰۰۳ مصر .
اسناد :

1. 1. قانون مجازات انتشار و افشای اسناد محرمانه و سری دولتی مصوب ۲۹/۱۱/۱۳۵۳

1. 1. دستور العمل مقررات پیشگیری از پولشویی ، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۶

1. 1. قانون مجازات انتشار و افشای اسناد محرمانه و سری دولتی ، مصوب ۱۳۵۳

1. 1. قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۷۸

1. 1. قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲

1. 1. قانون مالیاتهای مستقیم مصوب ۱۳۶۶ اصلاحیه ۱۳۷۹

1. 1. قانون مبارزه با پولشویی مصوب ۱۳۸۶

1. 1. کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با فساد ۱۹۸۸

1. کنوانسیون پالرمو