در مفصل زانو چهار لیگامان مهم وجود دارد که در اینجا، مکانیزم­ های ایجاد ضایعه در هر کدام از آنها بطور جداگانه شرح داده می­ شود:
لیگامنت جانبی داخلی^[۱۲]
این لیگامنت از اپی کندیل داخلی ران بطور مایل به سمت جلو کشیده شده و به قسمت داخلی و پروگزیمال استخوان دشت­نی ختم می­ شود. این لیگامنت در پشت تاندون عضلات سه سر ساقی^[۱۳] (گاستروکینموس و سولئوس) متصل می­ شود. لیگامنت جانبی داخلی در برابر نیروهای والگوس عبوری از زانو بخصوص در وضعیت اکستنشن کامل مقاومت می­ کند و در فلکشن زانو که سایر ساختار­ها نقش کمی در مقابله با نیروی والگوس دارند، از اهمیت زیادی برخوردار است. این لیگامنت در حرکت اکستنشن سفت شده و از اکستنشن بیش­ از حد زانو جلوگیری می­ کند و همچنین در کنترل چرخش خارجی به همراه جا به ­جایی قدامی و خلفی تیبیا در سرتاسر دامنه حرکتی نقش دارد. هنگامی که لیگامنت متقاطع قدامی (مانع اصلی در برابر جا به ­جایی قدامی تیبیا) وجود نداشته باشد، لیگامنت جانبی داخلی جایگزین آن می­ شود. نیروی والگوس زیاد و همچنین هایپر اکستنشن شدید زانو مکانیزم شایع آسیب این ساختار می­باشد(۲۲).
لیگامنت جانبی خارجی^[۱۴]
لیگامنت جانبی خارجی از اپی کندیل خارجی استخوان ران شروع و تا قسمت خلفی فیبولا ادامه می­یابد و هیچ گونه اتصالی به مینیسک یا کپسول مفصلی ندارد. این لیگامنت در طی اکستنشن زانو کاملأ سفت و کشیده می­ شود و در وضعیت فلکشن (بخصوص ۳۰ درحه فلکشن) این لیگامان شل می­ شود، در نتیجه وضعیت بی­حرکتی زانو حین ترمیم این لیگامنت،۳۰ درجه فلکشن می­باشد. لیگامنت جانبی خارجی در برابر نیروهای واروس عبوری از زانو خصوصأ در وضعیت فلکشن زانو مقاومت می­ کند و نیز در حین چرخش خارجی تیبیا سفت شده و سبب محدودیت حرکتی می­ شود. در حرکات ترکیبی جا به ­جایی خلفی تیبیا^[۱۵] و چرخش خارجی تیبیا این لیگامنت به لیگامنت متقاطع خلفی کمک می­ کند. هایپر اکستنشن زانو و نیروی واروس شدید، مکانیزم شایع آسیب این لیگامان می­باشد(۲۲).
لیگامنت متقاطع قدامی^[۱۶] (ACL)
لیگامنت متقاطع قدامی از قدام پلاتوی تیبیا شروع شده و بعد از عبور از زیر لیگامان عرضی به طرف بالا و عقب رفته تا به سطح داخلی کندیل خارجی استخوان ران متصل شود. این لیگامنت از دو باند قدامی - داخلی که سطحی­تر و بلندتر است و باند خلفی­-­­ خارجی که عمقی­تر است تشکیل شده است. در وضعیت اکستنشن زانو، باند قدامی­- داخلی شل و باند خلفی­- خارجی سفت می­ شود و در وضعیت فلکشن زانو، باند قدامی­- داخلی سفت و باند خلفی­- خارجی شل می­ شود. ACL مانع اصلی در برابر جا به ­جایی قدامی تیبیا نسبت به کندیل­های استخوان ران محسوب می­ شود. هایپر اکستنشن زانو، همچنین نیروی والگوس زیاد به همراه چرخش داخلی تیبیا از مکانیزم­ های شایع آسیب این لیگامان هستند. قطع کامل این منجر به افزایش جا به ­جایی قدامی تیبیا می­ شود و حس عمقی زانو را بشدت مختل می­ کند. عضله همسترینگ سینرژی^[۱۷] ACL محسوب می­ شود به این ترتیب هم انقباضی همسترینگ با ACL منجر به کاهش جا به ­جایی قدامی- خارجی تیبیا و چرخش داخلی آن در ۱۵ تا ۶۰ درجه فلکشن زانو می­ شود(۲۲).
لیگامنت متقاطع خلفی^[۱۸] (PCL)
لیگامنت متقاطع خلفی از قسمت عقب استخوان درشت­نی شروع می­ شود و سپس به طرف جلوی زانو آمده و به قسمت قدامی برجستگی داخلی استخوان ران اتصال می­یابد. ناتوانی که در اثر آسیب لیگامنت متقاطع خلفی اتفاق می­افتد نسبت به آسیب لیگامنت متقاطع قدامی کمتر است(۲۳). مکانیزم­ های شایع که باعث آسیب در لیگامان متقاطع خلفی می­ شود، بدین صورت است که در اثر وارد آمدن یک نیرو که بطور عرضی بر زانو وارد می­ شود، باعث می­گردد که استخوان ران به طرف جلو حرکت پیدا کند(۱۸).
شکل ۲-۱٫ لیگامنت­های زانو
۲-۳-۳-۲- مینیسک­ها^[۱۹]
در مفصل زانو دو مینیسک وجود دارد، یکی مینیسک داخلی که در طرف داخل مفصل زانو قرار داردو دیگری مینیسک خارجی که در طرف خارج مفصل زانو واقع است. مینیسک­ها از جنس فیبر و غضروفی هستند که باعث ایجاد تطابق بین سطوح مفصلی استخوان­های ران و درشت­نی می­شوند. همچنین باعث جذب و تحمل ضربات وارده بر زانو می­شوند. مطالعات بیومکانیکی نشان داده است که حداقل ۵۰ درصد از بار وارده به مفصل زانو در حرکت باز شدن زانو و ۸۵ درصد بار وارده در حرکت در حرکت ۹۰ درجه خم شدن زانو بوسیله مینیسک به دیگر نواحی منتقل می شود(۲۴ و ۲۵). مینیسک با لغزندگی خاصی که در حین حرکات زانو دارند، به حرکات مفصل زانو کمک می­ کنند. تغذیه مینیسک­ها از طریق سرخرگهای داخلی و خارجی صورت می­گیرد که تغذیه­ای نسبتأ ضعیف می­باشد. اطراف مینیسک­ها ضخیم­تر از قسمت مرکز مینیسک است. مینیسک داخلی به شکل C بوده و دارای یک تنه و دو شاخ قدامی و خلفی می­باشد و اتصالاتی به کپسول مفصلی و لیگامان جانبی داخلی و عضلات دارد. به خاطر همین چسبندگی­های متعددی که مینیسک داخلی دارد، میزان تحرک آن کم بوده و در نتیجه امکان ایجاد ضایعه و صدمه در آن نسبت به مینیسک خارجی بیشتر است. مینیسک خارجی به شکل O می­باشد و نسبت به مینیسک داخلی تحرک بیشتری دارد. بنابراین در هنگام وارد آمدن ضربه یا ایجاد چرخش در زانو امکان گیر افتادن آن و پاره شدن آن کمتر است. درمان مینیسک معمولأ بوسیله آرتروسکوپی راحت انجام می­ شود. تشخیص صحیح آسیب مینیسک بوسیله MRI در ابتدای آسیب­دیدگی و درمان مناسب بویژه در جوانان زیر ۴۰ سال برای طول عمر مفصل زانو مهم است(۲۴).

مینیسک می ­تواند در اثر عوامل زیر آسیب ببیند:

1. 1. در اثر پیچش و چرخش در زانو، در حالی که زانو خمیده است

1. 1. همراه با پارگی لیگامنت­های دیگر زانو.

1. 1. وجود آسیب­های مزمن در زانو یک عامل مستعد کننده است.

1. 1. وجود اشکال در خود مینیسک­ها نیز باعث آسیب می­ شود بعنوان مثال می­توان پارگی مینیسک در اثر عدم لغزش یا حرکت نکردن مینیسک درحین حرکات مفصل زانو را نام برد.

از علائم پارگی مینیسک می­توان به قفل شدن زانو، صدای مخصوص پوپ، وجود درد همراه با چرخش زانو یا خم نمودن زانو، خالی شدن زیر پا با راه رفتن روی سطح ناهموار، تورم و لاغری عضله چهار سر ران را نام برد(۱۸).
۲-۳-۴- کشکک
کشکک و استخوان ران در مجموعه مفصل زانو، مفصلی مجزا ایجاد می­ کنند که از لحاظ کارکرد با مفصل زانو مرتبط هستند. این مفصل که کشککی- رانی نامیده می­ شود، مستقیمأ وزن تنه را به پاها منتقل نمی­کند ولی به صورت خودکار در همه حرکات زانو شرکت می­ کند(۲۰ و ۲۶). آسیب­های کشکک، مانند دررفتگی و شکستگی استخوان کشکک در ورزش چندان شایع نیست. با این وجود یک ضربه مستقیم به طرف داخل کشکک مثل تکل با ناحیه فوقانی پا می ­تواند باعث جا به ­جایی و دررفتگی کشکک بطرف خارج مفصل بشود(۲۷).
۲-۳-۵- نوار خاصره­ای- درشت­نی­ای^[۲۰]
باند فیروزه­ای است که از بالای ران (تاج خاصره)، شروع و تا زیر زانو کشیده شده است و در زیر زانو به درشت­نی می­چسبد. در ثبات بیرونی مفصل زانو بویژه در هنگام دویدن نقش اساسی دارد. التهاب نوار خاصره­ای- درشت­نئی به دلیل آسیب و درد در نواحی خارجی زانو می­باشد که این آسیب بیشتر در دوندگان استقامتی و دوچرخه­سواران مشاهده می­ شود. نشانه التهاب در نوار خاصره­ای درشت­نئی درد در طرف بیرونی و بالای مفصل زانو می­باشد. استراحت و کاهش فعالیت­هایی همچون دویدن، دوچرخه­سواری و راه رفتن از جمله راه­های درمان عارضه التهاب نوار خاصره­ای- درشت­نئی می­باشد(۲۸).
۲-۴- عضلات زانو
۲-۴-۱- عضلات چهار سر ران
عضلات چهارسررانی اصلی ترین عضلات ثبات دهنده مفصل زانو می­باشند. این عضلات متشکل از چهار عضله­اند که در انتهای خود یک تاندون مشترک به نام تاندون عضله چهار سر ایجاد کرده ­اند. تاندون فوق در انتها به برجستگی استخوان درشت­نی در جلوی مفصل زانو می­چسبد. عمل و کار اصلی عضلات چهارسر، باز کردن یا صاف کردن زانوی خم شده است(۱۸). عضلات چهارسر رانی به نام­های عضله راست­رانی^[۲۱] ، پهن میانی^[۲۲] ، پهن داخلی^[۲۳] و پهن خارجی^[۲۴] می­باشند. عضله راست رانی، عضله­ای دو مفصله می­باشد که بیشتر صدمات در ورزش بر این عضله وارد می­گردد که این به دلیل سطح بیشتر و محل قرارگیری این عضله می­باشد. عضله پهن خارجی، عضله­ای تک مفصله و اولین عضله­ای می­باشد که بعد از آسیب زانو دچار آتروفی و ضعف می­ شود. عضلات پهن داخلی و پهن میانی دو مفصله می­باشند. عضله پهن داخلی به دلیل اتصال مورب تارهای بخش تحتانی این عضله با قدام بخش فوقانی- داخلی استخوان کشکک، در حفظ و ثبات و پایداری استخوان کشکک بر روی سطح کشککی استخوان ران نقش اساسی دارد. این عضله بطور واقعی و اساسی تا حدود ۱۰ الی ۲۰ درجه بخش پایانی حرکت بازکردن زانو، به کار گرفته نمی­ شود(۲۸).
۲-۴-۲- عضلات همسترینگ^[۲۵]
عضلات همسترینگ بطور اساسی و اولیه موجب خم کردن مفصل زانو و بطور کمکی و فرعی نیز باعث باز کردن مفصل زانو می­شوند. عضلات همسترینگ آنتاگونیست(مخالف) عضلات چهارسر در مفصل زانو محسوب می­شوند و نقطه شروع(سر ثابت) تمام عضلات همسترینگ از برجستگی نشیمنگاهی استخوان لگن می­باشد(۱۸). همسترینگ شامل سه عضله می­باشد؛ عضلات دوسررانی^[۲۶] ، نیم­وتری^[۲۷] و نیم­غشایی^[۲۸] ، که هر سه عضله دومفصله می­باشند. عضله دوسررانی در بازکردن و چرخش خارجی مفصل ران و خم کردن و چرخش خارجی مفصل زانو نقش دارد. عضلات نیم­وتری و نیم­غشایی نیز در بازکردن و چرخش داخلی مفصل ران و خم کردن و چرخش داخلی مفصل زانو نقش دارند(۲۶ و ۲۸).
۲-۴-۳- عضلات پنجه­غازی^[۲۹]
عضلات خیاطه، نیم­وتری و راست داخلی^[۳۰] جزو عضلات پنجه­غازی هستند و همگی آنها به برجستگی درشت­نئی (حدود ۷ سانتی­متر پایین­تر از مفصل زانو) متصل می­شوند. عمل اصلی عضلات فوق بجز خم­کردن زانو، در بعضی از مواقع به چرخش داخلی مفصل زانو هم کمک می­ کنند(۱۸).
۲-۴-۴- عضله رکبی^[۳۱]
این عضله از کندیل خارجی استخوان ران شروع شده و به پشت استخوان درشت­نی متصل می­ شود. وظایف و اعمال مهم این عضله شامل: جلوگیری از حرکات رو به جلو در استخوان درشت­نی، چرخش داخلی استخوان درشت­نی بر روی استخوان ران و کمک کردن به کپسول خلقی زانو و مینیسک خارجی زانو، می­باشند(۲۸).
۲-۴-۵- عضله دوقلو^[۳۲]
عضله­ای دو مفصله است که هم در پلانتار فلکشن مچ یا و هم در خم کردن مفصل زانو نقش دارد(۲۶).
۲-۵- وتر کشککی
وتر کشککی بسیار کوتاه است و از انتهای باریک تحتانی استخوان کشکک تا تکمه درشت­نی، یعنی برجستگی قسمت فوقانی استخوان درشت­نی امتداد دارد. در حالت عادی و طبیعی، وتر کشککی به صورت عمودی و مستقیمأ از انتهای باریک کشکک تا انتهای فوقانی استخوان ساق کشیده می­ شود. آسیب در وتر کشککی معمولا بر اثر فعالیت مکرر بوجود می ­آید. مثل دوی استقامت، دویدن متمادی در سراشیبی، لی­لی کردن و جست زدن، شوت زدن یا تمرین اسکات و مکانیک نادرست و تغییر یافته پا نیز می ­تواند در ایجاد کشیدگی وتر ناشی از کار بیش از حد موثر باشد. هنگامی که این وتر مجبور باشد زانو را از حالت کاملا خمیده و تحت فشار حرکت دهد، در واقع در وضعیت مکانیکی نامساعدی فعالیت می­ کند که وضعیت بسیار مساعدی برای کشیدگی است(۱۸).
شکل ۲-۲٫ عضلات زانو
۲-۶- آسیب
در گذشته رویکرد­های مختلفی در خصوص تعریف آسیب وجود داشته است. بیانیه­ی جامعی که در سال ۲۰۰۶ در ورزش فوتبال ارائه شد، جامع­ترین تعریف آسیب را چنین بیان کرد: حادثه­ای که در نتیجه شرکت در ورزش رخ می­دهد. سپس آسیب بیشتر به صدماتی که به مراقبت پزشکی^[۳۳] و ارزیابی یا درمان بوسیله یک متخصص پزشکی نیاز داشتند، گفته شد. زیر گروه دیگر این تقسیم ­بندی­ها بر اساس زمان از دست رفته^[۳۴] است. یعنی آن نوع آسیب­هایی که منجر به از دست دادن یک یا چند جلسه تمرین، بازی و یا فصل مسابقات می­شوند (۲۹ و ۱۰).
۲-۷- عوامل موثر در بروز آسیب
این عوامل به دو دسته عوامل خطرساز خارجی^[۳۵] و عوامل خطرساز داخلی^[۳۶] تقسیم می­شوند
۲-۷-۱- عوامل خطرساز خارجی
عوامل خطرساز خارجی عوامل محیطی و بیرونی اثرگذار و موثر بر آسیب هستند که زمینه­ بروز آسیب در فرد را بیشتر و یا ایجاد می­ کنند. این عوامل شامل مواردی همچون سطح رقابت، سطح مهارت، نوع کفش و دیگر موارد می­باشد. که در زیر به شرح این عوامل می­پردازیم.
شکل۲-۳٫ مدل علل بروز آسیب (میوویس۱۹۹۴; باهر و کراسهاگ، ۲۰۰۵)
سطح رقابت^[۳۷]
در مطالعات تکواندو بیشتر آسیب­های گزارش شده مربوط به مسابقات بوده و تحقیقات کمی آسیب تکواندوکاران در تمرینات را گزارش کرده ­اند(۳۰).
سطح مهارت^[۳۸]

لذات شناختی
لذاتی که به باور و اعتقاد شناخت و حالت قلبی برمی گردد و علاوه بر اصل وجودشان علل و زمینه های پیدایش هم دارند.
لذات رفتاری
سلسله رفتار و کرداری که در سایه‌ی آن رفتارها و رعایت عوامل پیدایش لذت آن رفتارها به آن‌ها دست پیدا می‌کنیم مانند نماز، نماز الزاماً برای هر نمازگزاری لذت بخش نیست و برای بسیاری از افراد اسقاط تکلیف است اما می‌توان راه‌هایی را پیمود تا همین عمل واجب الهی به بالاترین لذات زندگی تبدیل شود.

کلمات امیرالمؤمنین۷
در این نوشتار سعی شده است تا در اغلب مواد از سخنان امیر مؤمنان که به نحوی لذت بخش بودن عملی از اعمال صالح در آن اشاره شده است بیان شود و در بسیاری از موارد از احادیث نورانی سایر ائمه‌ی معصومین:استفاده شده است.
معرفت خدا
احاطه‌ی عقلی به خداوند ممکن نیست اما معرفت فطری و قلبی نه تنها امکان دارد بلکه فطرتاً در همه‌ی ما نهاده شده است. این معرفت اگر در قلب انسان افزایش یابد لذتی زائدالوصف خواهد داشت.
محبت
دوست داشتن و عشق ورزیدن اگر در مسیر خداوند و اولیای معصومین‌اش قرار گیرد از بالاترین لذات معنوی است.

بخش اول

تعریف لذات معنوی

فصل اول : لذات معنوی

۱٫۱٫ تعریف لذت

برای تعریف لذات معنوی، ابتدا باید لذت را معنا کرد. هرگونه حالت خوشایند روحی و جسمی را لذت گویند. مفهوم لذت از مفاهیمی است که تا انسان آن را احساس نکند نمی‌تواند تعریف جامع و مانعی برای آن ارائه نماید. فهموم لذت، مانند شوری، شیرینی، ترشی و… از مفاهیم وجدانی است و به همین جهت امکان وصف آن وجود ندارد. در کتب لغت نیز بعضاً تعریف کاملی برای آن ارائه نشده است. مجمع البحرین در ماده‌ی «لذذ» می‌نوسید:
قوله تعالى: لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ أی لذیذه^[۱]
سخن خداوند متعال (لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ) یعنی لذت بخش است.
همین‌طور که مشاهد می‌شود، لذت به خودش، یعنی لذیذ بودن، معنا شده است. در لسان العرب در تعریف کلمه‌ی لذیذ، چنین گفته شده است:
کله الاکل و الشرب بنعمه و کفایه^[۲].
تمام لذت در خوب و کافی خوردن و آشامیدن است.
اما این تعریف بسیار ناقص است چرا که لذاتی از قبیل لذت جنسی، لذت مقام و… نادیده گرفته شده است. مجمع البحرین در ادامه می‌نویسد:
قال بعض العارفین: اللَّذَّهُ و الألم تابعان للمزاج و المزاج عرض، فهی عند بعض المتکلمین الحاله الحاصله عند تغییر المزاج إلى الاعتدال، و الألم هی الحاله الحاصله عند تغیر المزاج إلى الفساد. و عند الحکماء اللَّذَّهُ هی إدراک الملائم من حیث هو ملائم، و الألم إدراک المنافی من حیث هو مناف. و عند بعض المعتزله هی إدراک متعلق الشهوه، و الألم إدراک متعلق النفره^[۳].
برخی از عرفا می گویند: لذت و درد تابعی از مزاج است و مزاج عرض است (و جوهر نیست یعنی قابل تغییر است و اصالت ندارد).
اما لذت نزد برخی از متکلمان، حالتی است که در هنگام تغییر مزاج و حصول اعتدال محقق می شود و درد حالتی است که هنگام تغییر مزاج و حصول فساد محقق می شود.
اما نزد حکما (= فلاسفه) لذت ادراک (چیز) خوشایند از حیث خوشایند بودنش است و درد ادراک منافی (لذت و خوشایندی) است از همان حیث منافی بودنش.
نزد برخی از معتزله نیز ادراک متعلّق (= آنچه تعلق می گیرد به) شهوت است و درد ادراک متعلق (= آنچه تعلق می گیرد به) نفرت است.
به نظر می‌رسد در جمع بندی بین تعریف لذت، می‌توان به طور مختصر گفت:
هر گونه حالت خوشایند جسمی و روحی و نفسانی، لذت نام دارد.
حال که منظور از لذت روشن شد، می‌توان لذات معنوی را این‌چنین تعریف کرد:
هر گونه حالت خوشایند، مطلوب و دلخواه که در امور روحی و معنوی برای انسان رخ می‌دهد- چه مطلوب شارع باشد و چه نباشد - لذت معنوی نام دارد.
بر اساس این تعریف، لذات معنوی را می‌توان به دو قسم خیالی ( لذاتی که مطلوب شارع نیست) و واقعی ( لذاتی که مورد رضای خداوند متعال است ) تقسیم کرد.
بحث راجع به انواع لذات معنوی را در فصل‌های بعدی این نوشتار پیگیری می‌کنیم. شایسته است پیش از ورود به بحث لذات معنوی، با توجه به فراوانی احادیثی که از امیرالمؤمنین۷- و به طور کلی از معصومین: - در مذمت لذات مادی زود گذر - و به خصوص لذات حرام – نقل شده است، اشاره‌ای گذرا به این احادیث داشته باشیم.

۱٫۲٫ لذات مادی

در درجه‌ی اول باید گفت که در دین مبین اسلام و آموزه‌های اهل‌بیت:، لذات مادی به طور کلی مردود و ممنوع نیست. بلکه لذاتی مانند خوردن، خوابیدن، ورزش و… که غالباً لازمه‌ی زندگی انسان است، توصیه شده است. اما باید توجه داشت که این لذات اولاً باید در حیطه‌ی شرع مقدس باشد و ثانیاً به گونه‌ای در آن زیاده‌روی نشود که انسان، به شخصیتی مادی‌گرا و دنیا‌پرست تبدیل گردد.
امیرالمؤمنین۷ چنین می‌فرمایند:
لِلْمؤمن ثَلَاثُ سَاعَاتٍ؛ سَاعَهٌ ینَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَهٌ یحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَهٌ یخْلُو فِیهَا بَینَ نَفْسِهِ وَ لَذَّتِهَا فِیمَا یحِلُّ وَ یحْمَدُ وَ لَیسَ لِلْمؤمن بُدٌّ مِنْ أَنْ یکونَ شَاخِصاً فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّهٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَهٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّهٍ فِی غَیرِ مُحَرَّم‏^[۴].
مؤمن را سه ساعت است: ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز می‌پردازد، و ساعتی که در آن زندگانی خود را کارساز است، و ساعتی که در حلال و نیکو با لذّت نفس دمساز است، و خردمند را نسزد که جز پی سه چیز رود: زندگی را سر و سامان دادن، یا در کار معاد گام نهادن، یا گرفتن کام از چیزهایی غیر حرام.
اما باید دانست که وابستگی به لذات مادی، نشان ساده اندیشی است. همان طور که مولای متقیان چنین می‌فرمایند:
وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَهَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکهَا عَلَی أَنْ أَعْصِی اللَّهَ فِی نَمْلَهٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَهٍ مَا فَعَلْتُهُ وَ إِنَّ دُنْیاکمْ عِنْدِی لَأَهْوَنُ مِنْ وَرَقَهٍ فِی فَمِ جَرَادَهٍ تَقْضَمُهَا مَا لِعَلِی وَ نَعِیمٍ یفْنَی وَ لَذَّهٍ لَا تَبْقَی؟ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سُبَاتِ الْعَقْلِ وَ قُبْحِ الزَّلَلِ وَ بِهِ نَسْتَعِینُ^[۵].
به خدا قسم اگر هفت اقلیم را با آن‌چه زیر آسمآن‌های آن‌هاست به من بدهند تا خداوند را با ربودن پوست جوی از دهان مورچه‏ای معصیت کنم، به چنین کاری دست نمی‏زنم! و بی‏شک دنیای شما نزد من از برگی که در دهان ملخی است و آن را می‏جود، خوارتر است! علی را با نعمتی که از دست می‏رود و لذّتی که باقی نمی‏ماند چه کار؟! از خواب عقل و زشتی لغزش به خدا پناه می‏بریم، و از او یاری می‏طلبیم.
همچنین آن حضرت در جای دیگر می‌فرمایند:
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَیفْرَحُ بِالشَّی‏ءِ الَّذِی لَمْ یکنْ لِیفُوتَهُ وَ یحْزَنُ عَلَی الشَّی‏ءِ الَّذِی لَمْ یکنْ لِیصِیبَهُ فَلَا یکنْ أَفْضَلَ مَا نِلْتَ فِی نَفْسِک مِنْ دُنْیاک بُلُوغُ لَذَّهٍ أَوْ شِفَاءُ غَیظٍ وَ لَکنْ إِطْفَاءُ بَاطِلٍ أَوْ إِحْیاءُ حَقٍّ وَ لْیکنْ سُرُورُک بِمَا قَدَّمْتَ وَ أَسَفُک عَلَی مَا خَلَّفْتَ وَ هَمُّک فِیمَا بَعْدَ الْمَوْت‏^[۶].
همانا بنده از به دست آوردن چیزی خشنود می‏شود که هرگز آن را از دست نخواهد داد، و برای چیزی اندوهناک است که هرگز به دست نخواهد آورد. پس بهترین چیز نزد تو در دنیا، رسیدن به لذّت‏ها یا انتقام گرفتن نباشد؛ بلکه هدف تو خاموش کردن باطل یا زنده کردن حق باشد. تنها به توشه‏ای که از پیش فرستادی خشنود باش و بر آن‌چه به جای می‏گذاری حسرت خور و همّت و تلاش خود را برای پس از مرگ قرار ده.
در سخنان حکمت آمیز متعددی که از امیرالمؤمنین۷، باقی ماندن تبعات و پیامدهای منفی لذات حرام یا بی‌فایده نقل شده است که نمونه ای از آن ها چنین است:
شَتَّانَ مَا بَینَ عَمَلَینِ عَمَلٍ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَی تَبِعَتُهُ وَ عَمَلٍ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ یبْقَی أَجْرُهُ^[۷].
وای که میان این دو عمل چه فاصله‌ی دوری است؛ عملی که لذتش می‌رود و کیفرش می‌ماند و عملی دیگر که پاداشش ماندگار است و رنج آن گذرا.

۱٫۲٫۱٫ راه رهایی از لذات مادی و دنیوی

سرپل ذهاب

۳۴ ۲۷

۴۶ ۵۲

۵۴۵

۲۳

کنگاور

۳۴ ۳۰

۴۷ ۵۹

۱۴۶۸

۲۲

۳-۴-دوره­ ی آماری وروش استخراج داده ­ها
داده ­های بارش درمقیاس ماهانه و سالانه برای یک دوره ۲۵ ساله (۲۰۱۲-۱۹۸۸) از ۴ ایستگاه سینوپتیک (کرمانشاه، اسلام آباد غرب، کنگاور، روانسر) و یک ایستگاه کلیماتولوژی (سرپل ذهاب ) متعلق به سازمان هواشناسی اخذ گردیدند. پس از اطمینان از صحت و درستی داده ­ها، محاسبات آماری و تجزیه و تحلیل های مورد نیاز توسط نرم افزارهای Mann Kendall ، SPSS،Matlab ،Exel انجام شده است. سپس نتایج در غالب نمودار و جدول مورد بررسی قرار گرفته است.

۳-۵- ویژگی های توپوگرافی استان
۳-۵-۱-ارتفاعات
استان کرماشاه منطقه­ای است کوهستانی که قسمت اعظم این استان را رشته کوه­های زاگرس پوشانده است. رشته کوه­های زاگرس چین خوردگی­های منظم و مرتفعی را در باختر ایران از شمال باختری به سمت خاوری به وجود آورده­اند که پیدایش آن به دوره دوم زمین شناسی (مزوزوییک) و دوران چهارم (ترشیاری) بر می­گردد. چین خوردگی­های زاگرس بین فشار جدید منطقه باختری و فلات مرکزی ایران به وجود آمده­اند. همچنین ارتفاعات بسیار منظم و دره­های کاملاً موازی با یکدیگرند. قسمت اعظم چین خوردگی­های زاگرس در کرمانشاه از رسوبات آهکی می­باشد. اما هرچه به طرف باختر پیش برویم طبقات گچ ازدیاد یافته و بر آهک غلبه نموده ­اند. در این استان زمین از لحاظ شکل ظاهری به دو قسمت متمایز تقسیم می گردد: قسمت اول منطقه­ای است کوهستانی و مرتفع با ارتفاعات تاقدیسی و دشت­های ناودیسی که عمده سطح استان را شامل می شود. قسمت دوم که قصرشیرین، نفت شهر، سومار را در بر می­گیرد، عبارت است از کوه­های فرسایش یافته و اراضی نسبتا مسطح که بین این کوه­ها واقع می­باشد. (مظفری،۳۷:۱۳۸۰).
۳-۵-۱-۱- سلسله ارتفاعات مهم استان
۳-۵-۱-۱-۱- ارتفاعات پاوه
اهم ارتفاعات شهرستان پاوه که در واقع کوهستانی­ترین منطقه استان قلمداد می­ شود مشتمل است بر سلسله کوه­های شاهو: که از جنوب شرقی روانسر آغاز و به صورت دیواره­ای بهم پیوسته تا پاوه و از آنجا تا نوسود (مرز ایران وعراق) در جهت شمال غربی امتداد یافته و در واقع مرز طبیعی استان کرماشاه با استان کرمانشاه را تشکیل می­دهد. بلندترین قله این کوهستان ۳۲۴۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
کوه­های بمو: که در منطقه از گله به موازات خط مرزی ایران و عراق امتداد یافته و بلندترین ارتفاع که درداخل ایران به ۱۷۰۰ متر از سطح دریا بالغ می گردد.
۳-۵-۱-۱-۲- ارتفاعات حوالی شهر کرمانشاه
کوه سفید: از جنوب کرمانشاه در جهت جنوب غربی ادامه یافته و مرز دهستان قره­سو و سرفیروزآباد را تشکیل می­دهد. این کوه­ها پس از رسیدن به رود خانه سیمره در ساتان لرستان امتداد می­یابد. بلندترین قله این کوهستان در استان کرمانشاه ۲۸۰۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
کوه­های پرو، بیستون و ورمنجه: این مجموعه کوهستانی در جهت شرق و شمال شهر کرمانشاه گسترش یافته است. در جهت شرق ابتدا ارتفاعات پرو که بلندترین قله آن ۳۳۸۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و بعد از آن به کوه تاریخی بیستون می­رسیم که از معروفیت فراوانی در ادبیات فارسی برخوردار است. بلندترین قله آن دیواره عظیم است که آثار تاریخی مهمی را نیز در خود جای داده است و ۲۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. کوه­های طاق بستان در شمال شهر کرماشاه با ارتفاع ۲۴۴۰ متر از سطح دریا در زمره این مجموعه محسوب می شود.
۳-۵-۱-۱-۳- ارتفاعات حد فاصل مناطق گرمسیری و سردسیری
کوه نوا (کوه نوح): این کوه از اطراف کرند به موازات راه اصلی کرماشاه- قصرشیرین امتداد و در گردنه پاطاق به ارتفاعات دالاهو می­پیوندد. مرتفع ترین قله این کوه ۲۴۴۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
کوه­های دالاهو: ازمنطقه پاطاق در جهت شمال به طرف ریجاب امتداد یافته و بلندترین قله آن ۲۲۵۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. ارتفاع قله دالاهو که به علت جاذبه­های طبیعی آن مشهور است به ۱۶۸۵ متر از سطح دریا می­رسد.
کوه­های قالجه: که گرنده قلاجه را با وجود آورده است، در حد فاصل استان کرمانشاه با استان ایلام می باشد. بلندترین قله این کوه ۱۳۵۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
۳-۵-۱-۱-۴- ارتفاعات کوتاه و فرسایش یافته مناطق گرمسیری
کوه­های بازی دراز با ارتفاع ۱۱۲۵ متر از سطح دریا که در جنوب شرقی شهر سرپل ذهاب قرار دارد.
کوه چرمیان: با ارتفاع ۱۰۳۰ متر از سطح دریا در جنوب شهر گیلانغرب واقع شده است.
۳-۵-۱-۱-۵- ارتفاعات حد فاصل صحنه، کنگاور و سنقر
کوه امروله و کوه نخود چال با ارتفاع ۲۹۸۷و ۳۳۲۲ متر از سطح دریا

طول مدت اقامت: بسیاری از مردم که به اندازه کافی در جایی زندگی می کنند و به تغییر دوستان خود یا مغازه داران مجبور نیستند.
مکانی با شخصیت و ویژگی خاص: که از محیط اطراف متمایز باشد. راهی که با درختان کاشته شده و با خانه هایی ساخته شده، به آن یک شخصیت فردی می دهد؛ جایی که شما به آن تعلق دارید به دلیل تفاوت آن با دیگر نقاط؛ که مربوط به طراحی کالبدی می شود متمایز می گردد.
نقش مهمی برای ارائه حمایت وجود داشته باشد، به خصوص در سال های اولیه، برای کار و مشارکت با مردم محلی در جهت تولید زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی که برای تقویت حس تعلق به مکان و هویت مفید است. تجربه نشان می دهد که در صورت عدم بروز این اتفاق، این خطر وجود داشت که ساکنان از خانه های خود بیگانه و سبب افزایش مشکلات روحی و روانی، برای مدت طولانی شود.

تعاملات اجتماعی
انسان از روزی که پا به عرصه هستی نهاد تمایل به زندگی اجتماعی و با هم زیستن را با خود به همراه داشت. نیاز به برقراری ارتباط با دیگران و قرار گرفتن در اجتماع، در جوامع امروزی، مورد بی توجهی قرار گرفته است. در شرایطی که آموزه های جذاب مدرنیسم و پست مدرنیسم مجذوبمان کرده، از کنش ارتباطی سخن می گوییم، از گفتن آزادانه و شنیدن صبورانه، اما فضایی برای تجربه آن نداریم. تعامل اجتماعی و روحیه جمعی عناصر اصلی پایداری اجتماعی و انسجام اجتماعی به شمار می رود. ادعاهای ضد و نقیض در مورد رابطه بین تراکم بالا و تعاملات اجتماعی وجود دارد. به نظر می رسد که در برخی از پژوهش ها تراکم بالا جهت پیشبرد تعاملات اجتماعی مطرح می شود (Raman, 2005)؛ و برخی دیگر تراکم زیاد را سبب ایجاد پیامدهای منفی برای تعاملات اجتماعی بر می شمارد (Proshansky et al., 1970). بنابراین برای رسیدن به سطحی از کیفیت در زندگی، نیاز به برقراری تعامل در سطح جامعه است. (کشفی، حسینی، ۱۳۹۱)
نیاز به ارتباط و تعامل اجتماعی در مسکن
در این پژوهش مجتمع های مسکونی، به عنوان بستری برای تعاملات اجتماعی انسان ها طرح شده اند. زیرا یکی از معضلات به وجود آمده در مسکن امروز، کاهش مراودات اجتماعی در بین همسایگان است و معتقدیم این مراودات اجتماعی و تعاملات می توانند بخشی از نیازهای انسان را برآورده سازد.
فرصت ملاقات و فعالیت های روزانه در فضاهای عمومی یک شهر یا یک منطقه مسکونی به افراد قابلیت بودن در میان دیگران برای دیدن، شنیدن و تجربه نمودن چگونگی عملکرد مردم در موقعیت های متفاوت را می بخشد. ارتباطات دیداری و شنیداری می تواند در رابطه با دیگر اشکال ارتباط و به عنوان بخشی از گستره ی فعالیت های اجتماعی، از فعالیت های بسیار ساده و غیر مشخص تا ارتباطات پیچیده و درگیری های احساسی، مطرح گردد. (کشفی، حسینی، ۱۳۹۱)
مفهوم متفاوت بودن درجات «شدت ارتباط»، پایه اصلی طرح ساده شده ی زیر در رابطه با اشکال متفاوت ارتباط و تعاملات می باشد.
رابطه دوستانه نزدیک
دوستان
آشنایان
شدت بالا
در اینجا عمدتاً فعالیت هایی با شدت پایین که در انتهای نمودار قرار دارند، مورد توجه هستند. در قیاس با دیگر اشکال ارتباط، این ارتباطات کم اهمیت به نظر می رسند، در حالی که به عنوان ارتباط مستقل و به عنوان شرط لازم برای دیگر تعاملات پیچیده تر، بسیار با ارزش هستند. اگر فعالیت در فضای میان ساختمان ها وجود نداشته باشد، قسمت پایین نمودار، حذف خواهد شد. یعنی در واقع، اشکال انتقالی ارتباط مابین دو حد تنهایی و با دیگران بودن ناپدید خواهند شد، مرز بین انزوا و ارتباط پررنگ تر خواهد شد، مردم یا در تنهایی به سر می برند و یا با دیگران در سطح بالایی از ارتباط قرار دارند.
علاوه بر بهرهمند شدن از اطلاعاتی در مورد جهان اجتماعی بیرون، فرصت دیدن و گوش دادن به مردم می تواند ایده و الهامی برای کنش فراهم آورد. ما از دیدن دیگران در حال کار، الهام می گیریم. مثالاً بچه ها با دیدن بازی کردن دیگر بچه ها، برای ملحق شدن به آنها برای انجام بازی های جدید، با مشاهده ی بچه ها یا بزرگسالان تحریک می شوند (گل، یان، ۱۳۸۷).
گره ها، مسیرهای عبوری و مرکزیت کارکردی
گره ها یا نقاط جمع کننده در مجتمع های مسکونی به علت مرکزیت کارکردی خود باعث می شوند تا برخوردهای زیادی در آن صورت بگیرد که این مسئله باعث آشنایی ساکنان با یکدیگر می گردد. نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که وجود گره ها برای تعاملات اجتماعی کافی نیستند بلکه به عنوان جرقه ای برای شروع این رفتارها محسوب می گردند. اگر در گره ها امکاناتی جهت تعامل اجتماعی در نظر گرفته شود، در این صورت این نقاط می توانند باعث ایجاد و توسعه تعاملات گردند (لنگ، ۱۳۸۱). مانند ورودی که با توجه به نقاط مکث و نشستن در این فضا، می توان مرکزیت کارکردی آن ها را بالا برد.^[۵] گره ها هر چه دارای مقیاس کوچکتری در سکونتگاه ها باشند. در تعاملات اجتماعی نقش موثرتری خواهند داشت.
عنصری که همواره در مقابل یک گره مطرح می گردد و به آن معنا می دهد مسیر است. مسیر ماهیتی حرکتی دارد و گره ماهیتی مبنی بر توقف، که این دو خاصیت متضاد یکدیگرند که به گره ها اهمیتی ویژه داده و آن ها را تبدیل به فضاهای جمع کننده می کند. در شهر سنتی با چنین فضاهایی به کرات روبه رو می شویم. رشته فضاهای ارتباط دهنده که به معنی، گذرهای اصلی و فضاهای میدان مانندی است که عناصر مختلف شهر و مراکز آن را به هم پیوند می دهد و واجد خصوصیت پویایی و ایستایی هستند (جان لنگ، ۱۳۸۱).
اصول طراحی تعاملات اجتماعی
وجود فضاهای مشترکی که در مجتمع های مسکونی تعبیه می شود. معمولاً بستری را جهت ارتباطات ساکنین با یکدیگر فراهم می کند به دلیل اینکه اگر استفاده کنندگان از فضای عمومی آشنایی قبلی با یکدیگر نداشته باشند، اتصال آنها در مکان هایی که در حوزه نیمه خصوصی مکان مسکونیشان قرار دارد، شرایط شروع آشنایی و ادامه آن را فراهم نمی آورد.
شدت تعامل به میزان ارتباط بین عناصر طراحی و الگوهای طرح بستگی دارد. برای مثال، مناطق مسکونی با طراحی خانه های ردیفی با تراکم کم، تمایل به کاهش تعامل اجتماعی دارند؛ این در حالی است که یک واحد مسکونی u شکل و با تراکم متوسط سبب افزایش تعاملات اجتماعی می شود. طرح u شکل تعاملات را افزایش می دهد زیرا یک ورودی عمومی را برای همه فراهم می آورد. منطقه عمومی برای سرگرمی هایی فعال و غیر فعال در سطح مجتمع های مسکونی باعث افزایش تعاملات در درون جامعه می شود. در ضمن محله های پیاده محور فرصت هایی را برای مردم در جهت برقراری تعاملات در جامعه فراهم می آورد. (کشفی، حسینی، ۱۳۹۱)
در یک نگاه کلی متوجه می شویم که با این تفاسیر، ما با مقوله ای به نام گره ها و مرکزیت کارکردی در مجتمع های مسکونی روبرو هستیم. مرکزیت کارکردی به سهولت دسترسی به امکانات مشترک گروهی، دفعات استفاده از آن و زمان استفاده از قرارگاه های رفتاری را مشخص می کند. فضاهایی که براساس مرکزیت کارکردی طراحی شده باشند، می توانند نقش مهمی در ایجاد و آغاز روابط همسایگی داشته باشند (لنگ، ۱۳۸۱، ص ۱۷۹).
اما قرار گرفتن یا قرار نگرفتن این مرکزیت های کارکردی در مسیر فعالیت های روزمره افراد، موضوعی است که در میزان علاقه ساکنین جهت حضور در آن تاثیرگذار است. این مکان ها در صورتی خوشایند هستند که آرامش استفاده کنندگان را تامین نمایند.
مرکزیت کارکردی و پایداری اجتماعی
(لنگ، ۱۳۸۱، ص ۱۸۰ - ۱۸۶) فاصله کارکردی واحدها، ساختمان و مرکزیت کارکردی (سهولت دسترسی به امکانات مشترک گروهی، دفعات استفاده از آن، زمان استفاده از مکان های رفتاری) خدمات مشترک مثل ورودی ساختمان و فضای انتظار و… الگوی تعامل اجتماعی ساکنین را تحت تاثیر قرار می دهند. فواصل طولانی، تراکم رفت و آمد و تداخل فعالیت های یک مسیر، موجب افزایش فاصله کارکردی نقاط می شود. مرکزیت کارکردی فضا (قرار گیری کارکردهایی با مراجعات زیاد در پیرامون آن) می تواند اجتماع پذیری فضا را افزایش دهد. اجتماع پذیری با برآورده شدن نیازهای دیگر به توقف زیاد می انجامد و این خود دلیلی برای ایجاد ارتباط است. (محمدی، حمید، ص ۵۵ – ۵۶) نحوه شکل گیری یک قرارگاه رفتاری مشترک در سایت، باعث می شود تا مرکزیت آن تحت تاثیر قرار بگیرد. مرکزیت فیزیکی یک فضا، فاصله کارکردی فضا را با واحدهای مسکونی کم می کند. در اینجا جای دادن فعالیت های مورد احتیاج مجتمع مسکونی نظیر تجاری، مهدکودک و … مناسب است. جهت استفاده تسهیلات و گذراندن اوقات فراغت در این مکان، تشکیل روابط اجتماعی در سطح بالا انجام نمی گیرد، اما باعث آشنایی افراد به میزان زیادی می گردد که خود باعث نظارت بهتر می گردد. (کشفی، حسینی، ۱۳۹۱)
(صالحی نیا، مجید. معماریان، غلامحسین، ص ۱۵) موقعیت فضا در سازمان فضایی کل بنا مانند نزدیکی به مبادی ورودی و خروجی اصلی بنا، واقع شدن در مرکزیت هندسی بنا به عنوان مرکزیت کارکردی در آن بخش عمل می کند. در تقاطع دو مسیر اصلی درونی بنا با هدایت بیشتر افراد به سمت فضای عمومی و افزایش گذرهای فرعی، برخوردهای غیر رسمی، اجتماع پذیری شکل می گیرد.
فضای عمومی و تعامل اجتماعی
در یک محیط مسکونی با ایجاد امکان برخوردها با یکدیگر می توان ارتباطی که منجر به آشنایی شود را پدید آورد. فضاهای باز عمومی و رفت و آمد بهترین مکان برای ایجاد تعاملات اجتماعی گروه های اجتماعی و نیز کنترل محیطی است. این تعاملات محرکی برای تشکیل گروه های اجتماعی است و برای تثبیت آن، ایجاد حس مسئولیت، ضامن امنیت محیط آنهاست. محیطی که خوب اداره شود و تمهیدات کالبدی نیز متناسب با توانایی اداره محیط توسط ساکنین باشد، محیطی پایدارتر و حائز احساس رضایت زیستی ساکنین را دارد. (کشفی، حسینی، ۱۳۹۱)
شرایط راحت و مناسب فضای خارجی توسط سازگاری با اقلیم که شامل سایه اندازی، گیاهکاری، حضور مناسب خورشید و حفاظت مناسب در مقابل باد زمستانی بایستی تامین شود. فضای عمومی باید مکانی مشخص و به طور همزمان خوانا و به لحاظ کارکردی در دسترس عابرین باشد. گسترش این فضا به درون پیاده رو، حس حضور در این فضا را به عابر القا می کند. نرده و اختلاف سطح باعث کاهش تعداد عابرینی می شود که وارد فضای عمومی می شوند. مردم بیشتر در مکان هایی که جایی برای نشستن دارند، مکث می کنند. تنوع و کیفیت بالای تاثیرات بافت، رنگ توده ها و عناصر شنیداری و حس بویایی که توسط طرح کاشت و گیاه کاری ایجاد می شود در افزایش استفاده از فضای جمعی موثر است. به طور کلی اگر فضای جمعی نیازهای متنوعی را برآورده سازد، بیشتر مورد استفاده و علاقه مردم قرار می گیرید (لنگ، ۱۳۸۱).
(عینی فر، ۱۳۸۸، ص۲۴) گرچه استفاده از امکانات عمومی و وسایل اوقات فراغت مشترک، ادراک همگونی با وحدت اجتماعی، در استفاده از فضای عمومی محله موثر است، ولی اگر روابط اجتماعی به جای نزدیکی کالبدی براساس تشکیل جوامع یا علایق شکل بگیرد از فضای باز محله کمتر استفاده می شود. در ادامه مجاورت کارکردی که یکی از راهکارهای ایجاد تعامل اجتماعی است، بررسی می شود.
مجاورت کارکردی و پایداری اجتماعی
رابطه اجتماعی در فضا و زمان اتفاق می افتد. مجاورت می تواند علت شروع رابطه اجتماعی باشد، اما شرط کافی نیست. ساختار فیزیکی و تقسیمات عملکردی فضا ممکن است گشاینده و یا محدود کننده فرصت ها برای ارتباط باشد.
با ایجاد مجاورت مکانی مانند قرارگیری والدین در کنار زمین بازی بچه ها و… می توان تعامل اجتماعی را افزایش داد. زمانی اتفاق می افتد که افراد به کمک متقابل یکدیگر نیاز داشته باشند و یا مسئله ای مشترک مثل نگهداری از کودکان وجود داشته باشد و بیشتر بر تعامل اجتماعی بچه ها و جوامع قومی بسته اثر می گذارد (لنگ، ۱۳۸۱، ص ۱۸۵)؛ مجاورت مکانی عاملی مهم در شکل گیری الگوهای تعامل افراد مسن است.

ایمنی / امنیت (در مقابل خطر از جرم، رفتارهای ضد اجتماعی)
امنیت از مسایل مهم بناهای بلند مرتبه است. (صدوقیان زاده، ۱۳۷۵، ص ۶۴ و ۶۵) این عامل در ساختمان های بلند در صورت برخورداری از یک ساماندهی کامل به عنوان یکی از مزیت های مهم برای اینگونه بناها به شمار می رود. در بناهای بلند در صورت وجود حالت بیگانگی افراد از هم و عدم شناسایی افرادی که در آن مجموعه زندگی می کنند یا شناسایی افرادی که به عناوین مختلفی از قبیل مهمان یا … به ساختمان آمد و شد می کنند یا وجود فضاهای خصوصی بدون کنترل امنیت دستخوش مخاطره می شود.
مهمترین مسئله مطرح شده در مجموعه های مسکونی بلند مرتبه وضعیت امنیتی آنها از منظر وقوع جرایم و بزهکاری های اجتماعی است. اسکار نیومن در این رابطه تاکید می نماید که شواهد آماری حاکی از آن هستند که شکل های کالبدی محیط های مسکونی نقش مهمی را در وقوع جرایم و بزهکاری های اجتماعی بازی می نمایند. وی در یک مطالعه سه ساله پیرامون روش های پیشگیری از ارتکاب جرم و جنایت که عموماً در مجموعه های مسکونی عمومی ساخته شده توسط اداره مسکن شهری نیویورک به انجام رسیده است، به نتایجی دست یافته است که به همبستگی میان ارتفاع ساختمان و میزان وقوع جرم در آن صحه می گذارد. نیومن نشان می دهد که نرخ شکلگیری ارتکاب به جرم در ساختمان های سه طبقه، ۹ مورد به ازا هر یک هزار نفر ساکن می باشد. در حالی که در ساختمان های سیزده طبقه و بلندتر، این مقدار به بیش از دو برابر یعنی ۲۰ مورد به ازا هر یک هزار نفر افزایش می یابد.
در چارچوب مجموعه نظریه های CPTED زیادی برای فهم رابطه مکان و جرم به عمل آمده است. اندیشه های جفری و جیکوب در شکل گیری و توسعه آن نقش بنیادی داشته است. CPTED یک پیشنهاد روش شناسی طراحی است. که بر اساس آن با به کارگیری طراحی مناسب و هدفمند محیط انسان ساخت، معماران و شهرسازان می توانند مجال ترس از جرم را کاهش داده و کیفیت زندگی را بهبود بخشند. (Atlas, 1999, 11)
(Elkin et al., 1991; Garofalo, 1981) حسی از مشاهده امنیت و ایمنی در داخل محله مهم است، که اثرگذار بر شهرت محله، کیفیت زندگی ساکنان و انسجام جامعه و پایداری می شود. ترس از جرم و جنایت یک مسئله جدی است که با توجه به شکاف میان فقیر و غنی و حضور آن در محله ای با تراکم بالا اتفاق می افتد (HABITAT, 2007; Zvekic and Frate, 1995; Caldeira, 2000). با توجه به میزان نابرابری های موجود میان غنی و فقیر و نرخ بالای بیکاری، امنیت عامل مهمی است که با تراکم زیاد رابطه ای عکس دارد. (بهرون، ۱۳۷۵، ص ۱۹۸ و ۱۹۹) تحقیقاتی که در کشور ما نیز انجام شده، موید این مطلب است. به گونه ای که ساکنان بناهای بلند در تهران از امنیت به عنوان بزرگترین امتیاز ساختمان های بلند نام بردند.
همچنین در پژوهشی دیگر ۵۰ درصد از افراد مورد مطالعه ایجاد امنیتی را که از طریق همسایگان ایجاد می شود. به عنوان مزیت آپارتمان نشینی اعلام نموده اند. (بهلولی ماکویی، ۱۳۵۵، ص ۱۶۷) یا از امنیت به عنوان اولین دلیل برای انتخاب آپارتمان نشینی در بررسی آپارتمان های بهجت آباد و نارمک یاد شده است (جلالی، ۱۳۶۸، ص ۲۵).
ایمنی و امنیت در مجتمع های مسکونی بلند مرتبه
امنیت را می توان با قرار دادن کنترل های مناسب و نظارت روی رفت و آمد افراد توسط واحدهای نگهبانی و … به وجود آورد، اما اکثر جامعه شناسان معتقدند که مراقبین استخدام شده به هیچ وجه نمی توانند جای مراقبت غیر رسمی ای را که استفاده کنندگان از بنا انجام می دهند، پر کنند و ایجاد رابطه همسایگی افراد، مهم ترین عامل بر احساس امنیت ساکنان بناهای بلند است که در این میان وجود هماهنگی های اجتماعی ساکنان در تشدید حالت بیگانگی افراد از هم و ایجاد محیط ناامن موثر است (صدوقیان زاده، ۱۳۷۵، ص ۶۶).
دیدگاه نظریه پردازان در باب ایمنی و امنیت
دیدگاه جاکوبز: این موضوع را که در آمریکا زمین ها را به کاربری های مختلف تقسیم کرده اند و هر کدام از کارکردهای مشابه را به یک مرکز برده اند، مورد انتقاد قرار می دهد. وی در رابطه با توسعه جدید مسکن که ساختمان های مسکونی را حول فضای سبز به دور از خیابان بنا می کنند بحث می کند. و بر این عقیده است که مسکن سازی جدید در صورتی موفق خواهد شد که دنباله رو الگوی خیابان های سنتی که به صورت مختلط هستند، باشد. جاکوبز توجه خود را به بالاترین میزان بروز جرم جلب کرد و به نتایج ذیل رسید:
باید یک حدود واضح مابین فضای عمومی و فضای خصوصی باشد، وضوح در باب عملکرد هر فضای خاص یکی از شرط ها برای ایجاد ناحیه های مستقل است (قلمروگرایی).
باید چشم هایی بر روی خیابان باشد بر روی قسمت هایی که مردم رفت و آمد می کنند زیرا آنها مالکان طبیعی خیابان هستند.
باید جهت گیری ساختمان، به سمت خیابان باشد تا بتوان از داخل آن به خیابان نگاه کرد.
همسایگی های مسکونی باید ترکیبی از خانه ها و مردم باشند.
در جاهایی که فضاهای عمومی همانند خیابان و پارک استفاده زیادی ندارند و نظارت بر آنها کم است؛ شیوع جرم های خیابانی زیاد می شود. برای اینکه دیدهای تاثیرگذار بر آنها ایجاد شود آنها باید به صورت منظم و دایمی استفاده کننده داشته باشند. و این مسئله از تعداد قابل توجهی مغازه، کلوپ ها، رستوران ها و بقیه فضاهای عمومی ناشی می شود.
دیدگاه نیومن: به نظر اسکار نیومن برای خلق فضاهای قابل دفاع باید هر فضایی متولی داشته باشد و فضاهای خالی و بدون متولی، موقعیت ارتکاب جرم را به وجود می آورد، وی سلسله مراتبی را برای فضاها معین می کند. (Newman, 1972)
او در مطالعات و تحقیقات خود دریافت که جرم در مجتمع های مسکونی عمومی اغلب در جایی صورت می گیرد که فعالیت های مجرمانه به سختی قابل مشاهده و رویت باشد. او نتیجه گرفت که هنگامی که ساختمان ها به گونه ای طراحی شوند که ساکنین بتوانند درب های ورود و اماکن عمومی را ببینند، جرم کاهش می یابد. همچنین دریافت که مشارکت ساکنین و ترغیب حس مسئولیت پذیری آنها نسبت به فضای عمومی اطراف محل سکونت خود و ایجاد غریزه طبیعی ملک و قلمرو آن در بین ساکنین مجتمع های مسکونی برای پیشگیری از جرم و کاهش آن بسیار موثر است.
وی اشاره می کند که ساختمان های بلند در صورتی برای خانواده های با درآمد زیاد و فرزندان کم می توانند موفق باشند و در ضمن به وسیله نگهبان های درب ورودی و وسایل امنیتی دایمی محافظت شود و برای انواع قشرهای کم درآمد نمی تواند کاربرد داشته باشد. کانسپت اصلی نیومن فضاهای قابل دفاع بود که چهار جز اصلی طراحی را شامل می شود، این کانسپت ها هم بعد فردی و هم بعد گروهی را در نظر دارد. (Newman, 1972)

• ساختار مفهومی، تجسمی است: مفاهیمی که در ذهن آدمی به وجود میآیند، از تعامل انسان با محیط شکل میگیرند. ازاینرو، بدن انسان در این سازماندهی مفهومی که منجر به تولید معنا میشود، نقش غیر قابل انکار دارد.

• ساختار معنایی، ساختاری مفهومی است: زبان به مفاهیمی که در ذهن گوینده هستند ارجاع میدهد؛ نه به اشیایی در جهان خارج. در این طرز تلقی، ساختار معنایی برابر است با ساختار مفهومی، و از این رو معانی قرار دادی با مفاهیم زبانی یا واژگانی همراه و بیان میگردند، البته نه به طور کامل و مطلق.

• بازنمایی معنا، دایره المعارفی است: نظریههای پیشین کلمات را بسته های معنایی روشنی میدانستند، یعنی مانند آنچه در فرهنگها وجود دارد؛ اما در رویکرد شناختی به تمامی گنجینهی دانشی که یک کلمه می تواند داشته باشد، اعم از صریح، ضمنی، بافتی، مجازی و استعاری توجه نشان داده میشود.

• ساختن معنا، یعنی مفهوم سازی: این زبان نیست که معنا را رمزگذاری میکند، بلکه مفهوم است. مفهوم سازی به فرایند پویایی گفته میشود که در آن واحدهای زبان در خدمت عملیات مفهومی و دانش پس زمینهای قرار میگیرند.

معنیشناسی شناختی مجموعهای از نظریات و رویکردهاست و مفاهیم و مباحثی چون استعارهی مفهومی، مجاز مفهومی، معنای دایرهالمعارفی^[۱۰]، مقولهبندی^[۱۱]، نظریهی سرنمون^[۱۲]، فضاهای ذهنی^[۱۳]و آمیزهی مفهومی^[۱۴] فصلهای مربوط به این نظریه را تشکیل میدهند (راسخ ، ۱۳۸۹ : ۳۴).
۲-۵٫استعاره در معنیشناسی شناختی
جالبترین پژوهش معنیشناسان شناختی تحقیق دربارهی استعاره میباشد. در سال ۱۹۸۰ جرج لیکاف و مارک جانسون کتابی به نام « استعارههایی که با آن زندگی میکنیم» منتشر کردند که زبانشناسان آن را « طلایهدار نظریههای نوین استعاره » میدانند (معصومی، ۱۳۸۹ : ۸۰). در این کتاب، برای نخستین بار، تحلیلی شناختی از استعاره ارائه شد که استعارهی مفهومی نام گرفت و با عنوان «نظریهی معاصر استعاره» نیز شناخته شده است.

استعاره در قلمرو شناختی این گونه تعریف میشود: « الگوبرداری نظاممند بین عناصر مفهومی یک حوزه از تجربهی بشر که ملموس و عینی است، بر روی حوزهی دیگری که معمولاً انتزاعیتراست» (لیکاف،۱۹۹۳: ۲۴۳). به عبارت سادهتر، یعنی ما تجربه های انتزاعی و مفاهیم ذهنی را به کمک تجربه های ملموس و مفاهیم عینی بیان میکنیم، مثلاً فارسیزبانان مفهوم انتزاعی «عشق» را گاهی از طریق مفهوم بیماری عینی میسازند: درد عشقی کشیدهام که مپرس…
رابطه در استعارهی مفهومی، میان دو واحد ارگانیگ یا دو مجموعه، به شکل تناظر یک به یک صورت میگیرد که به آن «انگاره» یا «نگاشت» یا «انطباق» ^[۱۵]میگویند. به عبارتی منظور از نگاشت «تطبیق ویژگیهای دو حوزهی شناختی است که در قالب استعاره به یکدیگر نزدیک شدهاند» (راسخ، ۱۳۸۹: ۵۰). یکی از انگاره ها متعلق به قلمرو مبدأ یا منبع ^[۱۶]میباشد که اغلب مفهومی عینی و ملموس است (= مستعار منه یا مشبهٌبه ) و ارگان دیگر دارای مفاهیم انتزاعی و ذهنی است (دستکم نسبت به قلمرو مبدأ) که قلمرو مقصد یا هدف^[۱۷] نامیده میشود (= مستعارٌله یا مشبه) (همان: ۹۳)؛ مثلاً جملهی «امیر دست او را به گرمی فشرد»، «صحنهی دستدادن»، حوزهی مبدأ و «مفهوم صمیمیت»، حوزهی مقصد میباشد (فیاضی و دیگران، ۱۳۸۷: ۹۳). مثال لیکاف دربارهی نگاشت در استعارهی مفهومی، نیز در زبان فارسی مصداق دارد. در زبان روزمره، رابطه عاشقانه معمولاً با عبارات زیر بیان میشود: رابطه ما به بنبست رسیده است؛ چه راه طولانی را طی کردیم؛ ما بر سر یک دو راهی هستیم و میتوانیم هرکدام به راه خود برویم و … این عبارات متناظرها و برابرهایی دارد که بر اساس نگاشت استعارهی «عشق سفر است» شکل گرفته است:

نگاشتها
مبدأ : سفر
مقصد : عشق

مسافران
عاشقان

وسیله نقلیه
رابطه عاشقانه

موانع راه
مشکلات موجود در رابطه

تصمیمگیری دربارهی مسیر
انتخاب اینکه چه باید کرد

مقصد سفر
اهداف روابط عاشقانه

(لیکاف، ۱۳۸۳: ۲۱۰-۲۱۱).
«این‌ها زیرنگاشت‌های هستیشناختی^[۱۸] هستند؛ یعنی موجودیت‌ها (افراد، اشیاء و…)، کنش‌ها یا حالات در قلمرو مبدأ بر همتای خود در قلمرو مقصد نگاشت می‌شوند. البته زیرنگاشت‌های معرفت‌شناختی^[۱۹] هم وجود دارند؛ برای مثال، موقعیت سفر که در آن خودرویی از حرکت می‌ایستد و مسافران سعی می‌کنند آن را دوباره، چه با تعمیر و چه با عبور از مانعی که جلوی حرکت آن را گرفته، به راه بیندازند؛ با موقعیت عشقی در تناظر است که در آن رابطه رضایت‌بخش نیست و عشاق سعی می‌کنند آن را، چه از طریق پیشبرد آن و چه از طریق حل مشکلی که باعث شده رابطه به خوبی پیش نرود، به حالت عادی برگردانند» (بارسلونا، ۱۳۹۰: ۱۱).
بنابراین، مطابقهی هستیشناسانه، یعنی نگاشت واحدی از حوزهی مبدأ به واحد متناظرش در حوزهی مقصد و مطابقهی معرفتشناسانه، یعنی نگاشت دانش حوزهی مبدأ به حوزهی مقصد» (حسندخت ، ۱۳۸۸: ۴۷).
حوزههایی مانند بدن انسان، حیوانات، گیاهان و در کل چیزهای ملموس، معمولاً به عنوان حوزهی مبدأ و حوزههایی مانند عواطف، اخلاقیات، اندیشه، روابط انسانی، زمان و مواردی از این قبیل، غالباً به عنوان حوزهی مقصد انتخاب میشوند. اساس استعارهی شناختی بر روابط مفهومی دو حوزهی مبدأ و مقصد استوار است و کار کلمات و عبارات، برانگیختن ذهن ما به برقراری ارتباطی است که در خلال آن، موضوعات، ویژگیها و روابط میان دو حوزه منتقل میشود (هاشمی، ۱۳۸۹ : ۱۲۶).
نگاشت‌های استعاره‌ای منفک از یکدیگر رخ نمی‌دهند و برخی اوقات دارای ساختارهای سلسله مراتبی‌اند که در آن‌ها، نگاشت‌های«پایینی» سلسله مراتب نگاشت‌های بالایی را به ارث می‌برند؛ مثلاً انگاره‌ی «عشق یک سفر است»، درون استعاره‌ی «زندگی یک سفر است» قرار می‌گیرد(لیکاف، ۱۳۸۳: ۲۳۶).
۲-۵-۱٫ اصول نه گانه استعارهی مفهومی
جاکل (۲۰۰۲) نظریهی شناختی استعاره را در قالب نه فرضیه خلاصه کرده است. اکثر عبارات کلیدیای که در نظریهی استعارهی شناختی، به عنوان اصطلاحات تخصصی این حوزه تعریف و تبیین شدهاند، در لابهلای این اصول یا فرضیات معرفی میشوند:

• اصل استعارهی فراگیر: بر اساس این اصل، استعارهی زبانی موردی استثنایی از خلاقیت شعری یا کاربرد بیش از حد فن بلاغت نیست. در زبان کاملاً عادی (ونیز در گفتمان بسیار تخصصی)، استعارههای قراردادی به وفور یافت میشوند. بنابراین، زبانشناسان باید به این مقوله به عنوان بخشی از توانش زبانی همگانی توجه لازم را مبذول دارند.

• اصل حوزه: فرضیهی حوزه، بیان کنندهی این است که اکثر عبارات استعاری را نمیتوان به تنهایی مورد بررسی قرار داد؛ بلکه میباید آنها را به منزلهی بازنماییهای زبانی استعارههای مفهومی قلمداد کرد: استعارههای مفهومی، پیوند نظاممند دو حوزه و دوگسترهی تصوری متفاوتاند، که یکی به عنوان حوزهی مقصد یا (x) و دیگری به عنوان حوزهی مبدأ یا (Y) با هم منطبق میشوند. در این حالت x به صورت Y مفهوم سازی میشود؛ یعنی یک حوزهی مفهومی با توسل به یک حوزهی دیگر تجربی درک می شود(X is Y) .