در یک فرایند پاداش مبتنی بر شایستگی‌، دستیابی به نتایج مورد انتظار‌، هدفهای قابل اندازه‌گیری و قابل تبیین در اولویت قرار می‌گیرند. این بدین معنی است که شایستگی‌ها باید متناسب با هدف‌ها، شناسایی شده در نظر گرفته شوند.
همچنین پیش از هر اقدامی طراحان سیستم باید اطلاعات تحلیلی و مناسبی داشته باشند، استانداردهای عملکردی را بیان کنند و معیارهای توسعه برای تصمیم‌گیری در مورد استانداردها را تعیین کرده باشند. استانداردها می‌توانند شامل الزامات مشتری و خریداران، سطح کیفی و چارچوب زمانی و … باشد (دوبایس و همکاران، ۲۰۰۴).

یکی از ساده ترین و رایج ترین کاربردهای نظام پرداخت با رویکرد شایستگی، معیار و ملاک قرار دادن شایستگی‌ها برای ترفیع و ارتقای افراد به رده‌های بالاتر باشد و یا آنکه از شایستگی‌ها به عنوان بخشی از نظام مدیریت عملکرد و ارزشیابی استفاده شود. البته این نظام مشکلاتی نیز به همراه دارد که مهمترین آنها عبارت‌اند از :
توانایی مدیران در ارزشیابی درست میزان دستیابی به شایستگی‌ها و توجیه این ارزشیابی برای فرد؛
توانایی سازمان در فراهم آوردن شرایطی یکسان که قضاوت‌های مدیران دارای ثبات و عدالت کافی باشد، تا بتوان در سراسر سازمان یک نظام عادلانه را اجرا کرد (معاونت منابع انسانی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، ۱۳۸۴).
۲-۱-۱-۱۲-کاربرد شایستگی در توسعه و رشد
توافقات کمی در میان متخصصین منابع انسانی با رهبران سازمان در مورد توسعه کارکنان وجود دارد. با یک نگاه کلی، این مسئولیت سازمان است که فراهم آور فرصت‌هایی برای توسعه کارکنانش باشد تا در راستای هدفهای سازمان، به ارتقای عملکرد کارکنان نیز بپردازد.
چرایی پرداختن به توسعه کارکنان بر محوریت شایستگی‌ها امری است که کا فارو در مقاله‌ای بدان اشاره کرد. او می‌گوید: «برای پیروزی در این جنگ استعدادها، مدیران باید بر دخالت کلان و استراتژیک کارکنان در سرمایه‌گذاری در مسیر شغلیشان تمرکز کنند.»
بسیاری از کارکنان علاقه‌مند به درک جایگاهشان در کلیت سازمان هستند تا در آن مورد بتوانند مسیر شغلیشان را تعریف و تبیین کنند. کافارو بر ایجاد فرصتهایی را برای پیشرفت در برابر به چالش کشیدن دلایل ادامه همکاری کارکنان با سازمان تأکید می‌کند.
رویکرد شایستگی محور به کارکنان، به عنوان یک اصل بنیادین استراتژیک‌، در واقع حلـقه رابط بین کارکنان و سازمان‌شان است که با در نظر داشتن شایستگی‌های کـارکنان سازمان می‌تواند در کلاس جهانی به رقابت با سایر سازمانها بپردازد. این امر به کارکنان و سازمان توأمان مزیت (سود) می‌رساند. در هر حال تمرکز از توسعه و یادگیری بر اساس شغل به توسعه و یادگیری بر اساس شایستگی‌ها می‌تواند پاسخگوی موقعیت‌ها و روندهای متغیر امروزی باشد (دوبایس و همکاران، ۲۰۰۴).
۲-۱-۱-۱۳-پرورش شایستگی‌های عاطفی اجتماعی مدیران
ادبیات موجود در زمینه پرورش و توسعه شایستگی‌ها نشان می‌هد که هنگامی که تلاش می‌شود تا شایستگی‌ها توسعه یابند عوامل چندی باید در نظر گرفته شوند، این عوامل عبارتند از:
- ارزیابی شایستگی‌های موجود (وتن و کمرون، ۱۹۹۵)
- تغییر رفتاری (سیویلی، ۱۹۹۸)
- تکرار رفتار جهت تقویت تغییر رفتاری (ماری، ۲۰۰۳)
- اجرای ذهنی (وتن و کمرون، ۱۹۹۵)
- اجرای عملی (وتن و کمرون، ۱۹۹۵)
- فرایند تدریجی و تکرار شونده پرورش شایستگی (چتام و چیورز، ۲۰۰۱).
۲-۲-۲- رفتار شهروندی سازمانی
هر چند واژه شهروندی سازمانی اولین بار به وسیله اورگان و همکارانش در سال ۱۹۸۳ میلادی به کار گرفته شد، ولی قبل از او افرادی همچون کتز و کان با تمائز قائل شدن بین عملکرد نقش و رفتارهای نوآورانه و خودجوش در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی و پیش از آنها، چستر بارناد با بیان مفهوم تمایل به همکاری در سال ۱۹۳۸ میلادی، این موضوع را مورد توجه قرار دادند (پادساکف و دیگران، ۲۰۰۰). تعاریف متعددی درباره مفهوم رفتار شهروندی سازمانی ارائه شده است که در زیر بعضی از آنها ارائه می‌گردد.
شهروند سازمانی مفهومی است بسیار گسترده، کلی و عمومی که سازمان اجتماعی، سازمان سیاسی و سازمان اقتصادی جامعه را به خود معطوف می‌کند. مطالعات متعدد و گسترده در زمینه شهروندی به خوبی نشان می‌دهد که این مفهوم در طول تاریخ و در جوامع مختلف هرگز پدیده‌ای واحد و یکپارچه نبوده است (بینسوتوک و همکاران، ۲۰۰۳). رفتار شهروندی سازمانی پدیده‌ای است که توجه محققان زیادی را جلب نموده است؛ (ریچارد و دیگران ، ۲۰۰۴؛ پودساکوف و دیگران، ۲۰۰۰، اسپکتور، ۲۰۰۲، لپین، ۲۰۰۲، مورفی^[۱۱۶] و دیگران، ۲۰۰۲؛ توگبا و دیگران، ۲۰۰۹) و با قصد کمک به سازمان، افراد (اسپکتور، ۲۰۰۲؛ کاسترو^[۱۱۷] و دیگران، ۲۰۰۴) و گروه (سونر، ۲۰۰۹) انجام می‌گیرد. رفتار شهروندی سازمانی به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که از فرد خواسته نشده‌اند، ولی در کل از سازمان حمایت می‌کنند و به آن سود می‌رسانند (اریک و دیگران، ۲۰۰۸) هر چند که ممکن است به شخص سودی نرسانند (هوسام، ۲۰۰۸).
از جمله مفاهیم دیگری که در حوزه رفتار شهروندی سازمانی مطرح است، مفهوم رفتار شهروندی سازمانی کارکنان است. از دید اورگان رفتار شهروندی سازمانی به عنوان اقدامات مثبت بخشی از کارکنان برای بهبود بهره‌وری و انسجام در محیط کار، فراتر یا ماوراء وظایف و الزامات شغلی و سازمانی تعریف شده است. به باور اورگان رفتار شهروندی سازمانی اثربخشی سازمانی را افزایش می‌دهد (هودسون^[۱۱۸]، ۲۰۰۲).
در برخی تعاریف، شهروندی منزلتی است که موجبات برخورداری از حقوق و قدرت‌ها را فراهم می‌کند، در صورتیکه در منابع دیگر شهروندی نه تنها به موقعیت قانونی، بلکه به آرمان‌های دموکراتیک هنجارین باز می‌گردد. شهروندی قصد ارائه موقعیت و هویت مشترک و عام را دارد که به پیوند و همبستگی میان اعضای جامعه کمک می‌کند (بولینو و تورنلی^[۱۱۹]، ۲۰۰۲). تحقیقات اولیه‌ای که در زمینه رفتار شهروندی سازمانی انجام گرفت بیشتر برای شناسایی مسئولیت‌ها و یا رفتارهایی بود که کارکنان در سازمان داشتند، اما اغلب نادیده گرفته می‌شد. با وجود آنکه این رفتارها در ارزیابی‌های سنتی عملکرد شغلی به طور ناقص اندازه‌گیری و یا حتی گاهی اوقات مورد غفلت قرار می‌گرفتند، در بهبود اثربخشی سازمانی مؤثر بودند (مستبصری و نجابی، ۱۳۸۷؛ رضایی کلید بری و باقر سلیمی، ۱۳۸۷ و اسلامی و سیار، ۱۳۸۷).
مجموعه‌ای از رفتارهای داوطلبانه و اختیاری که بخشی از وظایف رسمی فرد نیستند، اما با این وجود توسط فرد انجام و باعث بهبود مؤثر وظایف و نقشهای سازمان می‌شوند (اپلبام و دیگران، ۲۰۰۴). به عنوان مثال یک کارگر ممکن است نیازی به اضافه کاری و تا دیر وقت در محل کار ماندن نداشته باشد، اما با این وجود او بیشتر از ساعت کاری رسمی خود در سازمان مانده و به دیگران کمک می‌کند و باعث بهبود امور جاری و تسهیل جریان کاری سازمان می‌گردد (کروپانزانو و دیگران، ۲۰۰۰).
رفتار شهروندی سازمانی رفتاریست که به وسیله شکل دادن به محیط اجتماعی و روانشناختی به عملکرد سازمانی کمک می کند. عملکرد سازمانی شامل وظایفی می‌شود که در فهرست شرح وظایف کارمند آمده است، در حالی که رفتار شهروندی سازمانی در بر گیرندۀ رفتارهایی مثل داوطلب شدن برای انجام کارهایی که جزء وظایف فرد نیست، کمک به سایر کارکنان در انجام وظایفشان و تعریف و تمجید از سازمان در مقابل افراد برون سازمانی می‌شود. لذا کارکنان معتقدند که آزادی عمل بیشتری در بروز رفتار شهروندی سازمانی، در مقایسه با عملکرد شغلی دارند (روجلبرگ، ۲۰۰۷).
بولینو^[۱۲۰] و دیگران (۲۰۰۴) رفتارهای شهروندی سازمانی را رفتارهایی نظیر کمک به دیگران، زود حاضر شدن بر سر کار (یا دیر ترک کردن کار)، انجام کار در سطح استانداردهایی فراتر از استانداردهای سازمان، تحمل مشکلات غیر متعارف کار و درگیر شدن فعال در کلیۀ امور سازمان معرفی نموده‌اند.
ارگان (۱۹۸۸) رفتار شهروندی سازمانی را چنین تعریف می کند: رفتارهای فردی که اختیاری (داوطلبانه) و آگاهانه بوده و بطور مستقیم و صریح بوسیله سیستمهای پاداش سازمانی و سیستمهای ارزیابی عملکرد سازمانی شناسایی نشدهاند ولی در مجموع، اثر بسیار چشمگیری بر اثربخشی سازمانی دارند. منظور از اختیاری بودن این است که این قبیل رفتارها جزء الزامات اساسی نقش و شرح شغل کارکنان نمیباشند (کوهن و کول^[۱۲۱]، ۲۰۰۴).
تعریف فوق بر سه ویژگی اصلی رفتار شهروندی تأکید دارد (مککنزی^[۱۲۲] و دیگران، ۲۰۰۱).
رفتار باید داوطلبانه باشد: یعنی نه یک وظیفه از پیش تعیین شده و نه بخشی از وظایف رسمی ‌فرد است.
مزایای این رفتار جنبه سازمانی دارد.
رفتار شهروندی سازمانی ماهیتی چند بعدی دارد.
با این تعاریف، از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار می‌رود بیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند. به عبارت دیگر ساختار رفتار شهروندی سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهای فرا نقش کارکنانی است که در سازمان فعالیت می‌کنند و در اثر این رفتارهای آنان اثربخشی سازمانی بهبود می‌یابد (بینستوک و دیگران، ۲۰۰۳).
۲-۲-۲-۱- ابعاد رفتار شهروندی
تحقیقات متعددی در ارتباط با شناسایی ابعاد رفتارهای مشارکتی صورت پذیرفته است که در این میان، مطالعات انجام شده بر روی ابعاد رفتارهای شهروندی سازمانی از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. نکته مهم در ارتباط با شناسایی ابعاد رفتارهای شهروندی سازمانی این است که آیا این پدیده یک سازه مکنون (پنهان) با ابعاد مختلف است که هر یک از این ابعاد مظهر و نماد رفتارهای شهروندی سازمانی بوده و بدین ترتیب میبایست یک پیکان جهتدار که نشان‌دهنده رابطه علیّت میباشد از رفتارهای شهروندی سازمانی به هر یک از این ابعاد کشیده شود و یا اینکه این پدیده یک سازه متراکم (جمعشده) میباشد که به عنوان یک تابع ریاضی از ابعاد مختلف در نظر گرفته میشود و پیکان علّی نیز از ابعاد رفتارهای شهروندی سازمانی به سمت این پدیده کشیده میشود. در تحقیقی توسط لپین، ارز و جانسون (۲۰۰۲) ثابت شد که رفتار شهروندی سازمانی به عنوان یک سازه مکنون بوده که پیکان علیّت از آن به سمت ابعاد آن کشیده میشود. به هر ترتیب مطالعات متعددی پیرامون شناسایی ابعاد این پدیده انجام شده است که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره مینماییم.
نتایج مطالعاتی که توسط (اپل بام و دیگران ، ۲۰۰۴؛ بینستوک و دیگران، ۲۰۰۳؛ کوهن و کول، ۲۰۰۴؛ کروپانزانو و دیگران ، ۲۰۰۰؛ گنزالز، ۲۰۰۵؛ راستوجی، ۲۰۰۶؛ ارگان^[۱۲۳]، ۱۹۸۸؛ اسلامی، ۱۳۸۶؛ کاسترو و دیگران ، ۲۰۰۴؛ چیون لو و دیگران، ۲۰۰۶) انجام گرفته نشان دهنده این است که رفتار شهروندی سازمانی دارای پنج بعد زیر است:
۲-۲-۲-۱-۱- وظیفه‌شناسی
این بعد نمونه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد و در آن اعضای سازمان رفتارهای خاصی را انجام می‌دهند که فراتر از حداقل سطح وظیفه‌های مورد نیاز برای انجام آن کار است (اسلامی، ۱۳۸۶). مثل کمک به دیگر اعضاء سازمان (گنزالز، ۲۰۰۵؛ اپلبام و دیگران، ۲۰۰۴؛ راستوجی، ۲۰۰۶) و زیردستان در انجام کارها و غلبه بر مشکلات (سونر، ۲۰۰۹).
۲-۲-۲-۱-۲- نوع دوستی
به رفتارهای مفید و سودبخشی از قبیل ایجاد صمیمیت، همدلی و دلسوزی میان همکاران اشاره دارد (ارگان، ۱۹۸۸ و اپل بام و دیگران ، ۲۰۰۴).
۲-۲-۲-۱-۳- فضیلت شهروندی
شامل رفتارهایی است از قبیل حضور در فعالیتهای فوق برنامه و اضافی، آن هم زمانی که این حضور لازم نباشد (اورگان، ۱۹۸۸) و به منظور جلوگیری از مشکلات در سازمان (سونر، ۲۰۰۹) انجام می‌شود.
۲-۲-۲-۱-۴- جوانمردی
به شکیبایی در برابر موقعیتهای نامطلوب و نامساعد، بدون اعتراض، نارضایتی و گلایه‌مندی اشاره دارد (اورگان، ۱۹۸۸ و کاسترو و دیگران، ۲۰۰۴) و باعث ایجاد سینرژی در سازمان می‌شود (سونر، ۲۰۰۹).
۲-۲-۲-۱-۵- احترام و تکریم
این بعد بیا ن‌کننده نحوه‌ی رفتار افراد با همکاران، سرپرستان و مخاطبان سازمان (ارگان، ۲۰۰۴) و انجام کارهایی است که در سازمان ضروری نیستند اما انجام آنها به سود سازمان است (کاسترو و دیگران ، ۲۰۰۴) این بعد در کل نشان دهنده تعهد (هسیوجو، ۲۰۰۸) و وفاداری به سازمان (سونر، ۲۰۰۹) است.
هر پنج بعد رفتار شهروندی ممکن است همزمان ظهور پیدا نکنند، مثلاً افرادی که ما فکر می‌‌کنیم دارای بعد وظیفه‌شناسی هستند ممکن است همیشه نوع دوست و فداکار نباشند و یا اینکه برخی از این ابعاد، مانند نوع دوستی و وظیفه‌شناسی تاکتیکی برای تحت فشار قرار دادن مدیران سازمان باشد (اسلامی، ۱۳۸۶).
اسپکتور و فوکس (۲۰۰۲) رفتار شهروندی را به دو بعد تقسیم‌بندی کرده‌اند:
تسهیل بین فردی: شامل رفتارهای بین فردی هدفمند که به موفقیت کلی سازمان کمک کرده و در برگیرنده مجموعه‌ای از فعالیت‌های سنجیده و منطقی است که به بهبود روحیه و تشویق همکاران، برداشتن موانع برای اجرای وظایف و کمک به همکاران در انجام وظایف شغلی‌شان تأکید می‌کند.
ازخودگذشتگی شغلی: از خود گذشتگی شغلی شامل رفتارهای منضبط مانند: دنبال کردن قوانین، سخت کار کردن و خلاقیت برای حل مشکلات کاری می‌باشد. از خودگذشتگی مبنای انگیزش عملکرد شغلی است که کارمندان را تشویق می کند تا اعمالی را انجام دهند که به نفع سازمان باشد و شامل: توجه به جزئیات مهم، تمرین نظم و خویشتن‌داری شخصی و خلاقیت برای حل مشکلات کاری است.
پادساکف در (۲۰۰۰) میلادی دسته‌بندی مفصلی از رفتارهای شهروندی سازمانی را در قالب هفت دسته ارائه داده است که به شرح آنها می‌پردازیم.
رفتارهای کمک کننده: شکل مهمی از رفتار‌های شهروندی سازمانی است که عملاً مورد توجه هر فردی می‌باشد که در این حوزه فعالیت نموده است. از لحاظ مفهومی رفتار‌های کمکی، به معنای کمک داوطلبانه نسبت به دیگران و جلوگیری از مشکلات کاری است که شامل روحیه دادن، صلح، ایثار و احترام می‌باشد. قسمت اول این تعریف (کمک به دیگران در رابطه با مشکلات مربوط به کار) شامل سه بعد نوع دوستی، میانجی‌گری و تشویق است که بوسیله ارگان (۱۹۸۸) بیان شد.

چادهوری و هولبروک در تحقیقات خویش رابطه ای را بین اعتماد به برند و وفاداری عادتی خرید شناسایی نمودند ؛ اما از طرف دیگر در تحقیقات آنها رابطه ای قوی فی ما بین ارزش های لذتی ، ریسک و تاثیر برند و عوامل متشکله تعهد به برند مورد شناسایی قرار گرفت .
از طرف دیگر آنها اعلام داشتند که تاثیر برند یکی از سه عامل اثر گذار به روی وفاداری به برند نگرشی می باشد این دو این تاثیر را بدین گونه تعریف نمودند :
پتانسیلی که در یک برند وجود دارد تا اینکه بتواند منجر به ایجاد احساسات مثبت در مصرف کننده معمول یک برند ایجاد کند که خود به خاطر خاطراتی که است که از استفاده این محصول در ذهن مصرف کننده شکل یافته است .
از طرف دیگر دیک و باسو اعلام داشتند که وفاداری به برند در شرایطی که احساسات مثبت فرد در مورد برند قوی تر باشد ، از قدرت بیشتری برخوردار خواهد بود . بنابراین برندهایی که توانسته اند مصرف کنندگان خویش را شاد و راضی نگاه دارند از تعهد به برند قوی تر و در نتیجه وفاداری به برند قوی تری برخوردار خواهند بود . اگر چه که استفاده از لغت عشق در مورد بازار و محصولات بسیار نادر است اما این دو اعلام داشتند که احساسات مثبت مانند شادی و خوشحالی و حتی عشق در توصیف رابطه بین برندها و مصرف کنندگانشان قابل کاربرد هستند . آنها اعتقاد داشتند رابطه بین مصرف کننده و برند شکل دهنده کیفیت رابطه فی مابین خواهد بود که خود منجر به ایجاد روابط قوی و وفاداری در مشتری می شود . بر این اساس این روابط می تواند که در رابطه به احساسات ایجاد شده از خرید و انگیزه ها باشد که خود در ارتباط به میزان درگیری فرد با محصول باشد . به عنوان مثال یک قوطی کوکا کولا شاید هزینه زیادی نداشته باشد اما احساسات مناسبی را به همراه داشته باشد و بتواند مصرف کننده خویش را به عنوان یک طبقه اجتماعی تعریف نماید .

ج ) وفاداری نگرشی شناختی
با آنکه تاثیر برند بیشتر بر جوانب احساسی وفاداری به برند تاکید دارد اما وفاداری شناختی بیشتر دارای بعد منطق گرایانه است . دیک و باسو معتقدند که وفاداری شناختی از چهار عامل تشکیل یافته است : قابلیت دسترسی ، اعتماد ،‌مرکزیت و شفافیت .
دسترسی عبارت است از سهولت دسترسی ذهنی به نگرش های شکل گرفته در ذهن مشتری در گذشته و بازخوانی آنها
اعتماد نگرشی عبارت است از میزان اطمینان مرتبط با نگرش ها و ارزیابی های صورت گرفته توسط مصرف کننده در ذهن خویش .
مرکزیت عبارت است از میزان درجه ای که نگرش فرد در مورد یک برند با سیستم ارزشی وی تطابق دارد .
شفافیت عبارت است از حالتی که در آن مصرف کننده این قابلیت را داراست که انتخاب های جایگزین خود را نسبت به بک برند مورد شناسایی قرار دهد .
د ) وفاداری نگرشی کوششی
اگر چه که وفاداری نگرشی کوششی در واقع در ارتباط با وفاداری نگرشی است دیک و باسو آن را به عنوان یک حالت رفتاری توصیف می نمایند . آنها برای بررسی دقیق این موضوع سه حیطه اساسی را برای بررسی وفاداری نگرشی تلاشی شناسایی و معرفی نموده اند که عبارت هستند از : هزینه مرتبط تغییر الگوهای رفتاری خرید ، هزینه های غرق شده و انتظارات .
۶-۱۰-۱-۲ رابطه وفاداری مشتریان و سود آوری سازمان
تمرکز هر چه بیش از پیش سازمان ها به روی سودآوری نشان دهنده تغییرات در رشته بازاریابی می باشد . به عبارت دیگر توجه سازمان ها از بخش های مشتریان برگرفته شده است و به روی خود مشتری انتقال یافته است . این جابجایی در ادبیات بازاریابی مدرن به عنوان بازاریابی یک به یک ^[۹۳]و یا بازاریابی خرد ^[۹۴]شناخته می شود . تمرکز به روی سوداوری مشتریان همچنین می تواند به عنوان انعکاسی از تغییرات نقش بازاریابی در درون سازمان ها دیده شود . پیامد این مساله آن بوده است که بخش های دیگر در درون سازمان ها هر روزه بیشتر با بازاریابی عجین می شوند و همه روزه به مباحث بازاریابی تشویق می شوند .
۷-۱۰-۱-۲ استفاده از وفاداری برای تقسیم بندی بازار و مصرف کنندگان
یکی از کاربردهای مهم مفهوم وفادرای استفاده از آن در تقسیم بندی بازار می باشد . این موضوع که اولین بار توسط جرج براون مورد استفاده قرار گرفت ، مصرف کنندگان را بر اساس الگوی وفاداری آنها متفاوت و قابل تقسیم یندی می دارند . بر این اساس مصرف کنندگان به چهار دسته تقسیم بندی می شوند :
مصرف کنندگان به شدت وفادار : این دسته از مصرف کنندگان فقط یک برند را در بین برندهای موجد در یک طبقه محصولی را خریداری می کنند .
مصرف کنندگان نیمه وفادار : این دسته از مصرف کنندگان به دو یا سه برند موجود در بازار وفادار هستند و رفتار خرید خویش را در بین این برندها تغییر می دهند .
مصرف کنندگان بی ثبات : این دسته از مصرف کنندگان به یک برند وفادار هستند و فقط آنرا مورد استفاده قرار میدهند اما به یک باره و به راحتی برند خود را تغییر داده و به خاطر ویژگی های و مزایایی که برند دیگر داراست من بعد از این آنرا مورد استفاده قرار خواهد داد .
مصرف کنندگان غیر وفادار : این دسته از افراد هیچ گونه وفاداری به هیچ برندی نشان نمی دهند و برند انتخابی خویش تقریبا در هر تصمیم خرید تغییر می دهند .
نکته مهم آن است که هر بازاری از تعداد متفاوت از این افراد تشکیل شده است و ترکیب آنها متفاوت هستند . در بازار های پر وفاداری تعداد مشتریان به شدت وفادار بسیار بالا بوده و قسمت اعظم افراد را تشکیل می دهند.
نشانه های بازار های پر وفادار آن است که در این بازارها رفتار خرید بیشتر به حالت رفتار های عادتی رفته است ، قیمت کالا ها پایین بوده ،‌هزینه های مربوط به تغییر برند ها بالا بوده و یا آنکه در این شرایط دسترسی به سایر برند ها امکان پذیر نخواهد بود .
۱-۷-۱۰-۱-۲ هرم وفاداری به برند
یکی دیگر از الگوهای ارائه شده الگوی هرم وفاداری دیوید آکر است که بر آن اساس به پنج دسته تقسیم بندی می شوند :‌
شکل ۱۰-۲ هرم وفاداری مصرف کننده ، دیوید آکر ۱۹۹۱
الف ) تغییر پذیران
این دسته از مصرف کنندگان به هیچ برندی وفادار نیستند . برندها برای این دسته از مصرف کنندگان اهمیتی ندارد . در این دسته ا برندهایی مناسب و متناسب شناخته می شوند که قیمت مناسبی داشته باشند .
ب ) عادت کردگان
این دسته از مصرف کنندگان یا آنکه تا حدودی از محصول و برند راضی هستند و یا آنکه از آن ناراضی نمی باشند . عدم نارضایتی این دسته از مصرف کنندگان به اندازه ای نیست که بتواند انگیزه تغییر برند را در آنها ایجاد نماید به خصوص اینکه اگر که این تغییر نیازمند اعمال فعالیت و انرژی توسط مصرف کننده بوده باشد . این دسته از مصرف کنندگان از نقطه نظر سازمانی بسیار آسیب پذیر هستند زیرا که در صورتی که تحت تاثیر فعالیت ها و مزایای ارائه شده توسط رقبا قرار گیرند به راحتی اقدام به تغییر برند خویش خواهند نمود .
ج ) مصرف کنندگان راضی
این دسته از افراد مصرف کنندگانی راضی هستند که تغییر برند برای آنها هزینه هایی را در بر دارد . این هزینه ها به صورت هزینه های مالی ، وقت ، انرژی ، مزایای به دست آمده از وفاداری به برندی خاص و یا حتی ریسک عملکری مربوط به محصول نمود پیدا می کند . سازمان ها در چنین شرایطی سعی بر آن دارند تا با ارائه تلقین های خاص و یا تلقیات و فاکتورهای انگیزشی بتوانند این هزینه های مرتبط با تغییر برند را مورد پوشش قرار دهند تا ریسک ادراک شده توسط مصرف کننده کاهش یافته و وی اقدام به تغییر برند نماید .
د ) دوست داران برند
این دسته از مصرف کنندگان واقعا برند را دوست می دارند و به آن وابستگی های احساسی دارند . این وابستگی های ایجاد شده در بین مصرف کنندگان بیشتر بر پایه ابعاد نشانه ای ، تجربه های مناسب از مصرف محصول و یا کیفیت بالای ادراک شده محصولات می باشد .اینگونه وابستگی های احساسی به راحتی قابل شناسایی نمی باشند به خاطر آنکه رابطه های بلند مدتی که بین فرد و برند وجود دارد می تواند تاثیرات خاصه ای به همراه آورد .
ه ) مصرف کنندگان متعهد
این دسته از مصرف کنندگان به برند متعهد هستند . آنها از اینکه این برند را یافته اند و آن را مورد مصرف قرار داده اند احساس غرور می کنند . برای این افراد برند هم از لحاظ عملیاتی و هم از لحاظ آنکه این برند نشان دهنده شخصیت آنها می باشد حایز اهمیت است . اهمیت این دسته از مصرف کنندگان برای سازمان از بابت آن جهت است که این دسته از افراد نه تنها محصولات سازمان ها را به مصرف می رسانند بلکه حتی در واقع تبلیغات دهان به دهان صورت گرفته توسط آنها در سطح بازار بسیار اثر بخش می باشد . (دیوید آکر ،۱۹۹۱)
۱۱-۱-۲ طبقه بندی رفتار مصرف کننده از لحاظ میزان درگیری
یکی از معیارهایی که در طبقه بندی رفتار مصرف کننده مورد استفاده قرار می گیرد استفاده از معیارهای میزان درگیری و تفاوت ادراک شده بین برندهای مختلف می باشد . بر این اساس ماتریس دو در دویی شکل می گیرد که چهار رفتار مختلف نتیجه گیری می شود. این ماتریس اولین بار توسط هنری آسائل مورد استفاده قرار گرفت .

آغاز  رشد  گیاهی

۹  تا ۱۰

نمو اندام  گلدهی

۱۴  تا ۱۵

شکوفایی

۱۸   تا ۱۹

تلقیح

۲۱  تا  ۲۲

توقف  رشد  نباتی

۳۵  تا ۳۸

خطر  سوزش

۴۰+   >

۲-۷-۴- نقش تنظیم کننده های رشد :
تغییرات درونی تشدید کننده ها و بازدارنده های رشد گیاه در طول دوره االقای گلدهی زیتون برای اولین بار توسط هارتمن و همکاران (۱۹۶۷) تشریح گردید. آنها نتوانستند تفاوت معنی داری بین مقدار اکسین موجود در جوانه های تمایز یافته و غیر تمایز یافته ببینند.( فرناردو،۱۹۹۲) آزمایشی را برای تشخیص زمان انگیزش گلدهی و نقش اسید جیرلیک و هورمون PBZ و از بین بردن بر روی گلدهی رقم، manzanillo انجام داده و تیمارهایی را بشرح ذیل بر روی آن‌ها پیاده نمود.

۱ـ‌اسید جیرلیک در غلظت ۱۰۰۰ppm بصورت تزریق در شاخه درختان در زمان‌های زیر به درختان داده شد:
الف) ۲ ، ۶ ، ۹، ۱۸ یا ۳۸ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۷
ب) ۷ ، ۹ ، ۱۸ یا ۲۸ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۸
ج ) ۵ ، ۷ یا ۸ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۶
۲ـ پاکلوبوترازول در غلظت ppm200 در زمان‌های زیر به شاخه‌های درختان تزریق شد.
الف) ۵ ، ۷ ، ۱۳ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۵
ب) ۶ ، ۷ ،‌۱۱ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۶
ج ) ۲ ، ۶، ۸ ، ۱۰ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۷
د) ۷ ، ۹ ، ۱۸ هفته بعد از مرحله تمام گل در سال ۱۹۸۷
۳ـ حذف میوه و کشتن بذور در زمان‌های زیر در ارقام “Manzanillo” ، “ picual” و “ Rubra” که عادت سال‌آوری شبیه هم داشتند انجام شد:‌
الف)‌حذف میوه‌ها در ۲ ، ۴ ، ۶ هفته بعد از تمام گل
ب) کشتن بذور ۶ هفته بعد از تمام گل
نتایج حاصله در مورد تزریق جیبرلین نشان داد که تزریق جیبرلین موجب کاهش گلدهی در سال‌های ۱۹۸۷ و ۱۹۸۸ شد در صورتیکه هیچ تفاوت معنی‌داری در سال ۱۹۸۵ دیده نشد ، ‌البته علت این امر بعلت واریانس بالای داده‌ها (Cv = 90%) و نیز بعلت کم بودن بازگشت به گلدهی شاهد کمتر از حد انتظار، بود. کاربرد جبیرلین بین ۲و ۹ هفته بعد از AFB و نیز بین ۱۸ و ۲۸ AFB موجب کاهش گلدهی گردید ولی تزریق ۳۸ هفته AFB یعنی هدیه هیچ تأثیری نداشت.
تزریق جبیرلین در ۲ یا ۹ هفته بعد از تمام گل در سال ۱۹۸۷ عرض شاخساره‌ها را افزایش داد در صورتیکه تزریق ۲۳ و ۳۸ هفته AFB بی‌تأثیر بود. شبیه همین نتایج در سال ۱۹۸۵ بدست آ مد تزریق جبیرلین بر طول شاخساره هیچ تأثیری نداشت.
تزریق جبیرلین در نوامبر و فوریه ۱۹۸۷ طول گل‌آذین را افزایش داد در صورتیکه بکار بردن آن در Julg , June , mag چنین تأثیر نداشت.
پس با توجه به مطالب ذکر شده می‌توان گفت که جبیرلین مانع گلدهی در زیتون می‌شود که البته اثر بازدارندگی با توجه به زمان فرق می‌کند. اطلاعات بدست آمده در مورد تزریق PB2 نشان داد که PB2 بر روی گلدهی، طول شاخساره تأثیری نداشت که البته این می‌تواند به علت غلظت پائین آن باشد ولی در مورد آزمایش سوّم یعنی اثر حذف میوه و از بین بردن بذور روی گلدهی نتایج حاصله نشان داد که حذف میوه ۶ میوه بعد از مرحله تمام گل،‌ گلدهی را بطور معنی‌داری افزایش داد و اثر آن تا ۹ هفته بعد از تمام گل کمی آشکار بود ولی بعداً هیچ تأثیری نداشت. پس می‌توان گفت حضور میوه‌ها بر روی شاخه از گلدهی جلوگیری می‌کند و حذف آنها در مراحل اولیه نموشان یعنی قبل از سخت شدن آندوکارپ موجب افزایش گلدهی در سال بعد می‌گردد. از بین بردن بذور در ۶ هفته بعد از تمام گل گلدهی را در رقم Manzanillo افزایش داد ولی درکولتیوارهای دیگر هیچ تأثیری نداشت.
در بررسی بر روی جوانه های انتهایی (رویشی) و جانبی (با قابلیت تولید گل) زیتون در شرایط گل انگیزی و تمایز در مورد تغییرات GA و مواد بازدارنده شبه ABA درونی مشخص گردید دو نوع ماده شبه GA در طول مرحله گل انگیزی در جوانه های جانبی تجمع یافته و با پیشرفت به سوی مرحله گل آغازی از مقدارشان کاسته می شود اما در جوانه های رویشی هیچ تغییر قابل توجهی در مقدار GA در طول زمستان مشاهده نمی شود. معمار مشرفی و همکاران (۱۳۷۷) گزارش نمودند مصرف جیبرلین با غلظت ۲۰۰ پی پی ام در گیاه لاله واژگون موجب افزایش کمی و کیفی برخی صفات رویشی و زایشی گردید. برنیز و همکاران (۱۹۸۵) GAs در گیاهان روز بلند در مرحله ساقه رفتن به شدت افزایش می یابد و سپس رو به کاهش می گذارند.
در گیاهان روز کوتاه در شرایط روز بلند مقدار GAs نسبت به روز کوتاه بیشتر است. ظاهراً GAs دررشد اندامهای گل بیشتر دخالت دارد تا در گل آغازی. بدر و هارتمن (۱۹۷۰) گزارش نمودند در زیتون قبل از هر گونه علامت قابل تشخیص گل انگیزی، در جوانه های جانبی با قابلیت تشکیل گل، GAs افزایش می یابد (بدر و همکاران ۱۹۷۰ ). ولی هیچ نوع افزایش در GAs برگها و جوانه انتهائی دیده نمی شود.پیشنهاد شده که در این مورد تغییرات GAs ارتباط نزدیکی با تشکیل گل دارد. ناوارو (۱۹۹۰) گزارش نموده کاربرد GAs در تیر ماه موجب تشکیل گل آذینهایی با حداقل گل شده است. اثر بازدارندگی آن در زمان های تیر و آبان ماه شدید بوده اما تیمار اسفند ماه با شاهد تفاوت نداشته است.همچنین کاربرد GA3 در ایام اردیبهشت، خرداد و تیر ماه موجب افزایش قطر شاخه و تیمار آبان و اسفند طول گل آذین را افزایش داده است. کاکرو و همکاران (۱۹۷۱) در کاربرد GA3 بر روی گیاه مانگو دریافتند در زمانی که گل انگیزی روی نداده موجب جلوگیری از گلدهی می شود ولی اگر بعد از گل انگیزی به کاربرده شود موجب طویل شدن گل آذین می شود.این نتیجه در زیتون نیز صدق می کند. بنابراین اگر GA3 در تیر ماه یا آبان ماه به کاربرده شود به طرق مختلف در تشکیل گل تاثیر می گذارد. حذف میوه در اردیبهشت تا خرداد ماه در تشکیل گل کاملاً موثر است. اما در ایام تیر ماه یادیرتر انجام شود تاثیر کم داشته و یا بی اثر خواهد بود. بنابراین وجود میوه از گلدهی جلوگیری کرده و حذف میوه در مراحل اولیه رشد و نمو، گلدهی را برای سال بعد تقویت می کند (ناوارو و فرناندز- اسکوبار ۱۹۹۰). در درختان سیب عامل اصلی سال آوری جیبر لینهای قطبی تولید شده توسط میوه میباشد ولی نقش IAA و سیتوکنین تاکنون به درستی مشخص نشده است.
.
۲-۷-۵- گل آغازی :
پینی و پولیتو ( ۱۹۹۰ ) گل آغازی در زیتون را در رقم مانزانیلا بررسی و گزارش نمودند که از مرداد ماه تا اواسط مهر ماه هیچ تفاوت قابل مشاهده ماکروسکوپی و یا میکروسکوپی بین جوانه های درختان بارور و نابارور وجود ندارد. در این موقع جوانه ها کوچک، فشرده و دارای ۴-۳ گره یک جوانه انتهایی کوچک و معمولاً با جوانه جانبی غیر قابل مشاهده است. بین اواسط مهر تا اواسط آبان ماه رشد در داخل جوانه ها شروع و همه جوانه ها تولید گره اضافی می کنند، معمولاً یکی در جوانه درختان بارور و دو تا در درختان نابارور، ولی جوانه از لحاظ ساختمانی تغییر نمی کند و تا اواخر بهمن یا اسفند تعداد جوانه ثابت باقی می ماند. از اول فروردین یا اردیبهشت جوانه های رویشی شروع به رشد می کنند. علت اینکه در این مدت جوانه ها تولید گره نمی نمایند چنین به نظر می رسد که جوانه ها به یک دوره رکود وارد شده اند. در اواخر آذر جوانه های موجود بر روی درختان نابارور تا حدودی بزگتر و در مقطع سلولی تغییرات قابل مشاهده است. محور گل آذین طویل و جوانه های انتهایی و جانبی گل آذین متورم می شود. با بررسی تغییرات مقدار RNA سلولی مریستم انتهایی دریافتند که مقدار RNA قسمت مرکزی مریستم انتهایی در نمونه های مربوط به درختان نیاور (off ) نسبت به جوانه های درختان آور ( on ) بیشتر می باشد. افزایش دو برابری در مقدار RNA سلولهای مرکزی ناحیه مریستمی جوانه ها از اواخر مهر تا هفته دوم آبان در درختان نابارور دیده می شود، اما در جوانه های مربوط به درختان بارور علاوه بر اینکه هیچ افزایش در RNA دیده نمی شود بلکه کاهش هم وجود دارد. با توجه به نتایج فوق تغییرات ساختمانی مشخص در جوانه هایی که قابلیت تولید گل را دارند در اواسط آبان روی می دهد. با توجه به نتایج فوق تحریک گل آغازی در زیتون حداقل در اواسط آبان و یا زودتر روی می دهد. ناوارو و همکاران (۱۹۹۰ ) گزارش نمودند که افزایش در اندازه جوانه در درختان نابارور در مقایسه با درختان بارور در ماه مرداد روی می دهد. همچنین در جوانه های درختان نابارور مقدار RNA در ماه تیر و مرداد شروع به افزایش می کند.
۲-۷-۶- تمایز:
تمایز اندامهای گل در جوانه هایی که مراحل گل انگیزی و گل آغازی را طی کرده اند کمی قبل از باز شدن جوانه ها در زمستان و یا اوایل بهار روی می دهد. اولین تغییرات در جوانه در اواسط بهمن و یا در بسیاری از موارد در اوایل اسفند با بهره گرفتن از میکروسکوپ قابل مشاهده است ( هاکت و هارتمن ۱۹۶۳ ). اولین علامت تمایز پهن شدن نوک بخش گنبدی مانندجوانه است. اولین تغییرات قابل مشاهده در جوانه با از بین رفتن لایه های سلولی دوم و سوم از بخش پوششی همراه است. بنابراین جوانه های جانبی دومین جفت آغازنده های برگ شروع به متورم شدن نموده و به اندامهای گل تبدیل می شود. اولین اندامی که در آغازنده گل ایجاد می شود گلبرگها می باشد، در حدود ۱۰- ۷ روز بعد کاسبرگها قابل مشاهده است. دو هفته بعد پرچمها تمایز می یابند. همراه با پرچمها و یا کمی بعد از آن مادگی تمایز می یابد. بنابراین کل دوره تمایز در مدت ۴ هفته تکمیل می شود.در مراحل آخر که همزمان با طویل شدن جوانه است تمام اندامهای گل از جمله تخمکها کاملاً قابل مشاهده اند.تمامی مریستمهای جوانه در زمان گل انگیزی به گل تبدیل خواهند شد. سرما یکی از عوامل موثر در فرایند تمایز است. اگر دمای پایین برای گل انگیزی کافی باشد، عمل تمایز می تواند در شرایط دمای بالای غیر القائی نیز روی می دهد. هر چند دمای بالا در مراحل اولیه تمایز ممکن است منجر به تشکیل گلهای غیر عادی و یا ظهور برگ در محور گل آذین شود. معمولاً در چنین گل آذینی تشکیل میوه کمتر صورت می گیرد ( لاوی ۱۹۸۵ ). تامین آب به اندازه کافی برای درخت در دوره تمایز برای تشکیل گل آذینهای طبیعی ضروری است. تنش رطوبتی در این دوره ممکن است سبب سقط مادگی شود ( لاوی ۱۹۸۵، فهمی ۱۹۸۵ ).
۲-۷-۷- گرده افشانی :

جدول ۴-۱۷: نتایج آزمون لوین برای مولفه های سبک های مقابله ای ۱۱۸

جدول ۴-۱۸: نتایج آزمون معناداری تحلیل واریانس چند متغیره مولفه های سبک اجتنابی ۱۱۸
جدول ۴-۱۹: نتایج آزمون تحلیل واریانس چند متغیره (مانوا) بر روی مولفه های سبک اجتنابی ۱۱۹
جدول سوالات مقیاس های سبک هویت ۱۳۲
چکیده :
پژوهش حاضر با هدف مقایسه سبکهای هویت وسبکهای مقابله ای وسیستم های فعال سازی /بازداری رفتاری در معتادان وافراد بهنجار انجام شد.روش مورد استفاده ،علی- مقایسه ای وابزار تحقیق، شامل پرسشنامه سبکهای هویت برزونسکی ،راهبردهای مقابله ای با استرس(CISS) اندلروپارکر،مقیاس BAS/BIS بود.نمونه آماری تحقیق ،شامل ۷۵ نفراز معتادان بستر ی در مراکز اقامتی چهار گانه ترک اعتیاد شهر اردبیل(آزادی ،تولد دوباره سبلان ،همیاران سلامت پاک،آرمان سبز) و تعداد ۷۵ نفرافرادبهنجار که به روش تصادفی،انتخاب شد که بوسیله ابزار های پژوهش سنجش شدندو برای حلیل اطلاعات از نرم افزار spss و برای تحلیل فرضیات از تحلیل واریانس چند متغیره مانوا استفاده شد نتایج بدست آمده نشان داد که تفاوت معناداری بین سبک های هویت، سبک های مقابلهای و سیستم های فعال سازی/ بازداری رفتاری در معتادان و افراد بهنجار میباشد در نتیجه می توان چنین گفت که سبکهای ، هویت سردرگم و سبک مقابله ای هیجان مدار از جمله متغیرهای روانشناختی منفی هستند که می تواند تاثیر زیادی بر مصرف مواد داشته باشند، بنابراین نیازمند برنامه ریزی مناسب و جامع جهت تعدیل و اصلاح این متغیرها می باشد.
کلید واژه:سبک های هویت ،سبکهای مقابله ای ،سیستم های فعال سازی/ باز داری رفتاری،سومصرف مواد
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱مقدمه :
اعتیاد^[۱] به مواد مخدر، بیماری روانی عودکننده و مزمنی است که توام با اختلالات انگیزشی شدید و از دست دادن تسلط رفتاری است و منجر به ویرانی شخصیت میشود. میلیونها انسان از این اختلال رنج میبرند که اغلب با دیگر بیماریهای روانی بروز و ظهور یافته و هزینه های اقتصادی و اجتماعی گوناگونی را بر جامعه تحمیل میکند.درسراسر جهان تعدادمصرف کنندگان مواد ۱۹۰میلیون نفر می رسند ،آمار رسمی ،تعداد معتادان کشور را ۱-۲میلیون نفر با میانگین سنی ۱۸سال ذکر می کند این درحالی است که ۱۱میلیون نفر از جمعیت کشوربا مشکل اعتیاد خود واطرافیان مواجه هستند(شفیعی،رهگذر،۲۰۰۴،ضیا الدین وزارع زاده وحشمتی ،۱۳۸۵ به نقل از حمیدکاظمی ،سپیده مرتضوی،۱۳۹۳ )
چندین دهه تحقیق و پژوهش به اثبات رسانیده است که مصرف مواد مخدر، کارکرد طبیعی قشر پاداش‌دهی مغز را مورد آسیب قرار داده و مصرف مداوم مواد مخدر باعث انحراف در عملکرد سیستم پاداش‌دهی مغز می‌شود.چنین انحرافاتی در بافت‌های مغزی، انتقالدهندههای عصبی و سطوح ناحیه‌ای پردازش اطلاعات مغز به دنبال مصرف مواد مخدر ظاهر میشود که هم در نمونهی حیوانی و هم در انسان به اثبات رسیده است.
علاوه بر آن، این که چرا در برخی افراد معتاد اختلالات روانی گسترش مییابند واضح نیست. روند رو به افزایش مصرف مواد در بین نوجوانان بسیار نگران کننده است، زیرا اکثر نوجوانان که مصرف مواد را در سالهای اولیه نوجوانی آغاز می کنند به مصرف این مواد درسالهای آینده ادامه می دهند که میزان مصرف و مشکلات مرتبط با آن نیز افزایش می یابد ( محمد خانی، ۱۳۸۵).
نوجوانی غالبا بعنوان یک دوره مهم روانشناختی توصیف شده است. در طول نوجوانی افراد، نوعا با دامنه گسترده ای از رفتارها و الگوهای سبک زندگی روبرو میشوند(پور چناری وگلزاری۱۳۸۷). این فرایند بعنوان بخشی از فرایند طبیعی جدایی از والدین، رشد حس خودمختاری و استقلال و ایجاد هویت ^[۲]شخصی برای عملکرد سودمند در دوران بزرگسالی رخ میدهد. فشارها و استرس های دوران نوجوانی خطراتی مانند سیگارکشیدن ومصرف مشروبات را افزایش می دهند.(بوتوین^[۳] وبوتوین به نقل از لوینسون^[۴]،رویز^[۵]،میلمن^[۶]،لانگرود^[۷]،۱۹۹۷).
هر چند که همه نوجوانان این مراحل رشد را به نسبت یکسان وبطور موفقیت آمیز طی نمی کنند .برخی از نوجوانان به هویت یکپارچه دست می یابند ،در حالی که برخی از نوجوانان در وضعیت هویتی سردرگمی می مانند . همچنین نوجوانان ممکن است به مصرف مواد مشغول شوند زیرا مواد برای آنها معنایی از ایجاد مسئولیت مشترک با گروه مرجع خاص، طغیان در برابر اقتدار والدین یا ایجاد هویت فردی شان فراهم می کند
بر اساس مطالعات انجام شده ۴درصد از افراد زیر ۱۵سال و۴/۲۴درصد در سنین ۱۹-۱۵سالگی ودر کل۳/۵۶درصد در سن زیر ۲۴سالگی مصرف مواد مخدر را شروع کرده اند (معاونت امور فرهنگی وپیشگیری سازمان بهزیستی ،۱۳۷۸)مطالعه دیگر میزان شیوع سوء مصرف مواد^[۸] در دانش آموزان ایران را ۷/۵درصد گزارش کرده است (موسوی ۱۳۷۹،به نقل از اللهوردی پور وهمکاران ۱۳۸۴). یکی از عواملی که در پژوهش های متعددی موثر بودن آن مورد تایید قرار گرفته، سبک های مقابله ای^[۹] است.واین یکی از متغییر های موثر بر سلامت روانی در دوره نوجوانی است که نوجوانان برای رویاروی با فشار های روانی محیط خود بکار می گیرد که البته مقابله در نوجوانان به شیوه های مختلف مفهوم پردازی واندازه گیری شده است .
امروزه تنیدگی و استرس به بخش مهم و اجتناب ناپذیری در زندگی آدمی تبدیل شده است. بررسی ها در زمینه تنیدگی بر این نکته تاکید دارند که آنچه سلامت رفتار را با خطر روبرو می سازد خود تنیدگی نیست بلکه شیوه ارزیابی فرد از تنیدگی و روش های مقابله و مدیریت تنیدگی می باشد (نیکل ^[۱۰]و اگل^[۱۱]، ۲۰۰۶)
۱-۲ بیان مسئله:
یکی از تکالیف اساسی رشد دوران نوجوانی ،تحول هویت پایدار ومنسجم است (اریکسون؛به نقل از برزونسکی ،۲۰۰۸). رشد هویت سالم با درگیر شدن در اعمال وفعالیت های گوناگون که اطلاعاتی را درباره “خود"وتعهد درباره ی عقایدی درباره ی دیگران وترجیحات دیگران فراهم می آورد مرتبط است (مارسیا^[۱۲] ،۱۹۸۰) شکل گیری هویت و دستیابی به تعریفی منسجم از خود، مهم ترین جنبه رشد روانی و اجتماعی انسان است. انتخاب ارزش ها، باورها و اهداف زندگی، مهم ترین مشخصه‌ های اصلی هویت را در دوره نوجوانی و جوانی تشکیل می دهند(کاور و وایت^[۱۳]۲۰۰۹ ). در مطالعه شخصیت انسان، هویت جنبه اساسی و درونی است که به کمک آن، فرد با گذشته خود ارتباط یافته، در زندگی احساس تداوم و یکپارچگی می کند. شکل گیری هویت، ترکیبی از مهارت ها، جهان بینی و همانند سازی های دوران کودکی است که به صورت یک کل کم و بیش منسجم، پیوسته و منحصر به فرد در می آید که برای فرد، حس تداوم گذشته و جهت گیری به سوی آینده را فراهم می سازد.اریکسون بر این باور است که شکل گیری و پذیرش هویت فرد، تکلیفی به طور کامل، دشوار و اضطراب زا است. افرادی که به هویت قوی دست می یابند، برای رویارویی با مسائل بزرگسالی آماده می شوند و افرادی که نمی توانند به چنین هویتی دست یابند، بحران هویت را تجربه می کنند؛ چنین افرادی نمی دانند به کجا تعلق دارند یا می خواهند به کجا بروند (اسنیدوایتال^[۱۴]،۲۰۰۹)در نتیجه ممکن است از مسیر بهنجار، تحصیل، شغل و ازدواج کناره گیری نمایند.
در این میان یکی از معضلاتی که اخیرا گریبانگیر خانواده ها می باشد معضل مواد مخدر و اعتیاد به آن است. سوء مصرف مواد به الگویی غیر انطباقی از مصرف مواد گفته می شود که منجر به مشکلات مکرر و پیامدهای سوء می شود و مجموعه ای از علائم شناختی، رفتاری و روانشناختی را در بر می گیرد(دهقانی ،زارع،صدقی وپورموحد،۱۳۸۸). افزایش مصرف مواد مخدر میان جوانان و تنوع آن یکی از حادتر ین مشکلات بهداشتی جوانان است. در این بین فعال سازی / بازداری رفتار از متغیرهایی است که اخیراً در رابطه با سوء مصرف مواد مورد بررسی قرار گرفته است(سلیمانیان و همکاران، ۱۳۹۲) . گری^[۱۵] توضیح می دهد که چگونه صفات شخصیتی مرتبط با مغز، افراد را مستعد اختلالات و آسیب روان شناختی می کند. در نظریه ی گری دو سیستم اساسی مغزی وجود دارد که رفتار و هیجان ها را کنترل می‌کند(گری،۱۹۹۰). سیستم بازداری رفتاری^[۱۶] که به وسیله محرک شرطی که با تنبیه یا حذف پاداش ارتباط دارد، فعال می شود و سیستم فعال ساز رفتاری^[۱۷] که به وسیله‌ی محرکی که با پاداش یا پایان دادن به تنبیهی که به منظور هدایت ارگانیزم به سوی محرک ارتباط دارد، فعال می شود. افرادی که حساسیت بالایی در سیستم فعال ساز رفتار دارند بیشتر تمایل دارند تا رفتار گرایشی و عاطفه ی مثبت را در شرایط تحریک که با پاداش همراه است تجربه کنند(کارور ووایت،۱۹۹۴؛داو ولوگستن^[۱۸]،۲۰۰۴،فاولس^[۱۹]،۲۰۰۰). کارور و وایت سیستم بازداری رفتار را با اضطراب و ناکامی و سیستم فعال سازی رفتار را با امید آسودگی مرتبط می داند. بنابراین، به نظر می رسد حساسیت متفاوت سیستم های مغزی/ رفتاری در افراد مختلف، آسیب پذیری آن ها را برای تجربه حالات مختلف روانشناختی تحت تأثیر قرار می دهدجانسون،ترنر،وایواتا(۲۰۰۳)و ایگمار^[۲۰]، فرانکن^[۲۱] ،موریس^[۲۲] وگورگیوا ^[۲۳](۲۰۰) نقش سیستم فعال سازی را در سوء مصرف مواد نشان داه اند.
درمورد سبب شناسی گرایش به سومصرف مواد ،فرضیه های مختلفی بیان شده است وعوامل متفاوتی رادر ایجاد آن دخیل می دانند،اما هیچ یک از آنها به تنهای نمی توانند مصرف مواد را تبیین کنند.ازجمله عواملی که به عنوان عامل تحولی مطرح است ،موضوع هویت وسبکهای هویت یابی^[۲۴](اطلاعاتی^[۲۵] ،هنجاری^[۲۶] وسردرگم /اجتنابی^[۲۷] )است .به کمک هویت است که افراد به تعریفی از خویشتن می‌رسند که اگر این تعریف باواقعیت اجتماعی آن در تعارض باشد ؛حالتهای چون عدم پختگی،فشار روانی ومشکلات رفتاری را تجربه می کنند.اگرفرایند هویت یابی نوجوانان مختل شود،نوجوانان دچار آشفتگی هویت یاآشفتگی نقش اجتماعی خود خواهندشد که می تواند سبب بزهکاری،ناسازگاری های اجتماعی،اختلال در هویت جنسی وحملات روان پریشانه گردد(نارنجی ها،۱۳۸۸). در حال حاضردربین نوجوانان درسراسرجهان شیوع روزافزون سومصرف مواد مخدر به چشم می خورد (کوثر ،سماوی وحسین چاری،۱۳۸۸).پژوهش ها از یک سو حاکی از آن هستند که بیش از ۹۰درصد از سومصرف کنندگان^[۲۸] مواد مخدر ،مصرف مواد را درنوجوانی آغاز می‌کنند (ماک^[۲۹] ۲۰۰۱؛ اسوادی^[۳۰] ۱۹۹۹،سماوی وحسین چاری ،۱۳۸۸)واز دیگر سو،براساس پژوهش های انجام شده،ویژگیهای شخصیتی به عنوان متغیرهای زمینه ساز وتعدیل کننده ،نفش مهمی را درشروع وادامه سومصرف مواد مخدر در گروه های سنی وجنسی وفرهنگی مختلف ایفا می کنند.دراین راستا ،پاره ای از پژوهش ها به رابطه پایگاه های هویت به عنوان هویت متغیرهای شخصیتی با سومصرف مواد مخدر در نوجوانان وجوانان پرداخته اند ،ولی پژوهشی که مقایسه سبکهای هویت و سبکهای مقابله ای^[۳۱] و سیستم های فعال سازی^[۳۲]/ بازداری رفتاری^[۳۳] در معتادان و افراد بهنجار را انجام داده باشند، پیدا نشد. با توجه به این که اعتیاد به یک مساله حاد وگریبانگیر در کشور ما تبدیل شده است ورویکرد نظارتی – پلیسی در کنترل آن چندان موفق نبوده ،ضرورت دارد که تحقیقات دقیقی در زمینه شناسایی ابعاد مختلف روانی – اجتماعی واقتصادی وزیستی_شخصیتی(گری،۲۰۰۰)وفرهنگی آن صورت گیرد .پژوهش هابرای بررسی رابطه میان BASورفتارهای گرایشی یا تمایلی ،رابطه این سامانه ومصرف مواد را مورد بررسی قرار داده اند.پژوهش های لوکستون^[۳۴] وداو ^[۳۵](۲۰۰۱)وجروم^[۳۶] (۱۹۹۹) رابطه میان BAS ومصرف وسومصرف مواد را در جمعیت غیر بالینی تایید کرده اند. در پژوهشی دیگری (جانسون^[۳۷]،ترونر^[۳۸] وایواتا^[۳۹]،۲۰۰۳)نشان داده شد سطوح بالای پاسخ دهی به پاداش وانگیختگی BAS با سومصرف الکل درطول زندگی ارتباط دارد .هم چنین فرانکن، موریس وجورجیوا^[۴۰] (۲۰۰۶)نشان دادند افراد معتاد در مقایسه با دوگروه کنترل الکلی وافراد بهنجار ،بطور معنادار نمره بالاتری در خرده مقیاس BASمقیاس های سیستم بازداری رفتاری /سیستم فعالیت رفتاری (BAS/BIS ) ( کارور ووایت ،۱۹۹۴)داشتند.
در این بین تدابیر مقابله ای افکار و رفتارهایی هستند که پس از روبه رو شدن فرد با رویداد استرس زا به کار گرفته می شوند .در حالی که منابع مقابله ای ویژگی های خود شخص هستند که قبل از وقوع استرس وجود دارند، مانند برخورداری از عزت نفس، احساس تسلط بر موقعیت، سبک های شناختی، منبع کنترل، خوداثربخشی و توانایی حل مسئله (وفایی بوربور ۱۳۷۸). از جمله امور مهم در این رابطه ارزیابی فرد از توانایی های خودش برای رویارویی با مسئله است. این ارزیابی ها ممکن است مطابق با واقعیت و توانایی های واقعی فرد باشد و یا مطابق با واقعیت و توانایی های او نباشد، ولی هر چه هست برداشت های فرد از توانایی ها و قابلیت هایش تعیین کننده اصلی برای مقابله با دشواری ها می باشد یکی از اهداف مهم در ارتباط با سبک های مقابله ای در میان معتادان این است که مشخص کنیم چه نوع راهبردهـای مقابلـه ای در جمعیـت بـالینی خـاص بـا سـازگاری بهتری همراه است. در واقع، ارتباط نوع خاصی از مقابله برای پیش بینـی انـسجام بیمـار، بـه نوع خاصی از شـرایط اسـترس زایـی بـستگی دارد کـه فـرد را درگیـر خـود کـرده اسـت. مشخص شده اسـت کـه مقابلـه مـساله محـور درمعتادانی که تصور می کنند، کنترل بیشتری بر شرایط استرس زای خود دارنـد بـا پیامـدهای مطلوبی همراه است و مقابله هیجـان محـور در معتادانی کـه تـصور مـی کردنـد بـر شـرایط استرس زا کنترل کمتری دارند، با پیامدهای مطلوبی همراه بود.
باعنایت به آنچه که گذشت درخصوص موضوع تحقیق، هرکدام از مولفه ها ، باموارد گوناگونی مورد بررسی قرارگرفته ولی تا کنون تحقیقی یا بررسی در خصوص سه متغییربصورت همزمان انجام نشده است .لذا به لحاظ اهمیت مسئله که یکی از بحران‌های جامعه امروزی است ، این موضوع انتخاب شده است. و با توجه به مطالب فوق مسئله اصلی این تحقیق مقایسه سبک های هویت وسبکهای مقابله ای و سیستم فعال سازی /بازداری رفتاری( BAS/BIS ) در معتادان و افراد بهنجار می باشد.
۱-۳ اهمیت و ضرورت تحقیق
اعتیاد که یک بیماری جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی است (گالانتر^[۴۱]، ۲۰۰۶) و پیامدهای ناخوشایند آن از مهم ترین دغدغه های جوامع و یکی از ناگوارترین آسیب های اجتماعی است و مدت هاست که نظر متخصصین بهداشت روانی را به خود جلب کرده است (مارتین^[۴۲]، ۲۰۰۷). و به عنوان یکی از موضوعات اساسی در ارتباط با سلامت جوانان مطرح است (گرکین^[۴۳] و شر^[۴۴]، ۲۰۰۶). نوجوانان و جوانان در هر کشوری به لحاظ تحرک اجتماعی و بالندگی نقش محوری را در توسعه همه جانبه ایفا می کنند. برای رسیدن به اهداف توسعه و پیشرفت کشور، شناسایی مشکلات و مسائل پیش رو از اهمیت زیادی بر خوردار است. در این راستا شناسایی جوانان در معرض خطر سوء مصرف مواد و سایر رفتار های پر خطر باید از دغدغه های اساسی متولیان تعلیم و تربیت باشد. از آنجا که نوجوانی زمان تجربه کردن و انتخاب های شخصی بوده و هویت شخص در این زمان شکل می گیرد، جوانان و نوجوانان در برابر مصرف مواد و رفتارهای پر خطر بسیار آسیب پذیر هستند. به همین دلیل شناخت عوامل موثر در پیشگیری و حفظ جوانان و نوجوانان از مصرف مواد و رفتار های پر خطر اهمیت بسیاری دارد (خلج آبادی فراهانی و عبادی، ۱۳۸۲). از سویی میزان مصرف مواد در نوجوانان و جوانان روز به روز افزایش می یابد و برای کنترل این امر لازم است در برنامه های پیشگیری و درمان از روی آوردهای جدید بهره گرفته شود . یافته های بالینی نشان داده است که در شکل گیری وابستگی به مواد واختلال سوء مصرف مواد ، عوامل گوناگون روانشناختی اجتماعی، خانوادگی و زیست شناختی درگیر هستند ( بشارت ،میر زمانی وپور حسین،۱۳۸۰؛پور شهباز، شاملو، جزایری و قاضی طباطبایی،۱۳۸۴؛دباغی ،۱۳۸۶، مجید، کولدر و استرود^[۴۵]، ۲۰۰۹؛فرانکویس^[۴۶]،اوریاکومب وتیگنول^[۴۷]،۲۰۰۰).  تحقیق و پژوهش به اثبات رسانیده است که مصرف مواد مخدر، کارکرد طبیعی قشر پاداش‌دهی مغز را مورد آسیب قرار داده و مصرف مداوم مواد مخدر باعث انحراف در عملکرد سیستم پاداش‌دهی مغز می‌شود.چنین انحرافاتی در بافت‌های مغزی، انتقالدهندههای عصبی و سطوح ناحیه‌ای پردازش اطلاعات مغز به دنبال مصرف مواد مخدر ظاهر میشود که هم در نمونهی حیوانی و هم در انسان به اثبات رسیده است.
علاوه بر آن، این که چرا در برخی افراد معتاد اختلالات روانی گسترش مییابند واضح نیست. دیدگاه های متفاوتی وجود دارند که تلاش میکنند این موضوع را توضیح دهند. مباحث سببشناسی اختلالات روانی و اعتیاد، به طور جداگانه این دو اختلال را این گونه شرح میدهند که اختلالات روانی خطر اعتیاد به مواد مخدر را افزایش داده و همچنین مصرف مواد نیز میتواند خطر ابتلا به بیماری روانی را افزایش دهد(گری، ۲۰۱۰).
با بازنگری ادبیات پژوهش‌های پیشین در نظریهی حساسیت به تقویت گری^[۴۸] می توان شخصیت را بعنوان یک الگوی زیستی را ارائه نمود که شامل سه سیستم مغزیرفتاری است. در این بین شواهد پژوهشی فوق موید این نکته می باشد که سبک های مقابله ای و عناصر آن نقش تعیین کننده ای در آمادگی به مصرف مواد و یا پیشگیری دارند. بنابراین، می توان گفت سبک های مقابله ای از طریق ساز و کارهایی چون کنترل محرک، شناسایی موقعیت های پر خطر، کاهش مواجهه با نشانه های راه اندازی، راهبردهای حل مسأله، مدیریت استرس و در نهایت بازشناسی عوامل هیجانی موثر در میل به مصرف و مقابله با آنها موجب کاهش مصرف مواد و در نهایت پیشگیری می شود (براون^[۴۹]، ۲۰۰۴).بالا بودن آمار افراد وابسته به مواد درکشور وهمچنین نیازمبرم به برنامه هایی در خصوص پیشگیری وکاهش مصرف مواد وبا عنایت به کم بودن پژوهش های مربوط به مداخلات روانشناختی نظیر مهارتهای مقابله ای و سبک های هویت وسیستم ها ی فعال سازی /بازداری رفتاری در اعتیاد،انجام پژوهش حاضر در کنار مداخلات دیگر ضروری به نظر می رسد .
۱-۴ اهداف تحقیق:
با توجه به بیان مسئله و اهمیت و ضرورت تحقیق در این زمینه، اهدافی که در پژوهش حاضر مدنظر میباشند عبارتند از :
اهدف این تحقیق عبارت است از:
۱-۴-۱ هدف کلی تحقیق
مقایسه سبک های هویت و سبک های مقابله ای و سیستم فعال سازی بازداری/ رفتاری در معتادان و افراد بهنجار
۱-۴-۲اهداف ویژه تحقیق
۱- تعیین تفاوت سبک هویت افراد عادی با معتاد .
۲-تعیین تفاوت سبک های مقابله ای درافراد عادی با معتاد
۳- تعیین تفاوت سیستم فعال سازی/ بازداری رفتاری در افراد عادی و معتاد .
۴- تعیین تفاوت مولفه های سیستم فعال سازی بازداری در افراد عادی و معتاد
۱-۴-۳ اهدف کاربردی تحقیق
۱-تعیین تفاوت بین سبک هویت اطلاعاتی در افراد معتاد و بهنجار ؛
۲- تعیین تفاوت سبک هویت هنجاری در افراد معتاد و بهنجار؛
۳- تعیین تفاوت سبک هویت اجتنابی در افراد معتاد و بهنجار ؛
۴- تعیین تفاوت سبک مقابله ای مساله مدار در افراد معتاد و بهنجار؛
۵- تعیین تفاوت سبک مقابله ای هیجان مدار در افراد معتاد و بهنجار
۱-۵ فرضیه ها
با توجه به مبحث تئوریک ومطالعات انجام گرفته در این زمینه ،فرضیه های ما در این پژوهش عبارتند از :
۱- بین سبکهای هویت (اطلاعاتی ،هنجاری ،سردرگم/اجتنابی )وتعهد در معتادان و افراد بهنجار تفاوت وجود دارد.
۲- بین سیستم های فعال سازی /بازداری رفتاری در معتادان و افراد بهنجار تفاوت وجود دارد .
۳-بین مولفه های سیستم های فعال سازی /بازداری رفتاری در معتادان وافراد بهنجار تفاوت وجود دارد.
۴-بین سبکهای مقابله ای (اجتنابی ،مسئله مدار، هیجانی )در معتادان و افراد بهنجار تفاوت وجود دارد .
۵-بین مولفه های سبک مقابله ای اجتنابی(حواس پرتی وسرگرمی اجتماعی)در معتادان و افراد بهنجارتفاوت وجود دارد.
۱-۶ تعریف متغییر ها
۱-۶-۱هویت:
عبارت از افتراق وتمییزی است که فرد بین خود ودیگران می گذارد هویت یک سازه وساختار روانی واجتماعی است (اشرفی، ۱۳۷۶).

«برخلاف مسلمین و نصاری، یهودیان اعتقاد روشنی به آخرت و روز جزا ندارند، و سزا و جزای اعمال انسان را بیشتر در این جهان میدانند.» ( قدیانی، ۱۳۸۱: ۱۳۳)
«از قدیمیترین مراسم عبادت نزد یهود، همانا انجام تشریفات عید فصح^[۱۵] سالیانه و رعایت آداب یومسبت^[۱۶] هفتگی است. مراسم فصح منطبق است با جشن تابستانی که سامینژادان از دیرباز معمول میداشتهاند. آن در واقع عید بهاری ایشان است که در نخستین لیله البدر ( ماه تمام ) بعد از رسیدن آفتاب به نقطهی اعتدال به ربیعی، مراسم آن معمول میشد.» (ناس، ۱۳۵۴: ۳۳۵)
در این جشن « هر خانواده از سحرگاه گوسفندی یا بزی را تقدّس کرده قربانی مینمود جسد آن را یا کامل میخوردهاند و یا به آتش میسوزاندهاند. . اما مراسم روز سبت که یکی از رسوم کهن باستانی قبل از زمان خروج از مصر است چنان بوده که هر هفته بعد از شش روز کار، روز هفتم را مقدّس دانسته مخصوص استراحت و عبادت خداوند قرار میدادهاند.» (همان)
می توان گفت در تمام ادوار سیر مذهبی قوم یهود یک مسئلهی بزرگ پدیدار میشود و آن همانا اعتقاد و ایمان به خدای یکتا در نظام طبیعی عالم است.
قوم یهود به این باور به یکباره نرسیدند بلکه با دوران سیر تاریخی و بنا به ضرورت، این بینش در ایشان به وجود آمد و با طیّ یک سلسله مراتب، در نهایت معتقد به این چنین حقیقت و ایمان به چنین خدایی شدند.
۲-۱-۴-۴ دین مسیح
مسیحیت، مانند تمام عقاید دینی دیگر، حاصل ترکیب و تداخل عناصر گوناگونی است. بنیانگذار آن عیسی مسیح (ع) ، از پیامبران اولوالعزم و صاحب کتاب انجیل است.
« در مسیحیت، خداوند شخصیّت اخلاقی جهان است ولیکن، حضرت عیسی مسیح (ع) با تعلیم این- که خداوند متعال در عالیترین سطح عشق و محبّت قرار دارد و اینکه نتیجهی عملی و اجتنابناپذیر این محبّت نسبت به خداوند، محبّت بیریا به همسایهی انسان است، تأکید خاص و جدیدی را به توحید یهودی وارد ساخت.» (هیوم، ۱۳۷۸: ۳۹۸و۳۹۹)
در واقع میتوان گفت باور و پذیرش اعتقاد مسیحیت دربارهی خدا از بالاترین نقطهای که آئین یهود به آن رسیده بود شروع شده بود.
«عیسی (ع) برای خداوند تعالی شأن و منزلتی بالاتر از وجود حیّ حاضر که بایستی صبح و شام محل عبادت قرار گیرد قائل بوده است. قرب اتّصال او با خداوند در هنگام نماز و دعا از هر چیز دیگر که افراد بشر مشاهده نموده، فزونتر بود.» (ناس، ۱۳۵۴: ۳۹۷)

عباداتی که مسیحیان انجام میدادند دو نوع بود و در کنیسه برگزار میشد:
« اول: تجمّع در عبادتگاهها برای انجام مراسم دینی و در آنجا از روی کتب انبیاء و صحف تورات فقراتی تلاوت میکردند و نمازها و دعاها میخواندند و به وعظ، سخن گفته و از مزامیر میسرودند.
دوم: شرکت در «ضیافت محبّت» که فقط خاص مؤمنین بود و آن عبارت بود از گشودن سفره طعام در برابر تمام صفار و در أثناء صرف آن تشریفات سادهای انجام میشد.» (همان : ۴۱۷)
لازم به ذکر است که در عبادت نوع اول ، «نماز مسیحیان به دعا نزدیکتر است. آنان در روز یکشنبه، در کلیسا، جلسات دعای دستهجمعی تشکیل میدادند. بعلاوه روحانیون و وابستگان آنان دعاهایی داشتند و معتقد بودند که باید دعا کنند و با دلی پاک، حاجات خود را از خدا بخواهند. با وجود این، آخرین نمازی را که مسیح با حواریون به جای آورد بهترین صورت دعا میدانند و این دعا یا نماز، مشتمل بر تمجید خداست و آنگاه شش فقرهی آن به بیان حاجات که طلب نان روزانه، یکی از آنهاست، اختصاص دارد و بعد از اظهار حوائج، باز به تسبیح مقام ربوبیت میپردازند.» (راشدی، ۱۳۸۰،ج۱: ۲۹)
از این روست که در آیهی چهل و سوم از سورهی آل عمران به مریم (ع) سفارش به نماز شده است:
« یا مَریَمُ اِقنُتی لِرَبَّکِ وَاسجُدی وَ ارکَعی مَعَ الّراکِعَین.» (قرآن کریم، ۳: ۴۳)
« ای مریم فرمانبردار خدا باش و نماز را با اهل طاعت بجای آر.»
مسیحیان در عبادت شکرانهشان از سفرهی غذای آخرین عیسی و از تغذیه و قربانی عیسی به جسد و خون او، از نان و شراب رمزی میگرفتند و برای آن تشریفات خاصی داشتند و چون این تشریفات به صورت عبادت شکرانه ادا میشد آن را «اُکاریست»^[۱۷] مینامیدند که به زبان یونانی به معنی «شکر گزاری» است. (ناس، ۱۳۵۴: ۴۱۶)
در واقع در همهی ادیان و مذاهب، از جمله دین مسیح در کنار تمامی وظایف فردی و اجتماعی که برای پیروان آن وضع شده، لحظات و زمانهایی هم برای ارتباط خالصانه و نزدیک با خالق در نظر گرفته شده بود تا در این لحظات بتوانند به نماز و عبادت با منبع آفرینش بپردازند.
۲-۱-۴-۵ دین اسلام
نماز، آیین امت اسلام و از برترین وسیله های توسّل به خداوند است. در این آیین «اسلام به معنی تسلیم در مقابل خدا است.» (هیوم، ۱۳۷۸: ۳۳۷)
« برحسب بعضی از روایات، سه سال پیش از بعثت، جبرئیل (ع) وضو و نماز را به پیامبر اکرم (ص) آموخته است. ولی آنچه مسلّم است از آغاز بعثت، خدیجه (ع) و علی بن ابیطالب (ع) با پیغمبر اکرم (ص) نماز میخواندند و در نماز ایشان، عمل رکوع و سجود، انجام میشده است. بهتدریج بر مسلمانان نمازگزار، افزوده شد و «جعفر و زید و ابوبکر» و دیگران به این جماعت پیوستند اما پیغمبر (ص) و یاران، نماز خود را در کوهستانها ادا میکردند و چون دین حنیف قوت گرفت، با درخواست عُمر، مسلمانان آشکارا به مقابل کعبه آمدند و به نماز و طواف پرداختند.» (راشدی، ۱۳۸۰، ج۱: ۳۲)
نماز که مشتمل بر همهی انواع طاعات و عبادات ملکی و ملکوتی است در ابتدا به لحاظ کمیّت متفاوت بوده و گفتهاند که : «پیش از وجوب پنج نماز، مسلمانان فقط در بامداد و عصر، هربار، دو رکعت نماز میخواندند تا آنکه در شب معراج، نمازهای پنجگانه مقرّر گردید و نخستین نماز از نمازهای پنجگانه، نماز ظهر بوده است.» (همان:۳۲)
نمازهای پنجگانه که هر مسلمان، در هر شبانهروز باید به جا آورد، نماز صبح، نماز ظهر، نماز عصر، نماز مغرب و عشا است و « چنین است که مسلمان، با گزاردن نمازی کامل، همهگونه انرژی خویش را در راه تعالی خود به کار میگیرد؛ یعنی در آنِ واحد، از امکانات جسمی و فکری و روحی خویش، در این راه بهره میکشد.» (خامنه ای، بی تا: ۱۴و ۱۵)
بدین ترتیب نماز از مهمترین عبادات دین اسلام است که از بالاترین آثار تقرب به خدا، تهذیب نفس و سایر ارزشهای الهی برخوردار است و علاوه بر آن منشاء ارتباط «میان روح و جسم، میان ماده و معنا، میان دنیا و آخرت، چه در لفظ، چه در حرکات است.» (همان: ۱۴)
نماز طرحی الهی است که تمام نیازهای انسان در آن دیده شده است، کمال انسان بستگی به کمال نیاز او دارد؛ هر اندازه این احساس نیاز بیشتر شود به کمال و تعالی انسان افزوده میگردد. احساس فقر و نیاز، از معرفت و شناخت آدمی ناشی میشود و هر مقدار معرفت انسان به حق تعالی بیشتر شود احساس نیاز بیشتری در او پیدا میشود و نماز اعلان نیاز به درگاه خداوند است.
«غزالی گوید : بدان که نماز ستون دین و پیشرو عبادتهاست. ظاهر نماز کالبد است، وی را حقیقتی و سرّی است که آن روح نماز است. اصل و روح آن خشوع و حاضر بودن دل است.» (سجادی، ۱۳۷۰ :۷۷۱)
« در حال نماز، تن و اندیشه و روان، هر سه به کار و فعالیتاند:
تن : با حرکات دست و پا و زبان، با خم شدن، نشستن، به خاک افتادن …
فکر : با اندیشیدن در مضامین و الفاظ نماز که عموماً اشاره به هدفها و وسیلههاست،
روان : با یاد خدا و پرواز در صفای معنوی و روحانی و بازداشتن دل از هرزهگردی و پرورانیدن بذر خشوع و خشیت خدا در جان.» (خامنه ای، بی تا : ۱۴)
« نماز موقعیتی است که باید در آن به خدا توجه داشت نه به دیگری، و هرچه را از نظر دور داشت مگر خدا را.» ( قرائتی ،۱۳۶۹ :۳۹)زیرا که «نماز تسلّا دهنده و آرامش بخش دلهای مضطرب و خسته و به ستوه آمده و مایهی صفای باطن و روشنی روان است.» (خامنه ای، بیتا: ۶)
در نماز روح و اندیشهی آدمی وسعت مییابد و انسان با راز و نیاز در نماز، فیض الهی را درک میکند و حلاوت سجده و عبادت برایش با معنا میشود.
بنابراین «نماز اسلام که با تلقین و تکرار یاد خدا، بشر محدود و آسیب پذیر را با خدای نامحدود، مرتبط و متّکی میکند و با پیوند زدن انسان به مدبّر جهان، قدرتی نامحدود و بیزوال از او میسازد، باید نیکوترین درمان ضعف انسان و مؤثرترین داروی عزم و اراده به حساب آید.» (همان:۱۶)
۲-۱-۵ نظریههای نماز
نماز پرستش مشترکی میان تمام ادیان و کاملترین پاسخ برای عالیترین نیاز انسان است و برای آن نظریههای بسیاری بیان شده است:
آگوست سابایته، استاد فلسفهی دانشگاه پاریس در کتاب فلسفهی دین میگوید: « دین، روح انسان را با نیرویی نامرئی که مقدّراتش را در اختیار دارد، ارتباط میدهد و نماز که این ارتباط را برقرار میسازد، دین حق؛ یعنی همان دینی است که به مرحلهی علم درآمده است. اگر دین با عمل زندهای که پیونددهندهی آفریده به آفریدگار است و سوق دهندهی روح به سوی رستگاری باشد، توأم نگردد، معنا و مفهومی نخواهد داشت.» (جیمز، ۱۳۵۶ :۱۶۹)
در واقع «سابایته» به ارتباط متقابل دین با نماز و روح انسان معتقد است این در حالی است که «ویکتور هوگو» در تعریف نماز که گویاترین آیینهی ایمان است سخنی در خور توجه دارد و میگوید:
« نماز
نماز میگزارند
برای که؟
برای خدا
به نظر ویکتور هوگو یک «من» در لایتناهای بالا هست، همچنان که یک «من» در لایتناهای پایین وجود دارد. «من پایینی» جان است، «من بالایی» خداست.
لایتناهای پایین را با نیروی تفکر با لایتناهای بالا در تماس نهادن، نماز نامیده میشود.» (هوگو، ۱۳۵۴ : ۶۷۲)
در واقع «ویکتور هوگو» ارتباط عمیق بنده و خدا را با اندیشیدن در ذات لایتناهی خدا نماز مینامد؛ چون خداوند وجود مطلق است و ما وابستهی او هستیم، تفکر در ذات مطلق خدا، همان ارتباط معنوی است که با پرستش خدا معنا پیدا میکند.
۲-۱-۶ آداب نماز
نماز یک پرواز معنوی و حالت روحانی نابی است که بدون آمادگیهای همه جانبه ممکن نیست، آداب نماز را میتوان نشانهی اهمیّت خاص آن دانست و آن را به یک آداب رسمی همراه با تشریفات خاص تشبیه کرد.
«آداب جمع ادب است، و مراد از آن، رسوم و قواعد و سنّتهایی است که رعایت آنها در شریعت و طریقت لازم است. ابوالعباس عطا گوید : کسی که خود را به آداب سنّت پاس دارد، خداوند دل او را به نور معرفت روشن کند، مقامی بالاتر از این نیست که بنده، در اخلاق و افعال، پیروی دوست کند و در گفتار و کردار و عزم و اعتقاد قلبی به آداب او متأدّب شود.» (سجادی، ۱۳۷۰: ۴و۵)
دکتر گوهرین در شرح اصطلاحات تصوف مینویسد: «اَدَب، طریقهای پسندیده و با صلاح و دانش و فرهنگ و بأس و شگفت و نگاهداشت حدّ هر چیزی است.» (گوهرین، ۱۳۷۶ ، ج ۱: ۱۲۶)
علاوه بر آن، أدب «به کار بردن اسم حاکم الهی بر حالت عبد در هنگام دعا و نیایش است و نهایت فهم ادب: أدب شریعت، أدب خدمت، أدب حق و أدب حقیقت است.» (میرآخوری و شجاعی، ۱۳۷۶: ۴۴)
«اما آداب بر سه قسمت است: یکی اندر توحید با حق عزّوجل. دیگر قسمت، ادب با خود اندر معاملت و دیگر قسمت، ادب با خلق اندر صحبت.» (گوهرین، ۱۳۷۶، ج۱: ۱۲۷ و ۱۲۸)