• ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ

• ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ

Gandhi ^٤ Davenport & Prusak ^٥
ﻓﺼﻞ اول- ﮐﻠﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ 6
-5-1 ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ
درﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن زﯾﺎدي اﻫﻤﯿﺖ رﻫﺒﺮي را در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ داﻧﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ(ﭼﻦ و ﺑﺎرﻧﺲ، .(2006 ﺑﻞ و ﻫﻤﮑﺎران⁶ در ﺳﺎل 2004 ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﺑﺮ روي روﺷﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﮐﺘﻬﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ داﻧﺶ ﺧﻮد را ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ دﻫﻨﺪ، دارﻧﺪ. ﻫﺎﻓﺴﺘﺪ⁷ در ﺳﺎل 1998 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮاﻧﺸﺎن در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻋﻀﻮي از ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ، ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ارزﺷﻬﺎي رﻫﺒﺮان ﺟﺰو ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﭘﯿﺮوان ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﻮﮐﻞ⁸ در ﺳﺎل 1992 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﺮ روي ﮐﺎرﻫﺎ و رﻓﺘﺎر ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ . در ﺳﺎل 2004 زﮐﺮﯾﺎ و ﻫﻤﮑﺎران⁹ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﯿﺖ¹⁰ در ﺳﺎل 1995 اﻋﻼم ﻣﯽ دارد ﮐﻪ رﻫﺒﺮان در ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه ﭘﻨﺞ وﻇﯿﻔﮥ ﻋﻤﺪه دارﻧﺪ. اﯾﻦ ﭘﻨﺞ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ، اﯾﺠﺎد ﻣﻌﻤﺎري ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه، ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺧﺘﯿﺎر، اراﺋﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺘﺮك.
در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺒﺤﺚ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل(1998)¹¹ ﺗﺌﻮري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را از دﯾﺪﮔﺎه ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻤﻊ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ و ﺑﺎﻟﻘﻮه ﻣﻮﺟﻮد در درون ، ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس از ﻃﺮﯾﻖ، و ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه از ﺷﺒﮑﻪ رواﺑﻂ ﯾﮏ ﻓﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ واﺣﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ. آﻧﺎن ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را در ﺳﻪ ﻃﺒﻘﮥ ﺳﺎﺧﺘﺎري، راﺑﻄﻪ اي و ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺟﺎي دادﻧﺪ.
ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺷﺎره ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻫﺎي اﻓﺮاد دارد ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﯾﺪ(ﺑﺮت¹²، .(1992 رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي- اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﭘﯿﮑﺮﺑﻨﺪي ﺷﺒﮑﻪ
Bell et al ^٦ Hofstede ^٧ Yukl ^٨
Zakaria et al ^٩ Hitt ^١٠
Nahapiet & Ghoshal ^١١ Burt ^١٢
ﻓﺼﻞ اول- ﮐﻠﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ 7
اي از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ (ﻣﺜﻞ داﻧﺶ) را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮﭼﻪ رواﺑﻂ ﮐﺎﻧﺎﻟﻬﺎي اﻧﺘﻘﺎل اﻃﻼﻋﺎت را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ، ﺳﺎﺧﺘﺎردﻫﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻬﻢ از اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ.
ﮔﺮاﻧﻮﺗﺮ¹³ در ﺳﺎل 1992 اﻋﻼم ﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻧﻮﻋﯽ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﺸﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺧﺎص اﻓﺮاد ﻣﺜﻞ اﺣﺘﺮام و دوﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ، ﺗﻤﺮﮐﺰ دارد. ﺑﻮاﺳﻄﮥ اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎﯾﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ ﺧﻮﻧﮕﺮﻣﯽ ، ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ. ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ. در ﺳﺎل 2008، ﻫﻮآﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران¹⁴ از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ واﺳﻂ ﻣﯿﺎن ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ و ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻟﻌﻠﻮي و ﻫﻤﮑﺎران¹⁵ در ﺳﺎل 2007 از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﻦ ﻓﺮدي و ارﺗﺒﺎﻃﺎت(ﺗﻌﺎﻣﻼت ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان) ﺑﺮ روي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ در ﺳﺎزﻣﺎن دارد، ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ دو ﻓﺎﮐﺘﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻪ ﻓﺎﮐﺘﻮر دﯾﮕﺮ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻠﯿﺪي ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻓﻘﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ از اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ(داوﻧﭙﻮرت و ﭘﺮوﺳﺎك ، .(1998 ﭘﻮﻟﯿﺘﯿﺲ(2003)¹⁶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﻦ ﻓﺮدي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺮ روي ارﺗﺒﺎﻃﺎت و درك ﻣﺸﮑﻼت دارد. ﺑﻌﻼوه، ﮐﺎﯾﺮﯾﺎﮐﯿﺪو¹⁷ در ﺳﺎل 2004 از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺎﺳﯽ و ﻻزم در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ.
Granovetter ^١٣ Huang et al ^١٤ Al-Alawi et al ^١٥
Politis ^١٦ Kyriakidou ^١٧
ﻓﺼﻞ اول- ﮐﻠﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ 8
ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻈﺎﻫﺮ ، ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك در ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﻬﺎ اﺳﺖ(ﺳﯿﮑﻮرل¹⁸، .(1973 از دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل((1998 ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﮐﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ. در ﺳﺎل 1998 ﺗﺴﺎي و ﮔﻮﺷﺎل¹⁹ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ ﯾﮏ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽ ﭘﺮدازﻧﺪ، اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد ﮐﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ. در ﺳﺎل 2006 ﻧﯿﺰ ﭼﯿﻮ و ﻫﻤﮑﺎران²⁰ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه، ﻋﻼﯾﻖ و اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺠﺎزي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را درك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ دﻫﺪ.
در اداﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺤﻘﻘﺎن، دو ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي 2008 و 2009 اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭼﻮ و ﭼﺎن²¹ در ﺳﺎل 2008 درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﮑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ (ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ) و اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮك (ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ) ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ در ﻧﮕﺮش ﻓﺮد ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ دارﻧﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎل 2009 ﯾﺎﻧﮓ و ﻓﺎرن²²، اﺛﺮ اﻋﺘﻤﺎد (ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ) و ارزﺷﻬﺎي ﻣﺸﺘﺮك (ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ) را ﺑﺮ روي ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺿﻤﻨﯽ اﺛﺒﺎت ﮐﺮدﻧﺪ.
-4-1 ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ
ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ داراي ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ و ﻧﻪ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺑﻪ آن ﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ -1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -1-1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
Cicourel ^١٨
Tsai and Ghoshal ^١٩ Chiu et al ^٢٠
Chow and Chan ^٢١ Yang and Farn ^٢٢
ﻓﺼﻞ اول- ﮐﻠﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ 9
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -2-1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد . ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -3-1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ -2 ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -1-2 ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -2-2 ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -3-2 ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ -3 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -1-3 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺗﺤﻮل ﮔﺮا ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري
دارد.
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -2-3 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺗﺒﺎدل ﮔﺮا ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري
دارد.
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -3-3 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي اﻧﻔﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ -4 ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﺶ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -1- 4 ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﺶ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -2-4 ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﺶ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ .
ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ -3-4 ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﺶ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﺳﺖ.

ﻓﺼﻞ اول- ﮐﻠﯿﺎت ﺗﺤﻘﯿﻖ
10

۱-۴-۱-۶- زیان همگانی نباشد
عده محدود و قابل شمارشی(عرفاً) از فعل صورت گرفته متضرر شده باشند.در صورتی که همگان زیان دیده باشند جبران آن غیر ممکن است این امر بیشتر در حوزه مسئولیت مدنی دولت تحقق می یابد.در نظریه تساوی همگان در برابر هزینه های عمومی که در تحقق اداری مطرح است چنانچه زیانی از سوی دولت یا دستگاه های دولتی به عموم مردم یا شهروندان وارد شود را به دلیل تساوی افراد در پرداخت هزینه های عمومی غیرقابل جبران می دانند.برخی نیز در توجیه آن آورده اند که ظلمبالسویه عدل است و برخی دیگر اعمال حاکمیتی را خارج از حوزه مسئولیت مدنی دولت دانسته اند.^[۴۳] از مواردی که به ضرس قاطع می توان ضرر و زیان را غیرقابل جبران دانست جنگ و شورش می باشد که جبران زیان های آن خارج از توان دولت است،«لیکن گستره این نظر تا به آن حد نیست که در هر مورد که عمل زیانبار دولت موجب ورود خسارت به عهده کثیری از مردم می گردد،با انکار خطا و رابطه سببیت،خسارت را جبران ناپذیر بینگاریم.»^[۴۴]
۱-۴-۱-۷- در اثر اقدام زیاندیده و یا تقصیر وی نباشد.
یکی از شرایط تحقق زیان ناروا عدم دخالت زیاندیده در وقوع آن است.بدین ترتیب که چنانچه زیاندیده مقصر وقوع زیان مساله جبران آن منتفی است و چنین زیانی غیرقابل جبران می باشد.این امر مورد توجه قانون گذار نیز قرار گرفته است.ماده ۴ قانون مسئولیت مدنی بیان می دارد که دادگاه در مواردی می تواند تخفیف دهد.یکی از این موارد زمانی است که زیاندیده به نحوی از انحاء موجبات تسهیل ایجاد زیان را فراهم نموده، یا به اضافه شدن آن کمک و یا وضیعت وارد کننده زیان را تشدید کرده باشد. به هر حال به نظر می رسد در مواردی که زیاندیده در وقوع خسارت نقش دارد، جبران آن تحت الشعاع میزان تقصیر وی قرار می گیرد.لذا بسته به میزان تقصیر زیاندیده، جبران خسارت متفاوت است.در مواردی که تقصیر عمده از سوی خود زیاندیده است و لذا رابطه سببیت زیان و فعل زیانبار منتسب به خود زیاندیده است.لذا جبران خسارت نیز بر عهده وی می باشد،و بدیهی است که دیگر مسئول جبران زیاندیده است.بنابراین در اتحاد زیاندیده و زیان رسان موضوع مسئولیت مدنی منتفی است.

۱-۴-۱-۸- قابل پیش بینی باشد.
یکی از شرایط قابل جبران بودن زیان، قابلیت پیشبینی آن است. این امر بدان معنا نیست که ضرورتاً عامل زیان بایست عواقب فعل خویش را اندیشیده باشد. بلکه بایست معیار نوعی برای آن در نظر گرفت. بدین ترتیب که عواقب فعل زیانبار طبق رفتار یک انسان متعارف قابل پیشبینی باشد. مثل آنکه پرستاری که جهت مواظبت از بیمار اجیر شده است، قرصهای وی را در موعد مقرر به وی بخوراند. و چنانچه از آن کار غفلت کند جان بیمار به خطر میافتد ولو آنکه خود تا این اندازه بر این امر واقف نباشد، لذا به صرف موظف بودن، بدلیل ترک فعل مسئول است.
۱-۴-۲- فعل زیانبار
منظور از فعل زیانبار عبارت است از هر عمل یا ترک عملی(وظیفه) که موجب زیان ناروایی به دیگری شود.لذا فعل زیانبار اطلاق بر فعل و ترک فعل زیانبار دارد و نبایست از جنبهی سلبی آن غافل بود.به طور مثال پرستاری که مسئول مراقبت از یک بیمار قلبی است و در موعد مقرر و تعیین شده قرص های تجویز شده از سوی پزشک را به بیمار نمی خوراند در اثر ترک فعل مسئول است. یا پزشکی که طبق قرارداد قبلی موظف به عمل جراحی بوده و از آن خودداری کرده و بیمار فوت نموده است نیز در اثر فعل مسئول جبران خسارت است.
قسمت دیگر از تعریف فوق مربوط به «زیان ناروا به دیگری» است که بیانگر غیر قانونی یا نا مشروع بودن فعل زیانبار است.چنانچه ماده نخست قانون مسئولیت مدنی نیز ادعان دارد:«هر کسی بدون مجوز قانونی، عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی حیثیت یا به هر حق دیگری که موجب قانون برای افراد ایجاد گردید،لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر و زیان مادی دیگری شود،مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد.»
مفهوم مخالف آن اینست که اعمالی که منطبق با قانون موجب ضرر و زیان دیگری می شود غیر قابل جبران می باشند.اما این امر را می توان به منزله معافیت دولت از مسئولیت مدنی تلقی کرد؟مسلما جواب خیر است،زیرا همانگونه که در مباحث قبلی نیز مطرح کردیم « ید دولت مطلق نیست» و وی نیز بر اساس نظریه مسئولیت بدون تقصیر ،مسئولیت دولت مفروض است و حقوق طبیعی که حق های مطلق و فراتر از زمان و مکان هستند و گذر زمان و تحولات تاریخی و اجتماعی خدشه ای به آن وارد نمی سازد را نمی توان با وضع قوانین سلب کرد.چنانکه اصل نهم قانون اساسی ذکر می دارد که «… هیچ مقامیحق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور آزادیهای مشروع را،هر چند با وضع قوانین و مقررات،سلب کند.» لذا به طور مثال حق مالکیت که از حق های تضمین شده است قابل سلب نیست و در نظام تملک چنانچه قبلا نیز بیان شد اگر چه در راستای منافع عمومی ممکن است اراضی شخصی توسط نهاد های دولتی تملک گردد اما بهای عادله آن و حتی در مواردی بیشتر از بهای عادله جهت جبران خسارت بایست پرداخت شود و به نظر می رسد قید بدون مجوز قانونی محدود به مواردی انگشتشماری نظیر مصادره اموال است که منشأ تحصیل آنها نامشروع بود و یا ناظر برسایر مواردیست که قانون حکم به انجام آن در راستای اجرای عدالت می دهد.
بنابراین در مجموع می توان گفت که فعل زیانبار ناظر به ضمان قهری و در حیطه وقایع حقوقی نظیر غصب،اتلاف تسبیت و استیفای ناروا می باشد و ترک فعل زیانبار در مسئولیت مدنی قراردادی محل اعتنا است.و در مورد زیان ناروا نیز بایست به زیانی که بدون مجوز قانونی باشد آن را مضیق نمود.اما حکم قانون یا مقام صلاحیت دار نیز از موارد رافع مسئولیت مدنی است.همچنین دفاع مشروع که درباره این موارد که رافع مسئولیت مدنی هستند به تفضیل سخن خواهیم گفت.
۱-۴-۲-۱- حکم قانون یا مقام صلاحیت دار
قانون جهت برقراری عدالت و نظم عمومی ممکن است به طور نظاممند محدودیت هایی را وضع نماید که زیان های تبعی آن قابل جبران نمی باشد.برای مثال قوانین مهاجرت الزام می دارد که بیگانگانی که وارد کشور می شوند برای مدت یک یا دو هفته تحت قرنطینه قرار گیرند.این امر برای صیانت جامعه و شهروندان از بیماری های واگیردار می باشد و نمی توان در قالب سلب آزادی و یا گروگان گیری ادعای غرامت نمود.یا خودرویی مشکوک که از سوی پلیس جهت بازرسی متوقف می شود.
همچنین در مواردی که مقام صلاحیت دار بر اساس صلاحیت های مصرحه قانونی خویش حکم به انجام فعل زیانباری می دهد مسئولیت مدنی تحقق نمی یابد.مانند حکم تفتیش از منزل از سوی قاضی صالح که مطابق آن ماموران درب منزل را شکسته و وارد می شوند.
۱-۴-۲-۲- دفاع مشروع
این امر زمانی اتفاق می افتد که فردی در مقابل تجاوز یا اقدام زیانبار دیگری که خسارت های مادی و معنوی برای وی به دنبال داشته از خویش دفاع کرده و مانع ورود ضرر می گردد. چنانکه در طی این کنش و واکنش زیانی به شخص حمله کننده از سوی دفاع کننده وارد آید تحت شرایط ذیل قابل جبران نیست.
۱- دفاع ضرورت داشته باشد
۲- امکان دسترسی به مراجع انتظامی وجود نداشته باشد.
ماده ۱۵ قانون مسئولیت مدنی مقرر می دارد: «کسی که در مقام دفاع مشروع،موجب خسارت بدنی یا مالی شخص متعدی شود،مسئول خسارت نیست،مشروط بر اینکه خسارت وارده برحسب متعارف متناسب با دفاع باشد.»مانند اینکه اگر فردی با چوب به دیگری حمله کرد با وسیله ای مشابه از خود دفاع کند و نه با سلاح گرم وی را از پای در آورد یا شخصی که بدون سلاح وارد ملک دیگری شده است را با ضرب گلوله از پای در آورد.بنابراین سنخیت و تناسب دفاع و حمله از ارکان اصلی تحقق دفاع مشروع و نهایتا معافیت از مسئولیت تلقی می گردند.
۱-۴-۲-۳- رابطه سببیّت
ورود ضرر و ارتکاب تقصیر یا وقوع فعل زیانبار به تنهایی موجب حدوث مسئولیت مدنی نمی شود و باید رابطه علیت میان عامل زیان و فعل زیانبار برقرار ساخت.بدین ترتیب که فعل زیانبار را بتوان به نحو موثر به عمل یا ترک عمل عامل زیان منتسب کرد.رویکرد سلبی رابطه سببیت به خوبی بیانگر این وضعیت است بدین معنا که در اثبات رابطه سببیت بایست پرسید.چنانچه مرتکب فعل زیانبار(عامل زیان)چنین اقدامی نمود یا از عمل انجام شده خودداری می کرد آیا کماکان زیان واقع می شد؟در چنین شرایطی اگر پاسخ مثبت باشد رابطه سببیت منتفی و زیان قابل انتساب به وی نیست. و چنانچه پاسخ منفی باشد بدان معنا که خودداری عامل زیان از انجام فعل زیانبار موجب عدم وقوع زیان می شد رابطه سببیت اثبات می گردد.ساده سخن آنکه فعل عامل زیان بایست موثرترین علت وقوع زیان و قابل انتساب باشد.اما «در مواردی که تقصیر شرط ایجاد مسئولیت نیست،رابطه سببیت اهمیت بیشتری پیدا می کند و اثبات وجود آن نیز دشوارتر می شود.زیرا،جایی که تقصیر از ارکان مسئولیت است،تنها به حوادثی توجه می شود که در اثر بی احتیاطی و غفلت شخص رخ داده و زیان به بار آورده است.»^[۴۵]
اثبات رابطه سببیت اصولا با زیاندیده است و وی بایست بین فعل،عامل زیان و وقوع زیان رابطه علیت(علت و معلولی) را ثابت نماید.اما این قاعده نظریه قالب در مسئولیت مدنی مبتنی بر تقصیر است و در نظریه خطر و مسئولیت بدون تقصیر که تقصیر مفروض است رابطه دچار دگردیسی می شود و اثبات وقوع زیان به منزله اثبات رابطه سببیت است و این خوانده است که بایست آن را نفی و در واقع بار اثبات را به دوش بکشد.
فصل دوم
حقوق مصرف کنندگان
۲-۱- حقوق مصرفکنندگان
امروزه مسئله حقوق مصرفکنندگان ربط محکمی به موازین حقوق بشری پیدا کرده است. لذا وجه مهمی از حقوق مصرفکنندگان را حقهای بشری تشکیل میدهند که براساس اصل غایت بودن^[۴۶] انسان و فاعلیت اخلاقی وی میباشد. بطوری که میتوان ادعا کرد این وجه برسایر وجوه سنتی قرارداد از جمله عادلانه بودن معامله، فقدان تدلیس و … غالب دانست.
۲-۱-۱- تاریخچه و سیرتحولات
پس از انقلاب صنعتی ظهور شرکتهای عظیم تولیدی و شرکتهای چند ملیتی که غول های بازار محسوب میشدند،کم کم عنصر رقابت بازار را کمرنگ می کرد.انحصار، اطلاعات نامتقارن و عوامل خارجی موجب شکل گیری رابطهای نابرابر میان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان گردید.لذا برخلاف بازارهای ابتدائی که عرضه و تقاضا کنشگر اصلی محسوب می شد و توازن قدرت اقتصادی طرفین به طور نسبی ضامن آن بود،وجود عامل فوق این عدالت طبیعی بازار را بر هم زده بوده و لذا دولت خود را ناگزیر به مداخله میدید.بنابراین می توان گفت برخلاف قرون وسطی (پیش از انقلاب صنعتی)که مداخله دولت پسینی بود بدین معنا که غالبا محدود به مواقعی بود که یکی از طرفین بر اساس تعهدات خود عمل نمی کرد.مداخله دولت پس از انقلاب صنعتی پیشینی شد.بدین مفهوم که دولت قبل از آنکه نارسایی های بازار بروز کند در نقش پیش گیرانه ای جهت تنظیم بازار و کاستن از عیوب ناشی از آنکه بر هم زننده عدالت طبیعی بازار است و ممکن است لطمات جبران ناپذیری به جامعه وارد کند،اقدام به دخالت در ساز و کار بازار نمود.یکی از اهداف عمده دخالت بازار حمایت از حقوق مصرف کنندگان بود که در اثر تحولات صنعتی دیگر جایگاه قبلی را از دست داده بودند و توازن آنها با تولیدکنندگان از میان رفته بود.از سویی دیگر بازارهای جغرافیایی که محلی آشکار جهت معامله و مبادلات اقتصادی بودند رو به اضمحلال و کمرنگ شدن می نهادند و بازارهای خصوصی که دیگر در ملاء عام حاضر نمی شدند تا در معرض دید و ارتباط مستقیم با مشتریان قرار گیرند و با اتصال زنجیرهای بلندی از تولید و توضیع پنهانی عمل می نمودند،از تحولات عمده بازار تلقی می شد.اگرچه «تاریخ خطی سادهای درباره تحول بازار ها وجود ندارد.با وجود این کانون قدرت به نحو فزاینده ای از بازارهای جغرافیایی عمومی به بازار های خصوصی بسیلر پیشرفته منتقل می شود.بر هم خوردنِ… بازار آزاد سنتی[موجب] شد بازارهای عمومی که هیچ چیز آن نمی توانست پنهان باشد و تولید کننده - فروشنده و خریدار- مصرف کننده به صورت رو در رو با یکدیگر ملاقات می کردند.بُعد مسافت چنان افزایش یافته بود که افراد معمولی دیگر نمی توانستند آن را بپیمایند…[از اینرو]تدریجاً حلقه های واسطی بین تولیدکننده و تاجر از یک سو و بین تاجر و خورده فروش از سوی دیگر برقرار شد… و عادات و آداب سنتی لطمه دید یا رو به اضمحلال گذاشت.»^[۴۷]
ظهور بازار های خصوصی که به نیروی محرکه مدرن سازی بازار و کانون نظم اجتماعی جدید تبدیل شده بودند.این امر علاوه بر آنکه موجب پیدایش واسطه ها و دلالان سودجو گشته بود تباتی میان آنها جهت بالا بردن قیمت ها را به دنبال داشت.چنانکه آدام اسمیت که به پدر لیبرالیسم شهرت دارد و از دست نامرئی بازار جهت تنظیم آن نام می برد،اذعان می دارد که «مصرف تنها غایت و مقصد هر نوع تولید است و منابع تولید کننده تنها باید تا جایی مورد توجه قرار گیرد که برای حمایت از مصرف کننده ضروری است!»^[۴۸] بنابراین حمایت از مصرف کننده در سیر تحولات بازار از اهداف اصلی جهت برقراری توازن و تعادل بازار و در نهایت عدالت قرار گرفت.چرا که « بازار به معنای بسیار عام آن در قرون وسطی و قرون شانزدهم و هفده، در یک کلمه اساسا محل عدالت بود.»^[۴۹]
«بنابراین،بازار جایگاهی مملو از قواعد بود.همچنین بازار به این معنی محله عدالت بود که قیمت فروش تثبیت شده در بازار هم از دید نظریه پردازان و هم در عمل عادلانه تصور می شد،یا در هر حال می بایست قیمتی عادلانه می بود.به عبارت دیگر،{این قیمت عادلانه}باید با کار انجام شده،با نیاز های بازرگانان و البته با نیاز ها و امکان های مصرف کنندگان رابطه ای معین می داشت؛تا جایی که بازار می بایست محل مهتاز عدالت توزیعی می بود.»^[۵۰]
از این رو است که می توان مدعی شد که هدف تنظیم بازار و اصل مداخله دولت در بازار آزاد، محدودیت آزادی های بازار نبود،بلکه تضمین این آزادی ها و حفظ سلامت بازار و جلوگیری از تقلب و تبانی در ساز و کار بازار دخالت می کند تا با تضمین عادلانه بودن آن از حقوق مصرف کنندگان نیز حمایت نماید.
به همین ترتیب دولت ها،با به وجود آوردن نهادهایی جهت حمایت از حقوق مصرف کنندگان گامهایی مهم در راستای عادلانه نمودن بازار برداشتند.سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولیدکنندگان نیز در سال ۱۳۵۴ در ایران جهت تحقق این امر تشکیل شد.
۲-۱-۲- سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولید کنندگان
همانگونه که بیان کردیم در تیر ماه سال ۱۳۵۴ سازمان حمایت به منظور تعیین،تعدیل و تثبیت تولیدات داخلی کشور و کالاهای وارداتی و خدمات و انجام بررسی و تهیه طرح های لازم در جهت متعادل ساختن و پیش گیری از افزایش نامتناسب قیمت ها«مرکز بررسی قیمت ها»تشکیل گردید.به دنبال آن در تیر ماه همان سال به منظور تهیه فهرست کالاهایی که مصرف کنندگان یا تولید کنندگان آن می بایست امور مورد حمایت قرار گیرند،صندوق حمایت مصرف کنندگان تشکیل گردید و در نهایت در سال ۱۳۵۸ از ادغام مرکز بررسی قیمت ها و صندوق مصرف کنندگان ، سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان تشکیل و اساس نامه ی آن به تصویب شورای انقلاب رسید.^[۵۱]
۲-۱-۲-۱- ساختار،تشکیلات و وظایف سازمان
اهم فعالیت های سازمان زیر نظر وزارت بازرگانی است و به موجب ماده۳ اساسنامه، دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی می باشد که به صورت شرکت سهامی فعالیت می کند.بر اساس مصوبه ۸۵۰۸۱/۱۹۰۱ مورخ ۱۲/۵/۱۳۸۴ شورای عالی اداری،کلیه وظایف و اختیارات سازمان بازرسی و نظارت بر قیمت و توزیع کالا و خدمات موضوع تصویب نامه شماره ۷۳۵۲۰۲/م مورخ ۲۰/۷/۱۳۸۳ و آئین نامه اجرای شماره ۴۰۷۳۱ مورخ ۲/۸/۱۳۸۳ ستاد پشتیبانی تنظیم بازار که با قوانین و مقررات موجود مطابقت دارد ، به آن سازمان محول گردید.
حمایت از تولیدات داخلی و افزایش آن،حمایت از مصرف کنندگان در برخورد با نوسانات غیر معمول قیمت های داخلی و خارجی و کنترل آنها،بررسی و تعیین و تعدیل و کنترل قیمت انواع خدمات و محصولات تولیدی اعم از کشاورزی،صنعتی و معدنی و همچنین بررسی های لازمه در جهت کنترل قیمت کالاهای وارداتی در سطح عمده فروشی،تعیین و اعلام قیمت کالاهایی که دارای نمایندگی انحصاری است،بررسی و محاسبه و کنترل عوامل موثر در قیمت تمام شده کالاها و خدمات و سیستم های مربوط به توزیع تا مرحله مصرف،مراجعه به مراجع و سازمان های تولیدی و واسطه ها و بازار های بین المللی در داخل و خارج از کشور در تعیین بهای تمام شده تعیین حداقل قیمت و تضمین خرید محصولات کشاورزی و دامی مورد حمایت با همکاری سازمان های ذی ربط.^[۵۲]
رویکرد اصلی سازمان در رابطه با قیمت گذاری عبارت است از:تعیین بهای تمام شده محصولات مرتبط با توجه به نیاز دستگاه های ذی ربط،اصلاح ضوابط قیمت گذاری،بررسی،محاسبه و کنترل عوامل موثر در قیمت تمام شده کالاهای مورد نظر،ارائه نظرات در مورد تعیین و تعدیل قیمت محصولات داخلی و وارداتی،اعلام قیمت، اعلام حساسیت و ضرورت با تشخیص دولت و یا بر اساس مصوبات قانونی،محاسبه ضرر و زیان آن بخش از دستگاه ها که در حال حاضر دارای قیمت هایی می باشند و بررسی و اعلام نظر در ارتباط با نرخ های اعلامی کمیته نرخ گذاری و اتحادیه^[۵۳]
۲-۱-۲-۲- نظارت و بازرسی سازمان حمایت در قبال تولیدکنندگان
بر اساس اصل ۱۲۷قانون اساس و به استناد تصویب نامه شماره ۴۰۲۱۴/ت ۲۸۷ مورخ ۲۳/۷/۱۳۷۳ هیئت وزیران وظایف سازمان،بازرسی و نظارت بر قیمت و توزیع کالاها و خدمات که در تاریخ ۱۳/۵/۱۳۸۵ با سازمان حمایت ادغام شده و با عنوان حوزه بازرسی و نظارت در این سازمان ابقا گردید به شرح زیر است:
۱-بازرسی و نظارت بر قیمت و توزیع کالا و خدمات مشمول در کلیه بخش ها (دولتی، تعاونی، خصوصی و عمومی غیر دولتی…)اعم از تولیدات و واردات آنها
۲- اعمال نظارت بر اجرا ی قیمت ها در کلیه موارد از قبیل اعلام قیمت های مصوب،صدور فاکتور،نصب برچسب فروش
۳- تدوین و اجرای روش های کارآمد بازرسی و نظارت متناسب با نوع کالا و خدمات
۴- دریافت شکایات و بازرسی تخلفات مربوط به قیمت و توزیع کالاهای تولیدی ، وارداتی و خدمات
۵- تعیین اولویت و بازرسی به ویژه در برخورد با متخلفان
۶- انجام بازرسی،تنظیم گزارش تخلفات و اعلام آن به سازمان تعزیرات حکومت جهت اقدامات بعدی
۷- بازرسی و نظارت بر تخلفات مذکور در قانون تعزیرات حگومتی در موارد ذیل:

• • گرانفروشی،کم فروشی و تقلب

• • احتکار،اختفا و امتناع از عرضه کالا

• • عدم اجرای ظوابط قیمت گذاری و توزیع

• • سهل انگاری و عدم همکاری با ناظران و بازرسی^[۵۴]

۲-۱-۳- مکاتب اقتصادی و نگرش به حقوق مصرف کننده
آدام اسمیت بنیانگذار مکتب لیبرال کلاسیک که معتقد است بازار را بایست آزاد گذاشت و بازار با عرضه و تقاضا تنظیم می شود.وی از دست نامرئی در بازار نام می برد که به تنظیم بازار می پردازد مگر در مالکیت های بزرک که انحصار طبیعی به وجود می آورد و دولت برای دفع نارسایی بازار و تخصیص بهینه منابع بایست مداخله نماید.اما برخی دخالت دولت در بازار و اقتصاد را مغایر با روح لیبرالیسم دانسته و آنرا نافی تفکر لیبرالیستی می پندارند.در پاسخ بایست ذکر کرد که «لیبرالیسم اساسا خواهان آزادی فرد از سلطه مذهبی،سیاسی،سنتی،طبقاتی و … بوده است؛و اکنون که تمرکز قدرت اقتصادی در انحصارات موانعتازه ای برای آزادی ایجاد کرده است توسل به دولت به مثابه عامل تعدیل با اصول اساسی لیبرالیسم نیست؛و البته جوهر لیبرالیسم،تقابل آزادی و اقتدار،را نفی نمی کند».^[۵۵]
بنابراین با عنایت به توجیهاتی از قبیل فوق شاهد ظهور نئولیبرالیستهایی هستیم که ضمن اعتقاد به عدم مداخله دولت در ساز و کار دولت،معتقد به تخصیص بهینه منابع بود و در نارسایی هایی بازار دولت را ناچار به دخالت در بازار و اقتصاد می دانند.لذا آنان به نقش حداقلی دولت در بازار و اقتصاد اشاره دارند. فون هایک فیلسوف لیبرالیست معاصر در تبین نقش حداقلی دولت «وظایف[آنرا] در دو مورد خلاصه می کند:
۱-نظارت بر قواعد پایه گذار نظم خودجوش؛

شکل ۲-۲۱: تعداد پیش کندانسور، کندانسور­های میانی و کندانسور انتهایی [۶]
۲-۸ شرایط عملیاتی
این قسمت شامل موارد زیر می­باشد:
۱- خصوصیات سیال محرک شامل: نوع سیال، فشار، دما، دبی سیال و در صورت نیاز، ذکر چگالی ویژه، گرمای ویژه و سرعت جریان.
۲- دمای ورودی سیال مکش یافته، دمای خروجی، فشار سیال مکش یافته، فشار مورد نیاز در بخش مکش ، دبی کل، وزن مولکولی سیال مکش یافته و مقدار گاز­های قابل کندانس و غیرقابل کندانس موجود در آن و وزن مولکولی آنها.
برای تعیین میزان ظرفیت یک اجکتور می­بایست مجموع همه جریانهای قابل کندانس و غیرقابل کندانس را که به قسمت مکش اجکتور وارد می­گردد محاسبه نمود. گاز­های غیرقابل کندانس اغلب شامل موارد زیر هستند:

هوایی که از اتمسفر اطراف به اجکتور نفوذ می­ کند.
گاز­های غیرقابل کندانس که از فرایند و واکنش محصولات آزاد می­شوند.
گاز­های غیرقابل کندانس که معمولاً هوا بوده و از تزریق مستقیم آب آزاد می­گردد.
گاز­های غیر قابل کندانس حل شده.
موارد ۲، ۳ و ۴ با بهره گرفتن از نمونه گیری جریان ورودی به اجکتور و تعیین مقادیر هریک از ترکیبات تعیین می­ شود.
۲-۸-۱ هوای نفوذی به داخل سیستم
چنانچه می­دانیم، فشار داخل اجکتور­ها کمتر از فشار اتمسفر بوده و در واقع خلأ نسبی حاکم می­باشد. وجود خلأ باعث می­ شود هوا از طریق فلنچ­ها، مهره­ماسوره­ها و شیر­ها وارد سیستم گردد. از آنجاییکه هوای نفوذی جزیی از جریانی­ست که می­بایست توسط اجکتور انتقال یابد، لذا تعیین مقدار آن برای تعیین سایز اجکتور، ضروری می­باشد.
یکی از راه های تخمین اولیه مقدار هوای نفوذی استفاده از شکل ۲-۲۲ می­باشد، البته باید توجه داشت که اعداد حاصل از این شکل یک تخمین اولیه بوده و مقادیر واقعی ممکن است بسیار بیشتر یا کمتر از این اعداد باشد.

شکل ۲-۲۲: نمودار تخمین اولیه مقدار هوای نفوذی استفاده [۶]
روش دیگر جهت تخمین هوای نفوذ یافته به داخل سیستم استفاده از فرمول­های زیر می­باشد [۹]:
هوای ورودی از محل اتصالات، جوش خوردگی­ها و منافذ فلز:

۲-۸

که در اینجا :
P : فشار عملیاتی سیستم بر حسب
V : حجم سیستم بر حسب فوت مکعب
: مقدار هوای نفوذی بر حسب
۲- مقدار هوای نفوذیافته ناشی از اطراف شیر­ها، سیلهای استاتیک و گردشی، منافذ اضافی و سایر موارد بر این اساس که۱۰٫

۲-۹

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ ^[۵۰۷] ؛و هر گاه وسوسه‏اى از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر که او شنونده و داناست‏ *پرهیزگاران هنگامى که گرفتار وسوسه‏هاى شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) مى‏افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را مى‏بینند و) ناگهان بینا مى‏گردند.
قرآن دستور مى‏دهد که” اگر وسوسه‏هاى شیطانى، متوجه تو شد، به خدا پناه ببر، و خود را به او بسپار، و از لطفش مدد بخواه، زیرا او سخن تو را مى‏شنود و از اسرار درونت آگاه و از وسوسه‏هاى شیاطین با خبر است” .
آیه دوم راه غلبه و پیروزى بر وسوسه‏هاى شیطان را،به این صورت بیان‏مى‏کند که:” پرهیزکاران هنگامى که وسوسه‏هاى شیطانى، آنها را احاطه مى‏کند به یاد خدا و نعمتهاى بى پایانش، به یاد عواقب شوم گناه و مجازات دردناک خدا، مى‏افتند. در این هنگام ابرهاى تیره و تار وسوسه از اطراف قلب آنها کنار مى‏رود و راه حق را به روشنى مى‏بینند و انتخاب مى‏کنند.”
” طائف"به معنى” طواف کننده” است. گویا وسوسه‏هاى شیطانى همچون طواف کننده‏اى پیرامون فکر و روح انسان پیوسته گردش مى‏کنند تا راهى براى نفوذ بیابند. اگر انسان در این هنگام به یاد خدا و عواقب شوم گناه بیفتد، آنها را از خود دور ساخته و رهایى مى‏یابد و گرنه سرانجام در برابر این وسوسه‏ها تسلیم مى‏گردد.
تنها راه نجات از آلودگى در چنین شرائطى، نخست فراهم ساختن سرمایه” تقوى” است که در آیه مورد بحث به آن اشاره شده، و سپس” مراقبت” و سرانجام توجه به خویشتن و پناه بردن به خدا، یاد الطاف و نعمتهاى او، و مجازاتهاى دردناک خطاکاران است.^[۵۰۸] تقوا، هم عیوب آدمى را مى‏پوشاند و هم او را در برابر وساوس شیطان حفظ مى‏کند و هم زینت آدمى محسوب مى‏شود، تعبیر لباس در آیه فوق در مورد تقوا وارد شده است.^[۵۰۹]
۲- ب)عبرت گرفتن از گذشتگان
أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ* وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ * وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ ؛آیا با شما عهد نکردم اى فرزندان آدم که شیطان را نپرستید، که او براى شما دشمن آشکارى است؟*و اینکه مرا بپرستید که راه مستقیم این است؟*او گروه زیادى از شما را گمراه کرد، آیا اندیشه نکردید؟
ما با سیری دراحوال گذشتگان و کسانی که به دام شیطان گرفتار شدند می توانیم با شیطان مبارزه کنیم و به دام های گسترده آن گرفتار نشویم.
این آیه با اشاره ای لطیف ما را به یاد جریان حضرت آدم^{(علیه السلام)} می اندازد که چگونه شیطان،ایشان را وسوسه کردو ما را که از نسل آن حضرت هستیم مورد خطاب قرار می دهد: شیطان پدر شما را فریب داد و شما فرزندان کسى هستید که اطاعت شیطان کرد. «یا بَنِی آدَمَ … لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ» .از سرنوشت فریب خوردگان عبرت بگیرید. «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُون ».^[۵۱۰] اندیشه در سرنوشت تلخ قربانیان فریب شیطان، راه نجات از وسوسه‏ها و دام‏هاى اوست. «أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ» ^[۵۱۱]
پس ای فرزندان آدم از داستانی که برای جد شما اتفاق افتاد درس وعبرت بگیرید.

۲- ب) بیداری خود انسان دربرابرشیطان به کمک عقل
در همان آیه فوق اشاره دارد بر اینکه خداوند سبحان عبادت و پرستش شیطان را ایجاد نکرده براى آنکه از این عمل بر حذر داشته و برآن سرزنش نموده. اینکه او شما را گول می زند و از حق باز می دارد، پس از او آگاه شوید و متوجّه گردید.^[۵۱۲]
قرآن درواقع ضمن پرهیز از شیطان ، به کسانی که تبعیت از شیطان می کنند، نهیب می زند ومی فرماید: آیا نمى‏بینید چه بدبختیهایى شیطان بر سر پیروان خود آورده؟ آیا تاریخ پیشینیان را مطالعه نکردید تا ببینید بندگان او به چه سرنوشت شوم و دردناکى گرفتار شدند؟ ویرانه‏هاى شهرهاى بلا دیده آنها در برابر چشم شماست، و عاقبت غم‏انگیز آنها براى هر کس کمترین تعقل و اندیشه‏اى داشته باشد روشن است.پس چرا دشمنى را که امتحان عداوت خود را بارها و بارها داده است جدى نمى‏گیرید؟ باز با او طرح دوستى مى‏ریزید، و حتى او را رهبر و ولى و راهنماى خویش انتخاب مى‏کنید.^[۵۱۳]
قرآن با این سوالات و نهیب هایی که می زند به ما راه را نشان می دهدکه در برابر شیطان بیدارباشیم وتعقل کنیم.
انسان هر گاه فریب بخورد و به یکى از نقاط ضعف یا نقاط منفى وجود خود پى ببرد خود نخستین کسى است که خویشتن را زیر ضربات سرزنش مى‏گیرد.ولى شیطان بر ضد بشر وسیله‏اى به کار مى‏برد که به نقاط ضعف خود پى نبرد و آن سلاح مکر و خدعه است.اگرانسان به سلاح بیدارى و پرهیز مسلح باشد مى‏تواند در برابر کید شیطان مقاومت ورزد.^[۵۱۴]
۲- ب) اجتناب از وسوسه های شیطان
«یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالاً طَیِّباً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِین^[۵۱۵] ؛ اى مردم، از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید، و از گامهاى شیطان پیروى مکنید که او دشمن آشکار شماست»‏.
فرمان دوم در این آیه مربوط به اجتناب از وسوسه‏هاى شیطان و پیروى از گامهاى اوست. انسان همواره در معرض وسوسه‏هاى شیطان است و چون انسانى به دام شیطان گرفتار شد پا چاى پاى او مى‏گذارد و از فرمانهاى او پیروى مى‏کند و بدین گونه به سوى گمراهى و بدبختى کشیده مى‏شود. در این آیه به مردم هشدار مى‏دهد که از گامهاى شیطان پیروى نکنید و منظور از گامهاى او وسوسه‏هاى اوست که انسان را اسیر خود مى‏سازد و او را از خدا دور مى‏کند.
قرآن با هشدارهاى مکرر که با تعبیرهاى گوناگونى صورت گرفته، بشر را از دامهاى شیطان و وسوسه‏هاى او آگاه کرده و راه مبارزه با شیطان را به انسان یاد داده است که یک نمونه آن همین آیات است.^[۵۱۶]
بخش سوم: شتابکاری
پدیده شتاب کاری(شتاب زدگی) که از آن به «دلبستگی نفس به شتاب درصدورحکم» تعبیرمی کنند،ریشه ای روانی است که پیامدهای آن بسی گوناگون است.ریشه غریزه آسایش خواهی» است؛ زیرا حقیقتی که هیچ کس در آن گمانی ندارد، این است که اندیشوری کاری دشوار و توان فرسای است و متمرکز کردن فکر دشوارترو توان فرساتراست.کمبود اندیشوران درجهان، ناشی از دشواری بسیاری است که اندیشوری متمرکز به بار می آورد.
آسایش خواهی نیز به نوبت خود حقیقتی است که هیچ کس را درآن گمانی نیست.کدام یک از ماست که آن را احساس نکرده باشد؟
از اینجاست که بشر از اندیشوری متمرکزگریزان می شودو دوست می داردکه وظیفه یا کار خود را با شتاب انجام دهدتا خود را از این دشواری وارهاند.این ریشه روانی شتاب کاری است.حال با این نگاه به سراغ عجله وشتاب به عنوان یکی از عوامل روانی خطای انسان می رویم.
الف- مفهوم شناسی
قبل از وارد شدن به بحث اصلی که چگونه عجله و شتاب سبب خطای انسان می شود تعریفی ازآن داشته باشیم.
عجله طلب و جستجوی شی است قبل از فرار رسیدن وقت آن ومقتضای شهوت است.^[۵۱۷] آن است که آدمى به مجرد این که امرى به خاطر او خطور کند اقدام به آن نماید، بدون آن که اطراف آن را ملاحظه نماید و در عاقبت آن تأمّل کندو این از کم دلى و ضعف نفس است. و از راه هاى بزرگ شیطان و آن لعین، بسیارى از فرزندان آدم را با این صفت به هلاکت رسانیده.^[۵۱۸] یا اقدام نمودن در امور است به اول خاطری که خطور می­ کند، بدون توقف و تامل در ایقاع افعال وامورازجهت مصلحت ومفسده.وآن ازصفات ذمیمه وازابواب عظیمه است ازبرای شیطان.^[۵۱۹]
به عبارت دیگر آن است که انسان ، پیش از فراهم شدن مقدمات انجام کار ، اقدام به انجام آن کار کند، کاری که نتیجه آن چیزی جز شکست یا انجام ناقص نخواهد بود.این بدان می ماندکه انسان میوه را پیش از رسیدن و قابل استفاده شدن از درخت بچیند؛ کاری که نتیجه اش ضایع شدن میوه یا کم شدن فایده آن است یا این که قبل از آمادگی زمین ، بذر افشانی کند که نتیجه اش نابودی بذر یا کاهش محصول خواهد بود.
عجول به افرادی گفته می شودکه در گفتار و رفتار و سوال و درخواست خود، دستپاچه اند و صبر و حوصله لازم را برای رسیدن به مقصد ، از راه صحیح آن ندارند، به همین دلیل ، اغلب گرفتار مشکلات و ناکامی ها می شوند .^[۵۲۰]
برای هر کاری مقدماتی است که اگرفراهم نگردد ، اقدام به آن کار بی نتیجه خواهد ماندو اگر فراهم گرددو اقدام نشود و فرصت ها از دست برودباز هم بی نتیجه خواهد ماند.افرادهوشیار و مدیر و مدبر کسانی هستند که باصبر و حوصله در انتظار فراهم شدن مقدمات می باشند که بعد از فراهم شدن ، بدون درنگ اقدام به انجام کار می کنندو تا رسیدن به مقصود از پای نمی نشینند. به همین دلیل « عجله و شتاب » به معنی اقدام کردن به کارها ، قبل از این که زمینه ها و مقدمات لازم آن کار فراهم شود. وازصفات رذیله شمرده شده است .
این عبارت در قرآن به شکل زیبایی ذکرشده است.خداوند می فرماید:« خُلِقَ الاِنسانُ مِن عَجَل سَأوُریکُم آیَاتی فَلا تَستَعجِلُونَ ^[۵۲۱]؛ انسان ازعجله آفریده شده ولى عجله نکنید،به زودى آیاتم را به شما نشان خواهم داد».
آیه درباره همه انسان ها یا به تعبیر دیگر، طبیعت انسان مى فرماید: انسان از عجله آفریده شده است (گویى آن قدر عجول است که ذات او عین عجله شده است)، ولى هرگز در برابر من عجله نکنید. من آیات خود را به زودى به شما ارائه مى دهم.
اشاره به این که هرچند از روز نخست در طبیعت انسان «عجله »قرار داده شده است ولى آن را در جایى بایدبه کار بردکه مقدّمات آن فراهم باشد؛ نه پیش از فراهم شدن اسباب و مقدمات.
این که قرآن مجید در آیه فوق مى گوید:«انسان در عجله و شتاب آفریده شده است». اشاره به انسان هایى است که تحت تربیت هاى الهى قرار نگرفته اند و به تعبیر دیگر، طبع انسان نخستین است و فلسفه آن حرکت سریع به سوى خواسته ها و نیازهاست، شبیه چیزى که در آیه ۱۹ سوره معارج آمده است: «اِنّ الانسانَ خُلِقَ هَلُوعاً؛به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است».
این ویژگى انسان(عجول بودن)مانند هواى نفس و تمایلات درونى، نیروى سازنده­اى است که اگرتعدیل شود،در مسیرسعادت انسان قرار خواهد گرفت که در این صورت از حالت ویرانگرى خارج مى شود؛ شبیه سیلابى است که از دامنه کوه سرازیر مى­شود،گرچه ظاهرش ویرانگر است،اما اگر به­وسیله سدها مهار شود،سرچشمه عمران و آبادى و روشنایى مى­گردد.
حال جای این سوال مطرح است که چگونه انسان از شتاب آفریده شده است؟
بعضى گویند که شتابکارى صفت ذاتى انسان است نه صفت عارضى که انسان از جامعه کسب کرده باشد. بعضى مى‏گویند عامل شتاب آفرینش انسان است از گل. یعنى انسان از ماده پستى که داراى صفات منفى است آفریده شده. از این رو در کارها شتاب مى‏ورزد و نمى‏تواند شکیبایى کند و این امر طبیعت مادى محض اوست.
بعضى دیگر مى‏گویند شتابکارى معنى وسیعترى و عمیقترى دارد. و آن این است که زمان از عوامل آفرینش انسان و یکى از عناصر اوست. شأن آن شأن همه طبیعت مسخر اوست. هر موجودى را که در زمین و آسمان مى‏بینیم زمان جزئى از ترکیب و طبیعت اوست.
قرآن مى‏خواهد به ما بگوید که این طبیعت بشرى که زمان جزئى از آن را تشکیل مى‏دهد، انسان را به مسئولیت ناپذیرى دعوت مى‏کند؛ زیرا او بنا بر طبیعت خود در لحظه زندگى مى‏کند بنا بر این از ادراک حتمیت پاداش عاجز است.
قرآن کریم به ما هشدار مى‏دهد که خواه در آینده زندگى کنیم یا نه و به آن ایمان بیاوریم یا نه، پاداش آن حتماً ظهور خواهد کرد یا عذاب آن شما را در بر خواهد گرفت و از آن جا که آینده، حق است باید بدان ایمان آوریم در حالى که همه در فشارهاى زندگى با یکدیگر هم داستانیم که در رأس همه آنها سرشت شتابنده بشرى قرار دارد.^[۵۲۲]
البته در قرآن واژه دیگری هست به نام«سرعت» که این غیر از واژه عجله هست.چنانچه خداوند می فرماید: «… وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ ».^[۵۲۳]
فرق عجله با سرعت آن است که: عجله یعنی مقدم شدن بر چیزی قبل از وقتش ولی سرعت مقدم شدن بر چیزی در نزدیکترین وقتش.^[۵۲۴]
سرعت آن است که انسان بعد از فراهم شدن مقدمات، اتلاف وقت نکندو فرصت را از دست ندهد و به سوی مقصد بشتابد ؛ کاری که مسلماً سبب پیروزی و نجات و موفقیت است.درموارد بسیاری ، میان مصادیق و موارد عجله وسرعت اشتباه شده است و یا گروهی برای توجیه اعمال نادرست خود ، تنبلی و بی حالی و از دست دادن فرصتها را تحت عنوان ترک عجله و شتابزدگی توجیه می کنند؛درحالی که فرق این دوکاملاً واضح است واینکه می بینیم بعضی از روایات،عجله را از اسباب پشیمانی و تأنی را سبب سلامت شمرده است به خاطر همان است.^[۵۲۵]
عجله توقع و انتظار بی موقع چیزی است؛ ولی سرعت عبارت است از کوششی که شخص برای زودتر رسیدن به هدف انجام می دهد.روی این بیان عجله بیشتر جنبه عاطفی داردوکمترجنبه فکری ولی سرعت ممکن است جنبه فکری داشته باشد وممکن است غیر فکری؛ولی به هر حال سرعت ، توقع انجام بی موقع چیزی نیست. در حقیقت آن گونه شتاب گرفتنی مذموم و ناپسنداست که عقل و اندیشه انسان پشتوانه آن نباشد. یعنی به صرف این که یک تمایل نفسانی نسبت به چیزی در وجود انسان پیدا شود اقدام کند و هیچ گونه فرصت و مجالی برای اندیشیدن برای خود باقی نگذارد. به همین جهت است که اگرانسان قبل از اقدام به عمل تدبیر و تعقل کرده باشد درموقع عمل نه تنها شتاب او مذموم نیست بلکه پسندیده هم هست.^[۵۲۶]
مسارعه به معناى مبادرت ورزیدن و شتافتن است. و این کلمه باب مفاعله از ماده سرعت است.وفرق بین سرعت و عجله این است که سرعت به معناى جلو افتادن در کارى است که جلو افتادن در آن جایز باشد. پس سرعت (از آنجایى که همیشه در کار خیر به کار مى‏رود) خود یکى از صفات ممدوح است. و ضد آن” ابطاء- کندى” است.که صفت ناپسندى است، به خلاف عجله که چون به معناى شتافتن و جلو افتادن در کارى است که نباید در آن شتاب کرد. ازاین رو از صفات نکوهیده و مذموم به شمار مى‏رود. و ضد آن” اناه” درنگ و تانى” است که از صفات پسندیده است.
ظاهراً سرعت در اصل، وصف حرکت، و عجله وصف متحرک بوده، (بعدها به خود متحرک هم گفته‏اند مسارع، و گرنه در اصل لغت موارد هر یک غیر مورد دیگرى است).^[۵۲۷]
ب - چگونگی عامل خطا بودن عجله
با مراجعه به آیات قرآن می خواهیم بیابیم که چگونه عجله سبب خطای انسان می شود؟
ازقرآن استفاده می شودکه از مجاری مختلفی عجله موجب خطا می شود که عبارتنداز:
۱- ب) عجله ، مانع قدرت تشخیص از انسان
« وَ یَدْعُ الأِنسانُ بِالشَّرِّ دُعآئَهُ بِالْخَیْرِ وَ کانَ الانسانُ عَجُولا ؛^[۵۲۸] انسان (بر اثر شتابزدگى) بدیها را طلب مى کند، آن گونه که نیکیها را مى طلبد و انسان همیشه عجول بوده است».
بنابراین مقصود از اینکه فرمود:” انسان عجول است” این خواهد بود که او وقتى چیزى را طلب مى‏کند صبر و حوصله به خرج نمى‏دهد، در جهات صلاح و فساد خود نمى‏اندیشد تا در آنچه طلب مى‏کند راه خیر برایش مشخص گردد، و از آن راه به طلبش اقدام کند بلکه به محض اینکه چیزى را برایش تعریف کردند و مطابق میلش دید با عجله و شتابزدگى به سویش مى‏رود و در نتیجه گاهى آن امر، شرى از آب در مى‏آید که مایه خسارت و زحمتش مى‏شود، و گاهى هم خیرى بوده که از آن نفع مى‏برد.
…جنس بشر عجول است و به خاطر همین عجله‏اش میان خیر و شر فرق نمى‏گذارد، بلکه هر چه برایش پیش بیاید همان را مى‏خواهد و در طلبش برمى‏خیزد، بدون اینکه خیر و شر را از هم جدا نموده و حق را از باطل تشخیص دهد، در نتیجه به همان نحوى که عاشق خیر است، شر را نیز به همان وجه طلب مى‏کند، و همان طور که باید بر سر حق سر و سینه بشکند بر سر باطل هم مى‏شکند.^[۵۲۹] عجله و شتاب، از آفات فکر و عمل بشر است.^[۵۳۰]
آیه مبنى بر توبیخ است بشر بر حسب طبع بدون تفکر در مقام طلب شر بر می آید و رفتار ناپسندى را بجا مى‏آورد همان طور که در مقام امر خیر و عمل نیک بر مى‏آید در صورتى که درباره هر امرى که بر او پیش مى‏آید باید با کمال تفکر و اندیشه به عاقبت آن توجه نموده آنگاه بدان اقدام نماید.ولى بشر بدون این که در عاقبت آن بیاندیشد به آن اقدام مى‏نماید چه بسیار که با خطر مواجه گردد؛ به عنوان مثل از جمله آیات قرآنى و مکتب عالى آن که از نعمتهاى پروردگار بر جامعه بشر است و به منظور رهبرى و سوق آنان به سوى سعادت تشریع و دسترس آنها نهاده شده ولى اکثر مردم در آن باره تفکر ننموده و نمى‏اندیشند با این که طنین دعوت آن جهان را فرا گرفته نشنیده‏اند و بدان توجه نمى‏نمایند.

ـ ویرایش آثار تألیفی؛
ـ ویرایش تصحیح متون.
ویرایش آثار ترجمهای
ویراستار در ویرایش آثار ترجمه باید اثر را با متن اصلی مقابله کند، خطاهای مترجم را برطرف سازد؛ همچنین باید سبک نویسنده را در نظر داشته باشد. دکتر امیر چناری، افزون بر موارد مذکور نکاتی را که باید در ویرایش آثار ترجمه به آنها توجه کرد، نام میبرد، از جمله:
ـ دقت در پیروی نکردن مترجم از ویژگیهای دستوری متن اصلی؛
ـ رعایت همۀ نکات ویرایش زبانی؛
ـ رعایت وحدت روش در شیوۀ املا؛
ـ یکدست بودن معادلها، به ویژه در اصطلاحات علمی و فنّی؛
ـ تصحیح خطاهای مترجم در فهم متن؛
ـ افزودن واژهای دو زبانه در پایان کتابهای علمی و تخصصی (چناری، ۱۳۸۹: ۱۹۴ و ۱۹۵).
ویرایش تصحیح متون
یکی از شاخه های مهم ویراستاری، تصحیح متون است. در تصحیح متون، ویراستار علاوه بر آگاهی کامل از ویرایش فنی، باید بر چند دانش دیگر تسلط کافی داشته باشد. شیوه های تصحیح متون، سبکشناسی، واژهشناسی، دستور تاریخی و گاهی انواع خطوط نسخهشناسی، قرآن و حدیث، عروض و زبان عربی. افزون بر این، ویراستار باید با ادبیات فارسی و به ویژه تاریخ ادبیات به اندازه کافی آشنا باشد (همان: ۱۹۶).
ویرایش آثار تألیفی
آنچه در ویرایش آثار تألیفی اهمیت دارد، بازبینی منابع، ارجاعات و بررسی استدلالها و اعتبار محتواست. افزون بر این، در ویرایش آثار تألیفی، دعویها و صحت نتیجهگیریها بخش میشود و ربط منطقی مطالب و تناسب فصول و ابواب مورد بررسی قرار میگیرد. سمیعی در ویرایش این آثار بازبینی نحوۀ استفاده از منابع و دقت در ارائه نشانی آنها و شیوۀ نقل قول (به عبارت یا به مضمون) و مقدار آن و رعایت ترتیب و تنظیم اختیار شده را حائز اهمیت میداند (سمیعی، ۱۳۸۵: ۱۴۰).
خدمات ویرایش دیگری نیز که به اعتبار عرصۀ کاربردی اثر، نوع مخاطبان و حجم اثر انجام میشود، در ویرایش اهمیت زیادی دارد؛ چرا که ویراستار باید مخاطب اثر خود را بشناسد و مراقب زبان اثر و محتوای کلام خود باشد؛ افزون بر این، عرصۀ کاربردی اثر را در نظر بگیرد و در رفع خطا و کجاندیشی در کتاب درسی مرجع دقیق باشد و هر سهو و کوتاهی را اصلاح کند. در کل، میتوان اینگونه نتیجه گرفت که ویراستار میتواند با اطلاع از مسائل ویرایش فنی و زبانی، اثری را بازبینی، اصلاح و آمادۀ چاپ کند؛ اینکه چه اثری به ویراستار سپرده میشود؛ بسیار مهم است؛ زیرا سبک نویسنده و هدف آن متفاوت است. به عبارتی، میتوان گفت اگر نویسندۀ ماهر و صاحب سبکی، صاحب اثر باشد، کار ویراستار سبکتر است و کمتر به زحمت میافتد؛ اما اگر اثر، محصول نویسندۀ تازه کاری باشد که با فن نوشتار آشنا نیست، لازم است اثر را با دقت ویرایش کند و با رفع کاستیها و نقصهای آن، نوشته را منسجم و ساختار را اصلاح کند.
آنچه در مرحلۀ نخست ویرایش اهمیت دارد، شناخت مؤلفه های اثر است تا نوع خدمات ویرایشی را مشخص کند. سپس انجام صحیح خدمات است تا اثر به شکل مطلوب برسد.
فصل چهارم
جایگاه دستور زبان در ویرایش متون
مقدمه
زبان از جمله دستگاه های ارتباطات بشری است که جزء ابزارهای مهم انتقال سریع و آسان اندیشه محسوب میشود. این دستگاه مانند هر دستگاه دیگری مکانیسم خاصی دارد که باید فرا گرفته شود و به درستی به کار رود؛ از این رو آموختن قاعده های زبان به منظور به کارگیری درست و صحیح آن ضرورتی انکارناپذیر است. امروزه، توصیف قاعده های نوشتن که یکی از تواناییها و مهارتهای زبان است، در فنّ ویرایش مطرح میشود که «شامل کلیۀ فعالیتهایی است که با سه هدف درستی، رسایی و زیبایی گونۀ نوشتاری زبان انجام میگیرد» (واشقانی فراهانی، ۱۳۹۰: ۲۵). آیین ویرایش برای تأمین قواعد و احکامش از چندین دانش استفاده میکند که از مهمترین آنها دستور زبان است. به گفتۀ وحیدیان کامیار، آموختن دستور هر زبان، آگاهی علمی به آن زبان است که این آگاهی منشأ بسیاری از عملکردهای درست زبانی است؛ عملکردهایی از قبیل استفاده مناسب و منطقی از زبان، به عنوان ابزار سازماندهندۀ فکر و ذهن، آموزش درست زبانهای بیگانه و توفیق در برقراری ارتباط گفتاری و نوشتاری و مسلماً آن که زبان را بهتر میشناسد، بهتر میتواند از آن استفاده کند (کامیار، ۱۳۸۵: ۱ و ۲).

در یک تقسیمبندی، دستور زبان از دو بخش صرف و نحو تشکیل میشود که رعایت قواعد آن در حوزۀ زبان ملاک درستی و نادرستی جمله است. در دستور زبان بخش صرف به انواع کلمه میپردازد که شامل فعل، اسم، حرف، قید، صوت، صفت و ضمیر میشود و بخش نحو به مسائل ساخت جمله و روابط اجزای آن توجه دارد.
هر کدام از این بخشها در ویرایش زبانی مطرح میشود که اصول و قواعد خاصی دارد و لازم است مؤلفان و ویراستاران به آن توجه داشته باشند. به این ترتیب، هر یک از مقوله های دستور زبان فارسی را در ویرایش زبانی بررسی میشود.

1. 1. بخش صرف

۱-۱. فعل
یکی از ارکان مهم جمله فعل است که سرنوشت جمله را مشخص میکند و جمله بی آن مفهوم ندارد. توجه به این رکن مهم در بیان صورت صحیح جمله اهمیت بسیاری دارد؛ چرا که هرگونه خطایی در کاربرد آن، «علاوه بر آن که ممکن است موجب تغییر معنای جمله یا ابهام آن شود، بر ساختمان نحوی جمله تأثیر منفی میگذارد» (ذوالفقاری، ۱۳۹۰: ۲۳۳ و ۲۳۴). افزون بر این، «فعل از حیث ارزش و ایفای نقش در جمله بر همۀ انواع دیگر کلمه برتری دارد و نقش کلمه ها و اجزای دیگر جمله نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم به آن مربوط میشود؛ چنانکه مثلاً نقش فاعل، مفعول، متمم و قید در ارتباط مستقیم با فعل مشخص میشود؛ ولی نقش صفت و مضافالیه به طور غیر مستقیم با فعل ارتباط مییابد» (احمدی گیوی، ۱۳۷۸: ۱۰۵). بنابراین، توجه به این رکن از جمله، اهمیت بسیاری دارد.
متأسفانه، خطاهای بسیاری در شیوۀ به کاربردن فعل وجود دارد که لازم است مؤلفان و ویراستاران به آن دقت کنند و آن را به شکل صحیح به کار ببرند.
الف: مهمترین مقوله های مطرح فعل در ویرایش زبانی

• • استفادۀ مناسب از فعل وصفی؛

• • به کار رفتن فعل معلوم به جای مجهول؛

• • رعایت مطابقت فعل و فاعل؛

• • آمدن همکردهای مناسب به همراه فعل مرکب؛

• • تتابع افعال؛

• • تکرار فعل؛

• • کاربرد فعل در معنی اصلی خود؛

• • کاربرد صحیح فعل؛

• • فعلهای بازدارنده.

۱ـ ۱ـ ۱. استفادۀ مناسب از فعل وصفی یا وجه وصفی
فعل وصفی، صفت مفعولی است که نقش فعل را بازی میکند و با فعل دیگر که معمولاً بعد از آن میآید، همنشین میشود. این فعل بدون زمان و شخص است و برای همۀ زمانها و همۀ اشخاص به یک وجه به کار میرود. به عبارت دیگر، «اگر در جملهای فعل از ساختار خود خارج شود و به صورت صفت مفعولی درآید، ولی معنای فعل را دربرداشته باشد، وجه فعل جمله را وجه وصفی گویند» (طالشی، ۱۳۸۷: ۲۱۲). استفاده از وجه وصفی در گذشته رواج داشته است؛ اما امروزه بیشتر نویسندگان از آن به جای فعل کامل به ازای صیغههای همۀ زمانها و همۀ وجوه استفاده میکنند. با توجه به اینکه کاربرد صیغۀ وجه وصفی به جای صیغۀ کامل فعلی، دریافت پیام را هم به تأخیر میاندازد و هم دشوار میسازد. همچنین، تعیین زمان و شخص و وجه فعل را به بعد موکول میکند، از این رو کاربرد زیاد وجه وصفی موجب اختلال در برقراری ارتباط میشود (سمیعی، ۱۳۸۵: ۱۶۵). بنابراین، بهتر است تا آنجا که امکان دارد، از فعل کامل استفاده کنیم. نیکوبخت، معتقد است که در جمله ها و عبارتهای معطوف شایسته است تا آنجا که میتوانیم از به کار بردن افعال وصفی اجتناب کنیم؛ زیرا تشخیص وجه وصفی از صرفی، به ویژه در افعال ماضی بعید و التزامی، در صورتی که فعل به قرینه حذف شده باشد، تا حدی دشوار است (نیکوبخت، ۱۳۸۹: ۶۷).
به این ترتیب، رعایت نکاتی هنگام استفاده از این نوع فعل ضروری است:
۱) باید فاعل دو جملۀ وجه وصفی یکی باشد؛ زیرا «جملۀ حاوی فعل وصفی، قید حالت برای نهاد جملۀ اصلی است و نهاد این دو جمله نمیتواند متفاوت باشد» (واشقانی فراهانی، ۱۳۹۰: ۷۸).
* بهتر است آنها غذا را خورده، به دانشگاه برویم.
درست: بهتر است آنها غذا را خورده، به دانشگاه بروند.
۲) یک فعل وصفی در جمله بیاوریم؛ چرا که عطف در فعل وصفی نادرست است و به درازگویی منجر میشود که از آفات و زشتیهای زبان است.
* لازم است یکایک کارمندان نامهها را نوشته، آنها را تحویل داده، به دبیرخانه بفرستند.
درست: لازم است یکایک کارمندان نامهها را نوشته، آنها را تحویل دهند و به دبیرخانه بفرستند.
۳) باید فعل وصفی از نظر شخص، زمان و وجه تابع فعل جملۀ آخر باشد.
* هفتۀ دیگر میبایست تمام مدارکم را به سفارت تحویل داده، به مسافرت بروم.
درست: هفتۀ دیگر باید تمام مدارکم را به سفارت تحویل داده، به مسافرت بروم.