میزان رابطه یا به عبارت دیکر ، حدی که مصرف کنندگان ، نام و نشان تجاری را به خود نزدیک و متعلق به خود می دانند، در مدل BAV بر اساس عوامل زیر سنجیده می شود. (میلر و مویر ، ۲۰۰۴)
ارضای نیازهای منحصر به فرد مشتریان
تناسب با سبک زندگی
میزان احساس مشتریان از انطباق طراحی نام و نشان تجاری با آن ها
بسیاری از مشتریان در بازار خودرو، نام پروشه را به عنوان خودرویی کاملا متفاوت از سایرین در نظر می گیرند. اما ، تعداد افرادی که این نام و نشان تجاری را متعلق به خود بدانند ، بسیار اندک است . مدل BAV به این نکته توجه دارد که نام و نشان تجاری که رابطه نزدیک تری با مصرف کنندگان دارد، از نرخ نفوذ بالاتری در بازار برخوردار است و برای دوره طولانی تری سودآوری خود را در بازار حفظ می کند . (میلر و مویر، ۲۰۰۴) برای هر کسب و کار ، داشتن ارتباط صحیح چیزی است که ارزش طول عمر مشتری را حداکثر می کند. ( پیز^[۱۲۹] ، ۲۰۰۱)

اعتبار –به معنی میزان ارزشمندی نام و نشان تجاری در نظر خریداران است و نشان می دهد که نام و نشان تجاری تا چه حد در زمره بهترین ها در صنعت خود به شمار می آید . این معیار، ارتباط نزدیکی با معیا “برداشت از کیفیت” دارد که در مدل آکر ذکر شده و به علاوه شهرت و محبوبیت نام و نشان تجاری را مورد سنجش قرار می دهد . یکی از قدرتمندترین نمونه های نام و نشان تجاری بر اساس این معیار کوکاکولا است . برداشت مصرف کنندگان از کیفیت این نام و نشان تجاری در بالاترین سطوح در صنعت می باشد . همچنین ، به دلیل حاکمیت این نام و نشان تجاری در گوشه و کنار جهان ، از نظر شهرت و محبوبیت در سطح بالایی قرار دارد. برای طراحی و توسعه نام و نشان تجاری جدید ، توجه به معیار اعتبار یکی از نکات حائز اهمیت است و باید پس از معیارهای رابطه و تمایز ، توجه خاصی بدان متمرکز گردد . ( میلر و مویر ، ۲۰۰۴ )
اعتبار به عنوان عاملی مورد توجه قرار گرفته است که نقش کلیدی در ادراک مشتریان نسبت به جزئیات محیط ، بخصوص در زمینه تاکتیک های قیمت گذاری ، تبلیغات و فروش شخصی ایفا می کند . اعتبار نام و نشان تجاری شامل دو عامل کلیدی است:‌
الف) قابلیت اعتماد یعنی اعتقاد به این که شرکت مایل است به تعهداتش عمل کند.
ب) خبرگی : یعنی اعتقاد به این که شرکت توانایی تحقق بخشیدن به تعهداتش را دارد. قابلیت اعتماد جدا از صحت و راستی است و می تواند به عنوان یک ویژگی مستقل تعریف شود . ( سواینی و اسویت^[۱۳۰]، ۲۰۰۷)
دانش – دانش عبارت است از داده ها ، اطلاعات و مهارت هایی که توسط فرد به واسطه ی تجربه ، تحصیلات و خودکاوی کسب می شود. به عبارت دیگر ، دانش را می توان ادراک جزئیات یکپارچه ای دانست که به تنهایی ارزش کمتری دارند. دانش نام و نشان تجاری عبارت است از آشنایی مشتری با نام نشان تجاری و درک وی از آگاهی و تصویر نام و نشان تجاری است . ( کلر، ۱۹۹۳) ‌در مدل BAV دانش ، معیار یاز میزان درک مصرف کنندگان از نام و نشان تین . نشان می دهد که مصرف کنندگان تا چه حد توانسته اند مفاهیم و ارزش های نام و نشان تجاری را برای خود ، درونی سازی کنند. دانش تنها دستاورد فعالیت های رسانه ای نیست . نام و نشان تجاری باید ایده روشن و برتری داشته باشد تا بتواند برای مصرف کنندگان جذاب باشد . براساس مدل BAV ، دانش دستاورد نهایی تمامی فعالیت های بازاریابی و حاصل تجزبیاتی است که وجود دارد که مصرف کنندگان حرفه ای د رقضاوت های خود با اطمینان و اعتماد بیشتری عمل می نمایند و بنابراین به علائم حاشیه ای آسیب پذیر ی کمتری دارند. مطالعات نشان می دهند که در یک قلمرو موضوعی خاص ،‌افراد حرفه ای در مقایسه با مصرف کنندگان غیر حرفه ای دارای دانش غنی تر و سازمان یافته تری می باشند( آلبا و هوتچیسون^[۱۳۱]، ۱۹۸۷) دانش به عنوان یکی از ویژگی های اصلی مصرف کنند ه ، عاملی مهم در بررسی رفتار مصرف کننده می باشد . مصرف کنندگان با سطوح دانش بالا و پایین رفتارهای متفاوتی را از خود نشان می دهند. ( گرایم و دیگران ، ۲۰۰۲) قبل از این که ارزش ویژه واقعی نام و نشان تجاری بتواند اندازه گیری شود، باید ابتدای از دانش نام و نشان تجاری در اذهان مشتریان بالقوه اطلاع داشت. ( هلین^[۱۳۲] ، ۲۰۰۸)
در این مدل، تمایز و رابطه با هم ترکیب شده و قدرت برند^[۱۳۳] را نشان می دهد. این دو رکن، اشاره به ارزش آتی برند دارد، نه ارزش گذشته برند، ترکیب احترام و دانش با هم، منزلت برند^[۱۳۴] را مشخص می کند، که بیشتر مانند گزارشی از عملکرد گذشته برند است، بررسی و سنجش روابط بین چهار بعد این مدل، اطلاعات زیادی از وضعیت کنونی و آینده برند را در اختیار می گذارد. قدرت و منزلت برند می تواند در یک نمودار با یکدیگر ترکیب شده و مراحل سیکل توسعه برند را مشخص کند.(شکل )
برندهای جدیددرست بعد از شروع کار، سطح پایینی از هر چهار بعد این مدل را نشان می دهند. در برندهای قوی جدید، بعد تمایز معمولا سطح بالاتری نسبت به بعد رابطه، اختیار می کند، این در حالی است که دوبعد احترام و دانش در سطح پایین تری قرار دارند. برندهای رهبر سطح بالاتری از هر چهار بعد را به نمایش می گذارند. در نهایت، برندهای در حال رکود، از سطح بالایی از دانش- شاهدی بر عملکرد گذشته- سطح پایینی از احترام و حتی سطح پایینی از رابطه وتمایز برخوردارند.
نمودار شماره ۲-۷. سیکل توسعه برند مربوط به مدل ارزیاب دارایی برند (کاتلر و کلر-۲۰۰۸)
۲-۱۶-۴ مدل Brandz
بر اساس پژوهش هایی که در زمینه نام و نشلان تجاری صورت گرفته ، مدل ها و نظریه هایی برای سنجش نام و نشان تجاری ارائه شده است . WPPs Brandz را می توان در قالب “هرم پویایی نام و نشان تجاری ” را مورد مشاهده قرار داد. هرم پویای نام و نشان تجاری شامل موارد زیر می باشد( میلر و مویر ، ۲۰۰۴)
تعلق^[۱۳۵] : مصرف کنندگان احساس می کنند که مزیت های نام و نشان تجاری صرفا برای آن هاست . به عبارت دیگر ، احساس می کنند نام و نشان تجاری متعلق به آن هاست.
برتری^[۱۳۶] : مصرف کنندگان فکر می کنند نام و نشان تجاری در رده خاصی از محصولات برتر است. به عبارت دیگر ، این نام و نشان تجاری از دیگر موارد مشابه برتر است.
عملکرد^[۱۳۷] : کیفیت نام و نشان تجاری برای مصرف کنندگان ، قابل قبول و مناسب است و آنجه از یک نام و نشان تجاری خاص انتظار دارند ، به خوبی برآورده شده است . به عبارت دیگر ، آن نام و نشان تجاری ، نیازهای مصرف کنندگان را برآورده می کند.
رابطه^[۱۳۸] : مصرف کنندگان به این باور می رسند که نام و نشان تجاری برای افرادی مثل آن ها ساخته شده است .
آگاهی از حضور^[۱۳۹] :‌مصرف کنندگان نسبت به نام و نشان تجاری آگاهی دارند، آن را می شناسند و تعریف آن را شنیده اند .
عدم آگاهی^[۱۴۰] : مصرف کنندگان تا به حال با این نام و نشان تجاری مواجه نشده اند و در واقع اولین بار است که این نام را می شنوند.
اکوارد^[۱۴۱] یکی از شیوه های سنجش نام و نشان تجاری است که توسط مرکز پژوهشی هریس اینتراکتیو^[۱۴۲]طراحی شده و در آمریکای شمالی مورد استفاده قرار می گیرد. این مدل ، سه معیار اصلی را در بر می گیرد که عبارتند از : (‌میلر و مویر ، ۲۰۰۴ )
کیفیت^[۱۴۳] – شاخص کیفیت ، نام و نشان تجاری را بر اساس رتبه بندی ۱۰ امتیازی مورد ارزیابی قرار داده و در صورتی که نام و نشان تجاری برجسته باشد ، امتیاز آن ۱۰ و اگر کیفیت آن قابل قبول باشد ، امتیاز پنج و در صورت برخورداری از کیفیت پایین ، امتیاز آن صفر خواهد بود.
برتری – معیاری است که درصد پاسخگویان دارای نگرش مثبت نسبت به نام و نشان تجاری را ملاک قرار می دهد.
ارزش نام و نشان تجاری – این معیار رضایت کلی مصرف کنندگان را از نام و نشان تجاری مورد سنجش قرار می دهد و حاصل ضرب دو معیار کیفیت و برتری است.
معمولا انواع نام و نشان تجاری رتبه بالا در رتبه بندی Equired قدتمندترین انواع و نام و نشان تجاری نیستند بلکه قرار گرفتن برخی از انواع و نام نشان تجاری در صدر جدول نشان دهنده این است که آن ها توانسته اند به خوبی انتظارات خریداران خود را پاسخ دهند . ( میلر و مویر، ۲۰۰۴)
این مدل به شکل یک هرم طراحی شده است که وفاداری خرید در حرکت به سمت بالای هرم افزایش می یابد . مصرف کنندگان در حرکت به سطوح بالاتر به صورت فعال تری از نام و نشان تجاری دفاع خواهند کرد . و همچنین سهم از سبد خرید آن ها و میزان مصرف در طبقه محصول نام و نشان تجاری افزایش خواهد یافت . هدف این مدل ساختن گروه نسبتا بزرگی از مصرف کنندگان واقعا وفادار است که با حفظ رابطه مناسب همیشه به نام و نشان تجاری وفادار بمانند.
نمودار شماره ۲-۸. هرم پویایی نام و نشان تجاری مدل Brandz
۲-۱۶-۵ مدل ایکویترند
این مدل که توسط توتال ریسرچ^[۱۴۴] ایجاد شده، تفاوت و تقابل جالب با ارزیاب دارایی برند دارد. در این مدل از مجموعه کوچکی از پرسش های ساده تر و در عین حال قوی تر استفاده می شود. پژوهش سالاته مربوط به این مدل در آغاز با ۲۰۰۰ پاسخگو و در رابطه با ۱۳۳ برند انجام شد و در سال ۱۹۹۵ به ۷۰۰ برند در ۱۰۰ گروه محصول رسید. این روش بر مبنای سه معیار مختلف دارایی برتد استوار است. نخستین دارایی، برجستگی برند^[۱۴۵] است، یعنی درصدی از مخاطبان که درباره برند دارای یک عقیده هستند. دومین دارایی کیفیت ادراک شده است و قلب این مدل محسوب می شود. چرا که طبق یافته های توتال ریسرچ، کیفیت ادراک شده به میزان بسیار زیادی با دوست داشتن برند، اعتماد به برند، افتخار به داشتن برند و تمایل به توصیه برند به دیگران ارتباط دارد. این معیار متوسط رتبه های کیفیت است که مخاطبانی که دارای عقیده ای نسبت به برند بوده اند ( دارایی نخست)، از امتیاز ۱ تا ۱۱ به برند داده اند. سومین دارایی، رضایت استفاده کننده^[۱۴۶] است. این معیار، متوسط رتبه های کیفیت است که مخاطبانی که از برند در بیشتر اوقات استفاده می کنند به برند داده اند. این سه دارایی و معیار در هم ادغام شده و ارزش ویژه برند را شکل می دهند.(آکر،۱۹۹۶)
۲-۱۶-۶ مدلYDL
یو و دمتا^[۱۴۷] در سال ۱۹۹۸ مدلی برای ارزیابی ارزش ویژه نام و نشان تجاری ارائه نمودند که شامل تلاش ها و کوشش های بازاریابی و تأثیر آن بر ابعاد مختلف نام و نشان تجاری بود. آن ها سعی بر این داشتند که به ابعاد و جنبه های مختلفی که محققان دیگر نسبت به آن بی توجه بودند ، توجه ویژه نشان دهند. مدل مفهومی تحقیق این دانشمندان به صورت زیر است.
ارزش برای شرکت
ارزش ویژه نام و نشان تجاری
ابعاد مختلف ارزش ویژه نام و نشان تجاری
کوشش بازاریابی
ارزش برای مشتری
شکل شماره ۲-۹. مدل YDL Sourrce: 1998,Yoo & Domtha
۲-۱۶-۷ مدل رزونانس (طنین) برند^[۱۴۸]
این مدل توسط کوین کلر ارائه شده است. در این مدل، ساختن برند مرحله ای و پلکانی است. به این ترتیب که از پایین به بالا مراحل زیر می باید طی شود:
۱- اطمینان از شناخته شدن برند توسط مشتریان و ایجاد تداعی و ارتباط برند در ذهن مشتریان با سطح کلاس خاصی از محصول و یا با نیاز مشتریان.
۲- ایجاد کلیتی از مفهوم برند در ذهن مشتریان با بهره گرفتن از مرتبط کردن تعدادی از تداعی های قابل لمس برند با تداعی های غیرقابل لمس.
۳- تلاش در ایجاد پاسخ های مطلوب مشتری در مورد برند در هنگام قضاوت و بروز احساسات در رابطه با برند.
۴- سعی در تغییر پاسخ ها و واکنش ها به برند در جهت ایجاد وفاداری عمیق و فعال مشتریان.
اجرای این چهار مرحله، مستلزم ساختن شش سنگ بنای مهم برند در ارتباط با مشتریان است. این شش سنگ بنا می تواند در قالب یک هرم برند شکل گیرد ( طبق شکل ). این مدل، دو گونه بنیان و ریشه را برای برند در نظر می گیرد. بنیان منطقی برای ساختن برند که در سمت چپ هرم قرار دارد و بنیان احساسی که در سمت راست هرم قرار می گیرد. خلق ارزش ویژه برند مستلزم رسیدن به نوک هرم است و این زمانی اتفاق می افتد سنگ بناهای مناسب هرم در کنار یدیگر قرار گیرند. شش سنگ بنای هرم عبارت اند از:
برجستگی برند: هرچند وقت یک بار و با چه سختی و یا آسانی، در شرایط مختلف خرید و مصرف، برند را به خاطر آورده می شود؟
عملکرد برند^[۱۴۹] : چگونه محصول یا خدمت نیازهای کارکردی و عملکردی مشتریان را برآورده می سازد؟
تصویر سازی برند^[۱۵۰] : مرتبط است با دارایی بیرونی محصول یا خدمت، مشتمل است که با راههایی که برند در جهت برآورد ساختن نیازهای اجتماعی و روانشناختی مشتریان طی می کند.
قضاوت های برند^[۱۵۱] : بر عقاید و ارزیابی های شخصی مشتریان تمرکز دارد.
احساس برند ^[۱۵۲] : پاسخ ها و واکنش های احساسی مشتریان در قبال برند.
رزونانس برند: به ماهیت رابطه ای که مشتریان با برند دارند و هم چنین میزانی که مشتریان احساس همراهی و همپایی با برند می کنند برمی گردد. رزونانس، عمق رابطه درونی و روانی که مشتریان با برند دارند و هم چنین فعالیتی که ناشی از این وفاداری می شود را در بر می گیرد.

خوبان که همچو شمع ز نور آفریده اند
آن طرفه آهویان که به مجنون وشان خوشند
در صید دل کبوتر مستند مهوشان
چون من به خون خود نشوم غرقه از بتان
آسوده نیستم دمی از سوختن چو شمع
هرگز کجا به شربت کوثر شوند خوش
اهلی چو مرغ بسمل از آن می طپد به خاک

سر تا قدم چراغ دل و نور دیده اند
این طرفه است کز من مجنون رمیده اند
کز برج دل فریبی و شوخی پریده اند
کز من به تیغ کم محلی دل بریده اند
گوئی برای سوختنم آفریده اند

تلخی کشان که زهر جدائی چشیده اند
مردان چه جای خاک که در خون طپیده اند

وزن:مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن / بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف
موضوع کلی: بیان زیبایی معشوق وغرور معشوق در برابر عاشق
غزل مقفّی با قافیه فعلی.
۱-خوبان، کنایه از زیبا رویان./ همچو شمع، تشبیه./خوبان، چراغ دل و نور دیده اند، تشبیه جمع/
۲-طرفه، شگفت انگیز./مجنون وش، مانند مجنون، پسوند شباهت./تلمیح به داستان لیلی ومجنون، رجوع کنید به غزل ۳۰۷٫/
۳- کبوتر مستند مهوشان، تشبیه بلیغ اسنادی./ کبوتر ، برج وپریدن، تناسب دارد./
۴-بتان، استعاره از زیبا رویان./ تیغ کم محلی، تشبیه بلیغ اضافی، کاربرد واژه عامیانه، ویژگی سبکی است./
۵- چو شمع، تشبیه./ بیت آرایه حسن تعلیل دارد./ آفریده اند، تکرار قافیه./
۶-شربت کوثر، تلمیح به سوره قران و«کوثر کلمه قرآنی است وزمخشری برای آن دومعنی قائل شده است.خیرکثیر و دیگر نهری دربهشت.»(کشاف ،تفسیرسوره کوثر)./ زهر جدایی، تشبیه بلیغ اضافی./
۷-چومرغ بسمل، تشبیه و بسمل مرغ سربریده است./ مردان، کنایه از عاشقان./
غزل ۴۲۳

رسید یار و دلم بی قرار خواهد کرد
به اعتقاد قدم نه چو کوهکن در عشق
مگو که شمع جمالت به پرده خواهد ماند
اگر وفای بتان را من اعتماد کنم
به تیرگی همه عمرم گذشت از آن امید
کسی که صید کمند وفا چو مجنون است
به زهد و توبه کی از دوست بگذرد اهلی

فغان که گریه مرا شرمسار خواهد کرد
که اعتقاد تو در سنگ کار خواهد کرد
که حسن جوهر خود آشکار خواهد کرد
درین سخن که مرا اعتبار خواهد کرد
که برق وصل تو روزی گذرا خواهد کرد
به عاقبت سگ لیلی شکار خواهد کرد
که گر فرشته شود ذکر یار خواهد کرد

متنی (۱۳۸۳) در پایان نامه­ خود با عنوان “عوامل موثر بر وفاداری مصرف کننده نسبت به یک نام تجاری خاص در محصولات صنایع غذایی (مطالعه موردی ماکارونی)” اقدام به شناسایی و بررسی عوامل موثر بر وفاداری مصرف کنندگان به یک علامت تجاری در صنعت محصولات غذایی پرداخته و در مرحله بعد تلاش کرده است تا رتبه بندی هریک از عوامل از دید مصرف کنندگان انجام شود.
آقا سید (۱۳۸۹) در تحقیقی با عنوان “بررسی عوامل زمینه‌ای، وفاداری به برند و تغییر جهت دادن برند برروی تصمیم خرید مصرف کنندگان جوان” اقدام به بررسی تاثیرات عوامل زمینه‌ای و همچنین معیارهای وفاداری به برند و تغییر دادن برند بطور همزمان بر روی تصمیم خرید مصرف کنندگان علی الخصوص در رده سنی جوانان نموده ‌است.
گیلانی نیا و موسوی (۱۳۸۹) در تحقیق خود با عنوان ” تاثیر وفاداری به برند بر ارزش ویژه برند بانک از دیدگاه مشتریان کارت الکترونیکی” که در سال ۱۳۸۹ ارائه شده‌است، به مطالعه ۳۶۳ نفر از مشتریان بانک‌های خصوصی استان گیلان پرداخته‌اند، ایشان به این نتیجه رسیده‌اند که وفاداری، آگاهی و کیفیت بر ارزش ویژه برند از عوامل مؤثر بر روی وفاداری مشتریان به برند می‌باشد.
حاج‌کریمی و همکاران (۱۳۸۸) در یک بررسی پیمایشی با نام بررسی ارتباط کیفیت مواجهه خدمت و وفاداری مشتریان در سازمان‌های خدماتی تجاری بر اساس مدل جایاواردهنا و همکاران، ابعاد کیفیت مواجهه خدمت مطرح و ارتباط آن با وفاداری مشتریان را مورد ارزیابی قرار دادند. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و نمونه آماری آن متشکل از ۱۰۲ شرکت که از خدمات بندر شهید رجایی بهره می‌گیرند بوده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که کیفیت مواجهه خدمت ارتباط مثبتی با رضایت مشتری و ادراکات او از کیفیت خدمت دارد، ضمن اینکه با وفاداری مشتریان نیز ارتباط مثبتی دارد.
حقیقی و همکاران (۱۳۸۲) در یک مطالعه‌ی میدانی با نام وفاداری خدمت: اثرات کیفیت خدمات و نقش میانجی رضایتمندی مشتری به بررسی رابطه‌ی کیفیت خدمات، وفاداری و رضایت مشتریان پرداختند. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و جامعه‌ی آماری آن کارکنان بانک ملت در شهر تهران است که نمونه‌ای به تعداد ۱۴۷ نفر از میان آنها انتخاب شده است. یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که بین رضایت مشتریان و کیفیت خدمات و وفادرای مشتریان ارتباط معناداری وجود دارد.
نعمتی‌زاده و دهقان (۲۰۱۳) در مطالعه‌ای با عنوان توضیح محرک‌های ارزش مشتری با رضایت آنان مطالعه‌ی موردی: یکی از بانک‌های ایرانی در تهران به بررسی رابطه‌ی تصویر ذهنی برند و رضایت مشتریان پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۳۸۴ عضو ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. نتایج آن نشان می‌دهد که بین تصویر ذهنی برند و رضایت مشتریان ارتباط معناداری وجود دارد.
رنجبریان و سنایی (۲۰۱۲) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان تحلیل تصویر برند، کیفیت درک شده و رضایت مشتری و قصد خرید مجدد در فروشگاه‌های ایران به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۱۲۲۷ عضو، ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه و روش تحلیلش معادلات ساختاری بوده است. نتایج این تحقیق حاکی از وجود ارتباط معنادار بین رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
اندرواژ و همکاران (۲۰۱۳) در یک بررسی با رویکرد توصیفی پیمایشی تحت عنوان تأثیر اعتماد به برند و رضایت مشتریان بر وفاداری مشتریان با بهره گرفتن از روش SEM به بررسی رابطه‌ی اعتماد به برند و وفاداری مشتریان پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۳۲۰عضو، ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه و روش تحلیل آن معادلات ساختاری بوده است. بافته‌های آن وجود رابطه‌ی معنادار میان اعتماد به برند و وفاداری مشتریان را تأیید می‌کند.
۲ـ۸ـ۲ـ تحقیقات خارجی
حامد (۲۰۱۳) در مطالعه‌ای توصیفی پیمایشی با عنوان تأثیر تبلیغات مصرفی روی وفاداری به برند با نقش میانجی تصویر فروشگاه، کیفیت درک شده و رضایت مشتری: مطالعه‌ی موردی هایپرمارکت‌ها به بررسی رابطه‌ی وفاداری به برند و اعتماد مشتریان پرداخته است. این مطالعه یک بررسی کمی و مقطعی و از نوع کاربردی بوده است. نمونه‌ی آماری آن داری ۳۶۰ عضو بوده و ابزار گردآوری داده‌ی آن نیز پرسشنامه بوده است. روش تحلیل این پژوهش از نوع معادلات ساختاری می‌باشد. نتایج تحلیل در این بررسی مؤید ارتباط معنادار اعتماد مشتریان و وفاداری به برند می‌باشد.
سعید و همکاران (۲۰۱۳) در یک مطالعه‌ی توصیفی پیمایشی با عنوان تأثیر تصویر برند بر وفاداری به برند و نقش رضایت مشتریان در آن به بررسی رابطه‌ی تصویر برند و وفاداری مشتریان پرداختند. این تحقیق در زمره‌ی تحقیقات کمّی، مقطعی و کاربردی قرار می‌گیرد. جامعه‌ی آماری آن مشتریان بخش خدمات بی‌سیم ارتباطات از راه دور در پاکستان بوده‌ است که نمونه‌ای به تعداد ۱۵۰ عضو از میان آنها انتخاب شده است. ابزار گردآوری داده‌های این تحقیق پرسشنامه و روش تحلیل در این مطالعه رگرسیون و همبستگی بوده است. نتایج این تحقیق وجود رابطه‌ی معنادار میان تصویر برند و وفاداری مشتریان را تأیید می‌کند.
بودیارتی و همکاران (۲۰۱۳) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان ارزش ویژه‌ی برند و رضایت مشتریان به عنوان میانجی تأثیر تبلیغات و کیفیت خدمات با وفاداری مسافران بین‌المللی خطوط هوایی گروآدای اندونزی به بررسی رابطه‌ی رضات مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. جامعه‌ی آماری این تحقیق مسافران بین‌المللی خطوط هوایی گروآدای اندونزی بوده است که از میان آنها نمونه‌ای به تعداد ۳۵۰ عضو برگزیده شده است. همچنین ابزار این تحقیق پرسشنامه بوده است. روش تحلیل داده‌ها در این پژوهش معادلات مسیری ساختاری با بهره گرفتن از نرم‌افزار اسمارت پی‌ال‌اس بوده است. یافته‌های آن نشان از آن دارد که بین رضات مشتریان و تصویر ذهنی برند ارتباط معناداری وجود دارد.
چی‌ها و هاشیم (۲۰۰۷) در یک بررسی توصیفی پیمایشی با عنوان ارزش ویژه‌ی برند، رضایت مشتریان و وفاداری آنان: بخش بانکداری مالزی به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. جامعه‌ی آماری این تحقیق مشتریان بخش بانکداری مالزی بوده‌اند که نمونه‌ی انتخاب شده از میان آنها دارای ۲۵۶ عضو و ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. روش تحلیل داده‌های آن ضریب همبستگی بوده است. نتایج پژوهش مزبور گواه از آن است که بین رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند ارتباط معناداری وجود دارد.
مالیک و همکاران (۲۰۱۲) در یک بررسی با رویکرد توصیفی پیمایشی تحت عنوان تأثیر تصویر برند، کیفیت خدمات و قیمت بر رضایت مشتریان در بخش ارتباطات از راه دور پاکستان به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق بالغ بر ۱۶۰ عضو داشته است. ابزار گردآوری داده‌های آن نیز پرسشنامه بوده است. یافته‌ها حکایت از وجود ارتباط معنادار میان رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
تی‌تو و همکاران (۲۰۱۲) در مطالعه‌ای تحت عنوان تأثیر تصویر برند شرکت و رضایت مشتریان بر وفاداری آنها: مطالعه‌ی تجربی قهوه‌ی استاربوکس در تایوان به بررسی رابطه‌ی رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند پرداختند. نمونه‌ی آماری این تحقیق دارای ۲۰۶ عضو، ابزار آن پرسشنامه و روش تحلیل آن معادلات ساختاری بوده است. یافته‌ها حکایت از وجود ارتباط معنادار میان رضایت مشتریان و تصویر ذهنی برند می‌باشد.
آتاکورا (۲۰۱۴) در تحقیقی با رویکرد پیمیایشی تحت عنوان اعتماد به برند مشتری برای توسعه‌ی ملموس هزاره‌ی سوم جهان: نقش ویژگی‌های احساسی و کارکردی برند به بررسی رابطه‌ی اعتماد به برند و وفاداری مشتریان پرداخته است. نمونه‌ی آماری آن دارای ۵۰۸ عضو بوده است که از میان جامعه‌ی استفاده‌ کنندگان از خدمات مالی در کوماسی کشور غنا انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌های آن نیز پرسشنامه بوده است. یافته‌های این تحقیق بر وجود رابطه‌ی معنادار میان اعتماد به برند و وفاداری مشتریان مُهر تأیید می‌زند.

الواز و رادولفو^[۱۲۷] (۲۰۰۷) در تحقیقی با عنوان “ارزیابی تاثیر تصمیمات مربوط به قیمت بر روی طبقه محصول و برندها” به تجزیه و تحلیل تاثیر قیمت بر روی تصمیمات خرید مصرف کنندگان پرداختند.
ریو و دیگران^[۱۲۸] (۲۰۰۱) در پژوهشی به مطالعه و بررسی “اثر تصویرذهنی برند نام و نشان تجاری بر واکنش رفتاری مصرف کنندگان” پرداخته‌اند. آنها در مطالعه خود تصویر نام و نشان تجاری را براساس مزایا و کارکردهایی که مصرف کننده را با آن علائم مربوط می‌کند تحلیل نموده‌اند.
الینجر^[۱۲۹] و همکارانش (۱۹۹۹) در تحقیقی استنتاج کردند که ارتباطات در تغییر اعتقادات و نگرش مشتریان نسبت به سازمان اثر گذار است. در این تحقیق الینجر در نتیجه‌گیری خود بیان می‌کند که وفاداری و رضایتمندی هر دو از از ارتباطات میزان و نحوه آن اثر می‌پذیرند.
چو^[۱۳۰] (۲۰۰۹) عنوان کرد که ارزش مشتری نقش میانجی در رابطه اعتماد به برند و وفاداری بازی می‌کند. در ضمن او منابع اعتماد به برند مشتری را سه ناحیه زیر می‌داند: ۱)رفتارهای پر از اعتماد سازمان به مشتریان ۲) اعمال سیاستهای مدیریت و کارکنان رده اول (کارکنانی که مستقیما با مشتری تعامل دارند) ۳)تمایل فردی مشتریان به اعتماد به برند
ناکس^[۱۳۱] (۲۰۰۴) در مقاله‌ای با عنوان “جایگاه یابی و نام گذاری شرکت” که در بانکی با نام The First Direct انجام شده، بیان می‌دارد که جایگاه یابی نام تجاری سازمانی یک شرکت می‌تواند در شهرت نام تجاری، کارکرد محصولات و خدماتش، سهم محصولات و مشتریانش و شبکه‌های ارتباطی که یک مدیر باید در زنجیره تامین خود داشته باشد، تعیین شود. این روش بر عوامل درون سازمانی و عوامل برون سازمانی تمرکز می‌کند و از این طریق به ارتقای نام تجاری در نظر مصرف کننده کمک می‌کند.
در مطالعه‌ای توسط راسل‌بنت و همکاران^[۱۳۲] (۲۰۰۷) با عنوان “تعلق خاطر، رضایت و وفاداری نام تجاری در صنایع کوچک"، وفاداری از دو بعد نگرشی و رفتاری بررسی شده و ارتباط آن با متغیرهای رضایت و تعلق خاطر مورد آزمون قرار می‌گیرد. این مطالعه ارتباط بین وفاداری نگرشی و وفاداری رفتاری را در زمینه‌ی خدمات تجاری می‌آزماید و برای شناسایی دو کلید مقدم بر وفاداری تلاش می‌کند.
شکل۲ـ۱۴: ارزیابی وفاداری از دو بُعد نگرشی و رفتاری (منبع: راسل‌بنت و همکاران، ۲۰۰۷)
یافته‌های راسل‌بنت و همکاران (۲۰۰۷)، ارزشِ مفهوم‌سازی و اندازه‌گیری دو جزء وفاداری یعنی نگرشی و رفتاری را ثابت می‌کند. نتایج این مطالعه طبق مدل۳، نشان می‌دهد که وفاداری نگرشی عامل میانجی بین تعلق خاطر و رضایت با وفاداری رفتاری است. به عبارتی وفاداری نگرشی، متغیر توضیحی مهمی در پیش‌بینی وفاداری رفتاری ست و ارتباطات معناداری بین وفاداری نگرشی و عوامل مقدم یعنی تعلق خاطر و رضایت وجود دارد.
هریس و گود (۲۰۰۴) در تحقیقی با عنوان “چهار سطح وفاداری و نقش محوری اعتماد: مطالعه‌ی خدمات آنلاین” یک مقیاس چهار بعدی که بازتاب‌دهنده‌ی مفهوم سازی زنجیره‌ی وفاداری دائمی اولیور (۱۹۹۷) است، پیشنهاد وآزمون شده‌است. همچنین از طریق ترکیب و ساختن تحقیق موجود درباره‌ی وفاداری، اعتماد به برند، رضایت، ارزش و کیفیت خدمات، یک چارچوب پیشنهاد و آزمون شده‌است.
شکل۲ـ۱۵: چارچوب وفاداری (منبع: هریس و گود، ۲۰۰۴)
سه هدف اصلی مطالعه‌ی هریس و گود (۲۰۰۴) عبارتند بودند از: توسعه و گسترش مفهوم‌سازی‌های موجود در مورد خدمات آنلاین از طریق مشارکت دادن ساختار اعتماد به برند؛ پیشنهاد، عملیاتی‌سازی و آزمون مقیاس چهاربعدی وفاداری الیور و در نهایت آزمون نظریه‌ی مطرح شده در زمینه‌ی آنلاین وتسهیم بینش اضافی ناشی از آن به همه‌ی چارچوب‌های خدمات آنلاین. نتایج تحقیق آن‌ها نشان می‌دهد اعتماد به برند، ارزش و کیفیت خدمات بیشترین تأثیر را بر وفاداری دارند.
مسحب^[۱۳۳] و همکاران (۲۰۱۰) در یک تحقیق با رویکرد پیمایشی تحت عنوان کیفیت خدمات، رضایت و وفادرای مشتریان: آزمون میانجی‌گری به بررسی رابطه‌ی رابطه‌ی میان کیفیت خدمات، رضایت و وفاداری مشتریان پرداختند. این مطالعه در ایران و در شهر تهران انجام شده است. جامعه‌ی آماری این تحقیق مشتریان شعب بانک سپه در خیابان فاطمی تهران و ابزار گردآوری داده‌های آن پرسشنامه بوده است. تعداد نمونه‌ی این تحقیق بالغ بر ۱۴۷ عضو بوده است. یافته‌های این تحقیق نشان داد که کیفیت خدمات در تمام ابعاد آن در سطح پایینی قرار دارد. علاوه بر این، نتایج این بررسی نشان دادند که رضایت مشتریان نقشی میانجی را در تأثیر کیفیت خدمات بر وفاداری مشتریان ایفا می‌کند.
اکبر و پروز (۲۰۰۹) در یک مطالعه‌ی پیمایشی با نام تأثیر کیفیت خدمات، اعتماد و رضایت مشتریان بر وفاداری مشتریان به بررسی روابط میان متغیرهای اشاره شده پرداختند. جامعه‌ی آماری آنها مشتریان صنعت ارتباطات از راه دور بنگلادش بوده است که نمونه‌ای به تعداد ۳۰۴ عضو از میان آنها برگزیده شده است. یافته‌های آنها نشان می‌دهد که رضایت مشتریان و اعتماد رابطه‌ی معناداری با وفاداری مشتریان دارد.
۲ـ۹ـ معرفی بانک پارسیان
بانک پارسیان به صورت شرکت سهامی عام و با مالکیت اشخاص غیر دولتی و به استناد قانون اجازه تأسیس بانک های غیر دولتی مصوب فروردین ماه ۱۳۷۹، ماده(۹۸) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و ضوابط تأسیس بانک غیر دولتی مصوب نهصد و چهل و هشتمین جلسه مورخ ۲۰/۹/۱۳۷۹ شورای پول و اعتبار تأسیس یافته و در چارچوب قانون پولی و بانکی کشور مصوب سال ۱۳۵۱، قانون عملیات بانکی بدون ربا، قانون تجارت و مقررات اساسنامه بانک، در مرداد ۱۳۸۰، نسبت به انجام پذیره نویسی سهام و تشکیل مجمع مؤسس اقدام نمود و پس از انجام تشریفات و ثبت رسمی بانک به شماره ۱۷۸۰۲۸ در تاریخ ۱۵/۶/۱۳۸۰ در اداره ثبت شرکتها و مؤسسات غیر تجاری تهران، به موجب نامه شماره ۲۳۴۸/هـ ـ مورخ ۲۶ شهریور ماه ۱۳۸۰ مجوز آغاز فعالیت را از بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران دریافت نمود. بدین ترتیب ارائه خدمات بانک پارسیان از اسفند ماه ۱۳۸۰ آغاز گردید.
اهداف:
عبارت است از توسعه اقتصادی از طریق گسترش فعالیت در بخش صنایع ، به ویژه صنعت خودروسازی و صنایع وابسته با فراهم آوردن امکانات ، تسهیلات و تدوین و اشاعه ابزارهای مالی و پولی نوین ، همچنین تأمین مالی برای زیربخش های ساخت ، تجارت ، مصرف.
سرمایه بانک :
سرمایه بانک سیزده هزار و دویست میلیارد (۱۳،۲۰۰،۰۰۰،۰۰۰،۰۰۰) ریال می باشد که تماماً پرداخت شده و به سیزده میلیارد و دویست میلیون سهم عادی یک هزار ریالی تقسیم گردیده است.
بیانیه ماموریت بانک پارسیان
بانک پارسیان ارائه دهنده کلیه خدمات بانکی و مالی منطبق با نیاز های روز با بهره گرفتن از ابزارهای پیشرفته و نوین و اتکاء به سرمایه انسانی متخصص با بهترین شرایط می باشد.

ما به موفقیت خود ایمان داریم زیرا تلاش می کنیم:
برترین در تکریم مشتری، سریع ترین در شناسایی و پاسخگویی به نیازها، متمایز در ارائه کلیه خدمات بانکی و مالی، سودآورترین در سرمایه گذاری، وظیفه شناس ترین در قبال جامعه و پایبند به بانکداری اسلامی باشیم.

ما با کار گروهی تلاش می کنیم:
سپرده گذاران رضایتمندی کافی از انتخاب بهترین فرصت سرمایه گذاری را داشته باشند،
تسهیلات گیرندگان منعطف ترین راه حل های مالی ممکن و متناسب با نیاز خود را دریافت نمایند،
خدمات گیرندگان همواره سریعترین و ارزانترین خدمات را تجربه نمایند، شرکای تجاری ما موفق ترین و سودآورترین رابطه تجاری بلند مدت را داشته باشند، سهامداران و کارکنان ما خشنود از چشم انداز تداوم موفقیت ما باشند.
شرکتهای وابسته به بانک:

1. 1. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان

1. 1. شرکت لیزینگ پارسیان

1. شرکت بیمه پارسیان

صواب است بیش ازکشش بند کرد کـه نــتـوان سـر کشــته پیوند کرد
خــــــــداوند فرمان و رای و شـکـوه ز غــوغــای مـردم نگــردد ســتوه
سر پــــــر غرور از تحمل تهــــــی حــرامــش بــــود تــاج شاهنشهی
(همان: ۲۲۱)
به نظر سعدی خشم و غضب باعث از بین رفتن عقل و تدبیر می‌گردد. و بی‌صبری و بی تحملی باعث از بین رفتن خرد و دانش می‌شود. سعدی صبر را پایه و مایه همه فضایلی می‌داند که به انسان شأن و شخصیّت می‌بخشد و هویّت او را در همبودی جامعه تعیین می‌کند. هر حرکت خیری که منبعث از تدبیر و عقل است، از صبوری و شکیبایی ریشه می‌گیرد. سعدی آنچان بر این امر تأکید می‌کند که صبر را عین عقل و عقل را همان صبر جلوه می‌دهد.
نگـویم چـــــــــو جنگ آوری پـای دار چـو خشــم آیـدت عقل بر جای دار
تحّمُل کند هـــــــرکه را عقّّـــل هست نه عقلی که خشمش کند زیر دسـت
چـــو لشــکر برون تاخت خشم از کمین نه انصاف مــــــــاند نه تقوا نه دین
ندیدم چنین دیـــــــو زیر فلــــــــک کزو مـــــــی گریزند چندین ملـک»
(همان: ۲۲۸)
۵-۱-۹- صبر مایه عزّت و بزرگی است
سعدی معتقد است، صبر برای آدم عزّت و بزرگی به بار می‌آورد و باعث می‌شود دیگران به خاطر این فضیلت که رفتار و کردار انسان را تحت تاًثیر قرار می‌دهد احترام بگذارند. از ابیات سعدی چنین به نظر می‌رسد که صبر و شکیبایی شخصیّت انسان را پرورش می‌دهد و برای انسان وقار و متانت به بار می‌آورد. انسان‌های با وقار شایسته تکریم هستند زیرا رفتارآنان به آسانی دیگران را تحت تاًثیر قرار می‌دهد و احترام برانگیز است.

خـــردمـنـــد مـردی در اقـصـای شــام گــرفت از جـــهان کنـج غاری مقام
بــه صـبـرش در آن کنــج تــاریک جای بـــــه گنـــج قناعـت فرو رفته پای
شـنـیـدم کـــه نـامش خدا دوسـت بـود ملک سیرتی، آدمـــی پــوست بـود
بـــزرگـان نـــهـادنــد سر بـــــر درش کــــــه در می نیامد به درها سرش
تمـنــــــا کـنــــد عـارف پــــــاکـباز بــه در یــوزه از خویـشتن ترک آز»
(همان : ۲۳۵)
سعدی در ابیات بالا نشان می‌دهد که فضیلت صبر و قناعت همیشه توأم با خرد و دانایی هستد. یعنی این که صبر محصول بلا فصل عقل و اندیشه است و از آن مایه می‌گیرد. چون این صفات در کسی جمع شوند رفتار او خردمندانه می‌شود. مردم با دیدن رفتار با سکون و اندیشمندانه او به طرفش جلب می‌شوند و او را به عنوان فردی گزیده و صاحب رای تکریم می‌کنند.
۵-۱-۱۰٫ صبر و شیرینی به امید وصال
سعدی بر این باور است که وصال به این خاطر چنین شیرین و گوارا است زیرا که با صبری تلخ حاصل گشته است. و اگر ایّام تلخ صبوری نبود وصال هم ممکن نبود. هرچه صبوری تلخ‌تر باشد شهد وصال شیرین‌تر است. ضمن اینکه او در این ابیات با ایهام به درخت «صبر» که دارای میوه بسیارتلخی است هم نظر دارد. سعدی می‌گوید: انتظار و صبر کردن برای گشایش و امید به دیدار دوست و محبوب اگر چه تلخ و سخت است. لیکن، تحمل سختی‌ها با یاد دوست و برای او لذّت بخش و سرشار از کیفیتی روحانی است. پاداش این صبر با چیزهای مادی و معمولی قابل تصور نیست زیرا این حظی روحانی و از دل و جان آدم سرچشمه می‌گیرد.
«خوشا وقت شـــــــوریدگان غمـش اگــر زخـم بیـننـد وگـر مـرحـمـش
گـــــدایـآنــی از پـادشـاهــی نفـور بـه امـیـدش انــدر گـدایـی صـبـور
دمـــادم شـراب الـــم در کــشــنـد وگـــر تلـــخ بینـنـد دم در کـشند
بــلای خـمـار اســت در عـیـش مُـل سلحـدار خـــار اسـت بـا شـاه گـل
نـه تـلخ است صبری که بر یاد دوست که تلـخی شـکر باشد از دست دوست
مـــلامـت کشـانـنـد مـــسـتـان یار سبک تــــر بـرد اشـتر مـسـت بــار»
(همان: ۲۹)
سعدی معتقد است آنچه که باعث می شود انسان بتواند در عشق به مقصد نایل آمد، صبر است و صبری که البته برای دوست و به امید روز وصل است حتی فکر کردن به آن هم شیرین است.
۵-۱-۱۱- پاداش صبر:
سعدی بر این باور است که صبر، اسقامت و پایداری برای رسیدن به هدف اگر چه سخت و طاقت فرسا است امّا چون نتیجه‌ی مطلوب و خوشایند دارد شیرین است. سعدی نشان می‌دهد که ابرام و پافشاری برای رسیدن به هدف را هر چند دشوار و با سختی‌های فراوانی همراه است ولی چون نتیجه بدهد دل انگیز و زیباست. صبور و حمول دو ویژگی است که طالب باید برای بدست آوردن مطلوب داشته باشد یعنی اینکه صبور و بردبار باشد. کیمیاگری کاری است که مستلزم دقّت و حوصله فراوان است. هرگونه شتاب در این کار ضمن بارآوردن صدمات جانی، جوینده را از نتیجه دور می‌کند. سعدی با اشاره به این که کیمیاگری را کاری نیازمند به صبر و حوصله می‌داند به طور غیره مستقیم فرایند صبر را کیمیا می‌داند که البته در نزد هر طالب راهی نیست.
طــلــب کــــار بــایــد صبــور و حـمــول که نـشـنـیـده‌ام کـیـمـیــاگــــر مـلــول
(همان: ۲۹۹)
پس از چندین تحمّـل‌‌ها کـه زیر بار غم کردی شـب غــم‌های سعدی را مگر هنگام روز آمد
(‌همان: ۳۱۰)
۵-۱-۱۲- صبر سیرت صاحب دلان است
سعدی باور دارد که حتی چاره عشق تنها به دست صبر گشوده می‌شود و کسی که در این راه بی صبری کند به جایی نمی‌رسد او صبر کردن را سیرت اهل صفا می‌نامد و اشاره می‌کند که عاشق صادق باید محبت ورزد و شرط محبت نیز وفاداری و ماندن بر دوستی است که در راه دوست و برای رسیدن به وصل صبوری ورزد.
صبر کن ای دل که صبر سیرت اهل صفاست چاره‌ی عشق احتمال شرط محبـت وفاست
(همان: ۴۷۱)
۵-۱-۱۳- صبر شرط وفاداری است
سعدی بر این عقیده است، کسی که ادعای وفاداری می‌کند باید نخست صبور باشد و بداند که صبر کردن چه مشکلاتی دارد. آن کس که در میدان صبر آزموده نشده است نمی‌تواند چنین ادعایی داشته باشد. لاجرم، کسی برنده میدان عشق است که بتوان با صبر ادعای خود را اثبات کند.
هر که بـا غـمـزه‌ی خـوبـان سـر و کاری دارد سست مهر است که بر داغ جفا صابر نیست
هــم دانــنـد کـــه سودا زده‌ی دلــشــده را چاره صبر است و لیکن چه کند قادر نیست
(همان: ۵۰۳)
دل به سختی بنهادم پس از آن دل به تو دادم هـر که از دوسـت تحـمـل نکند عهد نپاید
(همان:۵۸۰)
مـن از تــو روی نـپـیـچـم گــرم بــیــازاری که خــوش بـود ز عزیـزان تـحمـل خـواری
(همان:۷۱۰)
سعدی می‌گوید، اگر چه صبر از روی دوست کاری دشوار و سخت است، امّا شرط وفاداری صبوری است. کسی که تاب این مرحله را ندارد، سزاوار وصل نیست. و تنها چاره صبوری است که در آن امید به بار می‌نشیند. سعدی در سراسر آثار خود به این موضوع اشاره می‌کند. و صبر را به عنوان مرحله آزمون اثبات صداقت عاشق ضروری می‌داند:
صبر از وصـال یـار مـن برگشـتن از دلدار من گر چـه نـبـاشد کار من هم کار از آنم میـرود

۳-۱ -۱۲ قدرت و قلمرو آل بویه

آل بویه مهمترین سلسله ای بود که به دنبال آغاز تجزیۀ خلافت عباسی دراوایل سدۀ سوم هجری و روند روزافزون آن در سدۀ چهارم هجری توسط ایرانیان شیعی مذهب تشکیل شد. دوران حکومت بویهیان همزمان بادرخشانترین عصر دگرگونی‌های همه جانبه علمی و اجتماعی و مذهبی در تاریخ اسلام بود. آن حکومت از لحاظ نیرو و وسعت قلمرو، قوی ترین سلسله ای بود، که قبل از پیدایش سلاجقه روی کارآمدند.
آل بویه بر بخش بزرگی از ایران وعراق وتا مرزهای شمالی شام فرمان راندند و در مکه وحجاز برای رکن الدوله، معزالدوله وعزالدوله بختیارخطبه خوانده می شد.(مسکویه،۵:۱۳۷۶/۲۰۴)

بی تردید دوران حکومت آل بویه،برجسته ترین دوران تاریخ تسلط و برتری ایرانیان وشیعیان برخلافت عباسی بود. دراین دوران حکومت شیعی مذهب آل بویه، نه تنها برقسمت وسیعی از ایران تسلط یافت. بلکه بر بغدادو خلیفه عباسی حاکم گردیدند. در دوران آنان که ۱۱۳سال حکومت داشتند، پنج خلیفه عباسی خلافت کردند که به صورتی تشریفاتی و با مقرری و حقوقی که از امیرالامراهای بویهی می گرفتند، می زیستند و این اوج اقتدارآل بویه رامی رساند.(خضری ،۱۶۳:۱۳۷۸) عضدالدوله بی تردید برجسته ترین و قدرتمندترین فرمانروای آل بویه بود. که با رهبری اوامپراتوری آل بویه به بیشترین حد قدرت و وسعت رسید.(کرمر، ۷۵:۱۳۷۵) هیچ یک از حکام آل بویه به اندازه او به وسعت قلمرو و پیروزی برشاهان و ممالک اطراف دست نیافتند. عضدالدوله بر حوزه های قدرتش که از خلیج فارس تا دریای خزر و از اصفهان تا مرز شام امتداد داشت.مستقیم یا غیر مستقیم حکومت می کرد.(ایمانی فر،۱۰۶:۱۳۸۹) از کل مناطق فارس، کرمان، عمان، عراق و جزیره تحت کنترل واداره مستقیم خودش بود. ری، اصفهان، همدان، نهاوند، گرگان و طبرستان از جانب او توسط برادرش مؤیدالدوله اداره می شد. سامانیان و فاطمیان هرگز به چنین قدرت وشکوهی دست پیدا نکردند. (همانجا) «عضدالدوله در زمان مرگ مالک هفت اقلیم بود، از سند تا یمن به نامش خطبه می خواندند، و به خاور و باختر طمع بسته، باصاحب مغرب در ستیزبود. شاهان از وی در بیم و امپراتور روم در قبضه ی او بود».(مقدسی،۲:۱۳۶۱/۶۶۹) پادشاهان آل بویه خلفا را عزل و نصب می کردند، و وزرا را بکار واداشتند و از اولین حاکمانی بودند که مَلِک می خواندند. (کرمر،۷۳:۱۳۷۵) عضدالدوله اول کسی بودکه ملقب به شاهنشاه شد. سلاطین دیالمه شیعه مذهب بودند، و از آثار خیریه عضدالدوله تجدید عمارت حرم امام علی(ع)و امام حسین(ع)است ، او وصیت کرد. که او رادر نجف اشرف در روضه مبارکه دفن نمایند.(کبیر، ۱۰۶:۱۳۸۱)این نشانه محبت وارادت او به ائمه(ع) بود.
هرچند اوج قدرت واقتدار حکومت آل بویه، دوران عضدالدوله دیلمی بود. ودر زمان او به مانند دوران شکوه هر دولت دیگربه کارهای عمرانی و امنیتی توجه زیاد می شود و ما هم در زمان او شاهد تجدید بنا، توسعه و توجه بسیار زیاد به بقاع و حرم متبرکه ائمه(ع)و امامزادگان در ایران و عراق می باشیم. اما این شیوه حکومت و توجه به تشیع و تجدید بنای حرم ائمه (ع) از زمان بنیانگزار حکومت آل بویه یعنی عمادالدوله و برادارنش معزالدوله و رکن الدوله آغاز شده بود. ودر دوره عضدالدوله به نهایت خود رسید.
معزالدوله پس از ورود به بغداد درجهت احیاء وانجام مراسم وعقاید تشیع تلاش بسیار نمود. او از همان ابتدا سنگ بنای توسعه وتوجه به تشیع و تعمیروایجاد بنای حرم های مطهر را گذاشت. که این شیوه درزمان جانشیانش به کار بسته می شد.
تشیع احیای شعائر و مراسم مذهبی خودرا مدیون رفتارامرای دیلمی می باشد. و متقابلاَ دیلمیان هم قدرت خود را مرهون مذهب خود یعنی تشیع وفعالیت علمای شیعه می باشندو این رابطه ای متقابل بود.

۳-۲ مذهب در دورۀ آل بویه

۳-۲ -۱ مذ هب حاکمان آل بویه

درباره عقاید مذهبی آل بویه هنوز به روشنی نمی توان اظهار نظر کرد.(سجادی،۶۴۰:۱۳۶۹) اما با توجه به دلایل و قراین متعدد بیشتر مورخین اعتقاد دارند، که آنان داری مذهب تشیع بوده اند. هرچند درنوع تشیع آنان اختلاف نظر بسیار می باشد.
دیلمیان در روزگار نخستین اسلامی بیشتر پیرو ادیان باستانی بودند و مسلمانان ازآنان برده می گرفتند. (ایمانی فر،۱۳۸۹: ۳۱۳) منطقه کوهستانی وصعب العبور مازندران مانعی نفوذناپذیر در برابر حملات مسلمانان در دیلم بود. با این وجود همه کوشش های امویان و خلفای نخستین بنی عباس برای حفظ وکنترل دراز مدت این مناطق کوهستانی با شکست مواجه شد. هرچنداسلام از طریق دیگری در میان آنان نفوذ کرد. به این معنا که در ربع چهارم قرن سوم هجری وسالهای قرن چهارم،دو پیشوای مذهب زیدیه به توالی موفق شدند سلسله های مستقلی در حاشیه استان طبرستان تاسیس کنند. آنان همچنین توانستند مردم طبرستان؛ که دیلمان وگیلکان نامیده می شدند را به تشیع فراخوانند. (کبیر،۱۸:۱۳۸۱) این تغیردین و مذهب در طبرستان در زمان حسن بن زید علوی داعی الحق(۲۵۰-۲۷۰ق) سبب شد؛ تا روسای محلی بادیلمیان عقد اتحاد ببندند، و او را از ری دعوت کنند و ریاست او را بپذیرند. و حسن بن زید، موسس حکومت علویان در طبرستان گردید. (مادالونگ،۱۷۹:۱۳۷۹) بامرگ او برادرش محمدبن زیدبه قدرت رسید و چون مشاهدامام علی (ع) و امام حسین (ع) را که متوکل خلیفه عباسی ویران کرده بود،عمارت کرد. او هدایای سخاوتمندانه ای برای علویان بیرون از قلمروخویش می فرستاد، و در نزد شیعیان محبوبیت بسیار یافت.
حکومت علویان طبرستان؛ اولین حکومت شیعی مذهب درتاریخ اسلام می باشدکه توسط سادات علوی تاسیس گردید. تاسیس حکومت علویان نشان از رشد وتوسعۀقدرت و نفوذ شیعیان در جهان اسلام می باشد. نکته دیگر اینکه، ایجاد بنا و آرامگاه برقبور مطهر ائمه(ع)که از اعتقادات وشعائر تشیع می باشد.ازهمان ابتدای شکل گیری، حکومت های شیعی مورد نظر وتوجه حاکمان شیعی مذهب بود و شیعیان منتظر قدرت گیری یک حکومت شیعی بودند که بتواننددر سایۀ حمایت و قدرت آنان مناسک و مراسم خود از جمله؛ برگزاری مراسم عاشورا، عید غدیر خم،زیارت قبور ائمه وامامزادگان(ع)، ساخت و تعمیر آرامگاه و حرم بر قبور ائمه بزرگوار و شهادت دادن به ولایت امام علی(ع)در اذان را علنی وآشکار انجام واین اموررا باشکوه و جلال خاص توسعه دهند. بنابراین این رویه در دورۀ حکومت آل بویه که بایدآن را ثمره ونتیجۀ حکومت علویان طبرستان دانست. با جدیت بیشتر پی گیری گردید. قدرت گیری حکومت آل بویه وحمایت آنان از تشیع این موقعیت را فراهم کرد.
حسن بن علی ناصر کبیر(اطروش) ازامیران علویان طبرستان نیز افراد زیادی از دیلمیان و گیلکان را به تشیع زیدی وارد کرد. سرزمین دیلم و گیل از حدود سال(۲۵۰ق) تا سال (۵۶۰ق) پایگاه مذهب زیدیه بود.( ایمانی فر، ۳۱۳:۱۳۸۹) بنابراین چون محیط رشد و قدرت یابی آل بویه قلمرو قدرت مذهب زیدیه بوده، برخی آنان را شیعه زیدی دانسته اند.
ابن خلدون درباره مذهب آل بویه چنین می گوید: «دیلمیان برمذهب شیعه علوی بودندایشان از آغاز اسلامشان بر این مذهب گرویدند،زیرابه دست اطروش اسلام آوردند.»(ابن خلدون ،۱:۱۳۷۵/۵۷۸) باید توجه داشت که ورود اسلام و تشیع به کرانه های خزر با یکدیگر همزمان بود.مردم آن سرزمین توسط علویان به اسلام و تشیع گرویدند. (پور احمدی،۱۱۱:۱۳۸۲)بنابر این تعلق خاطر فرزندان بویه به تشیع به منشأدیلمی آنها مربوط بود. (کرمر،۷۰:۱۳۷۵) معمولاَگمان می رودکه آنان دراصل زیدی و پیروعقیده شیعی مسلط در موطن خویش بودند. (همان : ۷۸)
بر اساس شواهد و قراین هم چنین برداشت می شود، که قبل از خروج از سرزمین دیلم به این مذهب اعتقاد یا گرایش داشتند. این که معزالدوله می خواست با ابوالحسن محمد بن یحیی زیدی بیعت نمایید، گواه این مطلب است. ولی به اشارت ابوجعفر محمد صیمری که وی را از ناخشنودی عامه سنی مذهب و عواقب اطاعت دیلمیان از خلیفه علوی و عدم نفوذ او بر چنان خلیفه ای بیمناک ساخت. از آن رای بازگشت.(سجادی،۱۳۶۹: ۶۴۰)
عمادالدوله و جانشیانش مذهب شیعه داشتند و پیرو عقیده زیدیه بودند. عقیده ای که در موطن آنان مسلط بود. بعدها آل بویه به شیعه دوازده امامی گرایش یافتند و حتی دردوره های اخیرآن دولت اسماعیلیان را نیز مدتی در دربار خود پذیرفتند. اعتقادات شیعی آنها صبغه های گوناگون داشت.( فرای،۱۳۹۰: ۲۲۲) چون در قسمت غربی سرزمین دیلم ازهمان اول عقاید شیعه دوازده امامی رسوخ نمود و آل بویه از دیلم برخاستند. از ابتدای امرشیعه دوازده امامی بودند، و تا آخر نیز به عقیده خود وفادار ماندند. و حتی توانستند به عنوان حاکم مطلق درسرزمین خلافت عباسی مقاومت و مخالفت سنیان رادرمقابل تبلیغات شیعیان سخت محدودنمایند.(اشپولر، ۳۲۹:۱۳۷۹)
دیالمه آل بویه شیعه مذهب بودند و بزرگداشت آنها در حق ائمه و علویان و علاقه شان به اظهار شعایر و مراسم شیعه درطول دوران حکومت آنان شاهد این دعوی است. لیکن این نکته که دیالمه غالباَ به وسیله ناصر اطروش داعی وامام معروف زیدیه در طبرستان اسلام وتشیع را پذیرفته اند، به ضرورت انتساب آنها رابه مذهب زیدیه الزام نمی کند. چنانکه فرزندان خود اطروش هم برخلاف او امامی مذهب بوده اند. و به همین سبب باداعیان زیدی توافقی هم نشان نمی دادند. البته انتساب بعضی ازفرمانروایان به مذهب زیدی بعید نمی نماید، اما اکثرشان آن گونه که ازقراین برمی آید، مذهب شیعه امامی داشته اند. بااین همه در پشتیبانی از مذاهب شیعه همواره تابع میزان متکلمان نبوده اند.( زرین کوب،۴۷۸:۱۳۷۱)
بنا بر مطالب ذکر شده، بویهیان مذهب شیعه داشتند، و تشیع را مدیون روزگاری بودند که علویان زیدی بر طبرستان حکومت می کردند.(۲۵۰-۳۱۶ ق) و تابع خلیفه عباسی بودند. ولی بدرستی فرقه آنها را نمی توان مشخص کرد.(خضری، ۱۶۸:۱۳۷۸)آنها به دلایلی مذهب تشیع امامی و همچنین دراکثر مواقع تساهل و تسامل مذهبی را در پیش گرفتند، هر چند از تشیع حمایت و طرفداری می کردند. همین سیاست سبب رشد تشیع درقرن چهارم هجری وآشکارشدن شعایر تشیع گردید. اما در این حمایت و طرفداری سیاست حفظ قدرت خود را در نظر داشتند.
همان طور که بیان شد به احتمال بسیار زیاد آل بویه درآغاز به زیدیه که نهضت شیعی میانه روی بوده است، تعلق داشتند. و حوادثی چون در خدمت ناصرالحق بودن علی بن بویه در طبرستان واحترام معزالدوله به یکی از علویان بنام ابو عبدالله داعی و نقیب علویان قرار دادن او و عیادت کردن ابو عبدالله بصری، از زیدیان معتزلی از معزالدوله در بستر مرگ همگی بر زیدی بودن آل بویه دلالت می کنند.(فخر بناکتی،۲۳۰:۱۳۴۸) همچنین حضور فرزندان بویه در طبرستان که علویان در آنجا فعالیت و تبلیغات دینی و مذهبی داشتند، این فرضیه را قدرت می بخشد که آنان تا زمان قدرت گیری و تسلط بر بغداد و خلیفه عباسی سنی مذهب تشیع میانه رو زیدیه را بعنوان مذهب خود در نظر داشتند. ولی پس از به قدرت رسیدن چون تسلط بر خلیفه و جامعه ای که اکثریت آنان سنی مذهب بودندرا مد نظر داشتند. حفظ دولت وقدرت را بر تعصبات مذهبی ترجیح می دادند.
گرچه آل بویه در آغاز حاکمیت بر مذهب تشیع زیدی بوده،اما بعدها به تشیع امامیه گرویدند. چون اگر آنان برمذهب زیدی باقی می ماندند، لازمه اش قبول امام حی و پذیرش رهبری علوی بود. وآنان نمی توانستند با قدرت و استقلال به فرمانروایی بپردازند. در حالی که با قبول تشیع امامیه موقعیت دیگری پدید می آمد، زیراامام دوازدهم شعیان امامی غائب بود و بر این اساس می توانستند به حکومت خودادامه دهند.(ایمانی فر،۳۱۴:۱۳۸۹)
پس آل بویه در دوران حیات سیاسی خود تحول و تطّور مذهبی را تجربه کردند که نشان دهندۀ تاثیر اوضاع مذهبی -اجتماعی موجود در جامعه بر عملکرد وسیاست های حاکمان می باشد.
اساساَ حکمرانی و سیاست بر مذهب و اعتقادات حاکمان تاثیر کاملاَ بسزایی دارد، به این معنی که حاکمان پس از به قدرت رسیدن برای حفظ اقتدار و حاکمیت خوداز عقاید شدید و متعصبانه دست می کشندو تلاش می کنند با تسامح و تعامل بیشتر با مذاهب حاکم و موجود در جامعه همراهی کنند، تا زمینه تداوم حاکمیت خود را فراهم کنند. حکومت آل بویه نیز چنین حالتی داشت، زیرا حاکمان آل بویه در جامعه ای به قدرت رسیدندکه اولاَ؛ اهل تسنن در اکثریت و تشیع با وجود قدرت و نفوذ فراوان در اقلیت بودند. دوماَ؛ در این جامعه حاکمان برای به دست آوردن حاکمیت در کنار قدرت نظامی بایستی مشروعیت خود را با حمایت کردن از خلفیه عباسی هرچند به صورت ظاهری کسب کنند. بنابراین حاکمان آل بویه چاره ای جز در پیش گرفتن سیاست تسامح و تعامل با مذاهب موجود در جامعه نداشتند. ولی همین سیاست برای شیعیان در مقایسه با سیاست خشن و سرکوب گرایانه خلفای اموی و عباسی موقعیتی بسیار مناسب برای گسترش و توسعۀ عقاید فراهم کرد. در نتیجۀ سیاست تسامح و تا حدودی حمایت نسبی آل بویه ازشیعیان مراسم و شعائر تشیع به خصوص سنت زیارت قبور ائمه و ایجاد و تعمیر بقاع متبرک ایشان رشد و توسعه یافت،و سنگ بنا و میراثی برای ادوار بعدی شد.
فضای باز مذهبی که باروی کار آمدن آل بویه در سرزمین های اسلامی و به ویژه در بغداد به وجود آمد، فعالیت شیعیان را شدت بخشید. وفاداری حکومت آل بویه به تشیع، به شیعیان امامیه اجازه می داد که با پذیرفتن منصب هایی در اداره ی امور حکومت، مقاصد خویش را پیش ببرند. در دورۀآل بویه،شیعیان امامیه در عراق وایران مسلط بودند واجازه داشتند بدون نیازبه تقیّه،به عقایدشان تظاهر کنند، متکلمان بزرگ از فرصت استفاده نموده به تدوین عقایدخود پرداختندواصول اعتقادی شیعه را مفسران شاخص آن، چون کلینی،ابن بابویه، شیخ مفید و دیگران به طرز فعال و نمایان تدوین کردند.(ایمانی فر،۲۸۸:۱۳۸۹) حضور این متکلمان و دانشمند نامی شیعه سبب رشد و توسعه تشیع وعقاید شیعه در جامعه اسلامی می گردیدو بر اقدامات وسیاست های حاکمان آل بویه تاثیر گزار بود.

۳ –۲ – ۲ وضعیت تشیع قبل از قدرت گیری آل بویه

گسترش تشیع یکی از مشخصه های قرن چهارم است. (خضری،۵۷:۱۳۸۴) گذشته از اینکه در ایران و عراق شهرهایی و در بعضی از شهرهای بزرگ محله های مخصوص شیعه وجود داشت. در عموم شهرها و نواحی این دو سرزمین کم وبیش افرادی از پیروان این مذهب می زیستند.
شیعه درایران و عراق اغلب جعفری و اثنی عشری بوده اند. در میان شهرهایی که در عصرآل بویه به شیعه اختصاص داشته شهر قم در درجه اول قرار دارد. به طوری که حاکمان بویه و رجال دستگاه آنان به آن شهر توجه خاصی می نمودند. مثل رکن الدوله و صاحب بن عباد(فقیهی، ۴۵۰:۱۳۵۷) در ایران دیگر شهرهایی چون کاشان، کرج، آوه، تفرش وآرم شهری درمازندران بنابر نوشته یاقوت مردمانشان شیعه بود.از محله های مخصوص شیعیان از همه مشهور تر محله مسلحگاه ری ودر عراق محله کرخ در سمت مشرق دجله دربغداد بوده است. درعراق در زمان آل بویه به غیراز بغداد که جمع کثیری از شیعه درآن وجود داشت. شهرهای کوفه، نجف، کربلا و حله و بصره از مراکز عمده شیعیان به حساب می آمدند.(مقدسی، ۳۶۵:۱۳۶۱)
بنابراین جمعیت شیعیان بعد از قرون اول ودوم هجری روبه فزونی بودو به قیام های متعدد علیه خلفای اموی وعباسی دست می زدند. دردوران به قدرت رسیدن آل بویه امامیه فرقه شیعی مسلط درعراق وایران بود، و اصول اعتقادی آن را مفسران شاخص آن، چون کلینی(۳۲۹ق) و ابن بابویه(۳۸۱ق) و شیخ مفید همچنین معروف به ابن معلم (۴۱۳ق) به طرزی فعال ونمایان تدوین کرده بودند. در حدود همین دوران بود که در پی غیبت صغرای امام دوازدهم، غیبت کبری امام نیز آغاز شد. درنیمه اول قرن چهارم تشیع امامی مهمترین مذهب شیعی مورد حمایت میانه روها بود.(کرمر، ۸۰:۱۳۷۵)
شیعیان در اوایل قرن چهارم و پیش ازتسلط بویهیان بر خلافت عباسی در بغداداز موقعیت و نفوذ بالایی در میان بزرگان برخوردار بودند، که در سایه آن می توانستند برای شهیدان کربلا محفل ماتم و نوحه خوانی بر پا کنند. اما رونق این محافل حنبلی هارا به خشم می آوردلذا به مقابله با آن می پرداختند هرچند قدرت و جمعیت شیعیان بیشتر می شد،این نزاع ها افزایش می یافت. (ایزدی ،۲۸:۱۳۸۷)
نشانه ها و دلایل قدرت و نفوذ شعیان و علویان بسیار می باشد، اما تعداد زیاد قیام های ضد حکومتی در دورۀ اموی و عباسی، تکیه عباسیان بر قدرت ایرانیان و علویان برای به قدرت رسیدن، تمایل خلفای عباسی چون مامون به ائمه شیعه وسادات علوی و به قدرت رسیدن حکومت های شیعی در ایران، شام و مصر در قرن چهارم هجری همگی دلالت برافزایش قدرت و نفوذ شیعیان در قلمرو اسلامی دارد، و این سبب شد تا حکومت ها به حمایت از شیعیان بپردازند. تادر کنار کسب مشروعیت از خلفای عباسی در صدد کسب حمایت و مشروعیت از سوی جامعۀ شیعه مذهب باشند.
حکومت آل بویه در چنین وضعیتی قرار داشت و بایستی سیاستی در پیش می گرفت تا بتوانند درجامعۀ سنی و شیعی مذهب تعادلی برقرارکنند. که حاصل این سیاست تداوم و بقای حکومت خودشان باشد. بنابراین بهترین روش، در پیش گرفتن سیاست تساهل وتسامح مذهبی آل بویه بود. درمقابل از نظر شیعیان امامی هر چند حکومت آل بویه، آن حکومت ایدآل نبود، ولی در آن شرایط بهترین گزینه بود و لذا ازآن حمایت می کردند.

۳ –۲ -۳ سیاست تسامح وتساهل مذهبی آل بویه

تسامح وتساهل مذهبی حکومت آل بویه رامی توان به گرایش های شیعی این خاندان وطبقه حاکم ومتفکران برجسته این عصرنسبت داد. (موسوی، ۲۱۲:۱۳۸۱)
ضعف دولت عباسی از یک طرف و قدرت و سیطرۀ آل بویۀ شیعی مذهب بر بغداد که سیاست تساهل و تسامح مذهبی در پیش گرفته بود. از طرف دیگر مجال و فرصت زیادی به آزادی مذاهب وگفتگوهای دینی داده بود. در تمام دوران حکومت بویهیان روحیه تسامح آنان مشهود بود. این امرازآن ناشی می شد که حاکمان بویهی دریافته بودند که نمی توانند جامعه ای یک دست از لحاظ مذهبی داشته باشند، هر چند که در نشر عقاید شیعی تلاش می کردند.(ایمانی فر، ۳۱۶:۱۳۸۹)
حاکمان بویه با اینکه خود شیعه بودند و ترویج شیعه را وظیفه خود می دانستند. ولی طرفدار وحدت واتحادمسلمین بودند.(مفتخری،۸۶:۱۳۹۱) و این نشان از درک درست آنان از شرایط جامعه بود. اما سیاست تسامح آنان مانع ازاین نمی شد، که آنان اعتقادات و مراسم شیعه را برپا نکنند. به طوری که به احیا و برپایی مراسم تشیع دست زدند. و به تشیع وفاداری داشتند.
سیاست تسامح و فضای باز مذهبی حاکمان آل بویه بهترین سیاست برای حمایت از شیعیان بود. زیرا در این شرایط زمینه برای علنی شدن مراسم شیعیان فراهم گردید. تنش و درگیری کمتری نسبت به قبل ایجاد می شد،و اهل تسنن هم قدرت و نفوذ شیعیان را درک کردند. در نتیجه در رفتار خود با شیعیان تغیراتی به وجود آوردند و به طور نسبی شیعیان ومراسم آنان را پذیرفتند. هر چند گروه های متعصب و تندرو در هر دو مذهب، در صورت فراهم شدن شرایط دست به آشوب و درگیری می زدند، که این عمل از سوی اهل سنت بیشتر بود. البته در دوره آل بویه، فعالیت های فرهنگی شیعه به ویژه مناظرات شیخ مفید نقش قابل توجهی در کنار عوامل دیگر درگشترش تشیع داشت.(ایمانی فر،۲۸۱:۱۳۸۹)

۳ – ۲ -۴ احیای شعائر تشیع

حاکمان بویه با توجه به اینکه وفادار به تشیع بودند و ارادت و محبت به ائمه(ع)داشتند. پس از اینکه برایران وعراق و خلفای عباسی تسلط یافتند. باوجود داشتن سیاست تسامح مذهبی به احیای شعائر تشیع پرداختند، و در این زمینه تلاش های زیادی کردند.
مهمترین شعائرمذهبی شیعه که خلفای عباسی، به خصوص متوکل عباسی باآن مخالفت و مبارزه می کردند، زیارت قبور ائمه(ع) و ایجاد و تعمیر آرامگاههای ایشان و برگزاری مراسم سوگواری در روز عاشورا بود. هر چند بزرگداشت روز عاشورا و سوگواری برای امام حسین(ع)و خاندان و یاران او مربوط به دوران قبل ازحکومت آل بویه است، اما می توان چنین ادعا کرد که این مراسم، آن هم در حدی گسترده با دستور و حمایت حکومت اززمان آل بویه در بغداد آغاز گردید.(پوراحمدی،۱۱۳:۱۳۸۲) معزالدوله پس از تصرف بغداد(۳۳۴ق) دستور داد، مردم در روز عاشورا گرد یکدیگر برآیند، و اظهار حزن کنند. در این روز بازارها بسته شد، خرید و فروش، متوقف گردید. قصابان گوسفند ذبح نکردند، آب ننوشیدند، در بازارها خیمه بپا کردند، و برآنها پلاس آویختند. زنان به سر و روی خود می زدند، و برامام حسین(ع) ندبه می کردند. (فقیهی، ۴۶۶:۱۳۵۷) از سال مزبور تا اواخر آل بویه در بیشتر سالها مراسم عاشورا کم و بیش برپا می شد.
از دیگر شعائر شیعه، شعار«حی علی خیر العمل و اشهد ان علیا ولی الله) بود که در زمان آل بویه در اذان گفته می شد. همچنین برپا کردن جشن وسروردر«۱۸ذی حجه» بعنوان عید غدیر خم بود که عید امامت و جانشینی امام علی (ع) از نظر شیعیان بود.
یکی از کارهای مورد علاقه شیعه زیارت اماکن متبرکه است. حج بیت الله الحرام و زیارت روضه مطهر پیغمبر(ص)، سپس زیارت قبور ائمه(ع)در بقیع وعراق و مشهد علی بن موسی الرضا(ع) در خراسان از اهمیت زیادی برخوردار است.(همانجا)
زیارت قبوراز زمان پیغمبر(ص) معمول بوده، و در زمان های بعد هم ادامه داشته است. در اوایل قرن چهارم ودر زمان غلبه «بر بهاری» و اتباعش رفتن به زیارت کربلا و نجف و نوحه گری برامام حسین (ع) بسیار دشوار بود، زیرا حنابله پیروان بربهاری بازیارت قبورائمه مخصوصاَ مرقد امام حسین (ع) به شدت مخالفت می کردند، وجان زائران در خطر بود. با همه اینها گروهی از شیعیان به زیارت می رفتند (همان،۴۶۲)
پس از چیره شدن سلاطین آل بویه برعراق،این سنت آسان تر شد و در سایه حمایت آنان وامنیت ایجاد شده، رواج و گسترش یافت. آنان خود برای نشان دادن حمایت خود از شیعه واظهار ارادت به امامان شیعه اقدام به مرمت و بازسازی قبورآن ها وترویج سنت زیارت کردند. این موضوع تاآنجا اهمیت دارد، که برخی از محققان ساخت مقابرشیعه به ویژه حرم امام علی(ع) و امام حسین (ع)و زیارت این مشاهد توسط آل بویه را از عوامل مهم شیعه امامی بودن این سلسله برشمرده اند.(پوراحمدی،۱۱۵:۱۳۸۲)
زیارت قبور مطهر ائمه اطهار نیز یکی از مهترین شعائر مذهبی شیعه بود، که آل بویه انجام می دادند و می تواند شاهد خوبی برشیعه بودن این خاندان باشد.
به طور مثال عضدالدوله، عزالدوله بختیار، ابوکالیجار و جلال الدوله بارها برای زیارت مرقد امام علی(ع)، امام حسین(ع) و امام موسی بن جعفر(ع) و امام محمدتقی(ع) به نجف و کربلا و کاظمین می رفتند. (ابن اثیر،۹:۱۳۸۱/۴۰۲۷)
جلال الدوله در سال(۴۳۱ق) با فرزندان و جمعی از یاران خود برای زیارت رهسپار کربلا و نجف شد. در کربلا از جلو قبرستان پابرهنه شد، و در کوفه از خندق شهر تا مشهدامیرالمومنین که یک فرسنگ فاصله بود پیاده گردید و با پای برهنه این فاصله را پیمود.(فیهی،۴۶۳:۱۳۵۷) درسال(۴۱۸ق)ابوکالیجارپس از وارد شدن به بغداد برای بدست گرفتن زمام امور قبل از رفتن به سراهای سلطنتی به زیارت مشهد موسی بن جعفر(ع) (در مقابر قریش – کاظمین فعلی)رفت. از آغاز قدرت آل بویه نسبت به زوار کربلا توجه می شد در آن عصر زیارت نیمه شعبان معمول بود.(همانجا)
عضدالدوله به زیارت بارگاه امام علی(ع) در نجف وامام حسین (ع)درکربلا می رفت.او درسال (۳۷۱ق) پس ازورود به کربلا وزیارت مرقدامام حسین(ع)جوائز و هدایای فراوانی به حرم و علویان و مردم اهدا کرد.( فقیهی،۴۶۴:۱۳۵۷)
رکن الدوله نیز پیش از سال(۳۵۲ق)که شیخ صدوق را به ری دعوت کرد برای زیارت مرقد امام رضا (ع) به خراسان رفته بود. در این سفرها حاکمان آل بویه معمولا همراه فرزندان ویاران خود به زیارت مشرف می شدند. (همانجا) معزالدوله روزهای پنج شنبه با وزرا واعیان واشراف وفرماندهان به زیارت کاظمین مشرف می شد، و صبح شنبه به مقرحکومت خویش در بغداد باز می گشت.(پوراحمدی،۱۱۵:۱۳۸۲)