«فقه» در صدر اسلام به معنای دانستن و فهمیدن مطلق دین، اعم از مباحث اعتقادی، اخلاقی و احکام شرع به‌کار می‌رفت و به معنایی که امروزه می‌شناسیم اختصاص نداشت؛ اما به‌تدریج، با گسترش علوم و معارف اسلامی و تمایز آن‌ها از یکدیگر، دایرۀ فقه محدود شد و این کلمه تنها در مورد یک شاخه از معارف دینی، یعنی احکام عملی شرع به‌کار برده شد (شفیعی سروستانی، ۱۳۸۱، ص ۳۵).
فقه در معنای درک احکام دین، یعنی درک همۀ احکامی که خداوند برای بندگانش قرار داده؛ خواه احکامی که متعلق به ایمان و اعتقاد و دیگرموضوعات مرتبط با آن‌ها بودند و خواه احکامی که مربوط به حدود، اوامر، نواحی تغییر و وضع احکام بوده‌اند، پس عنوان فقه در این زمان، هم در معنای کلماتی چون «شریعت» شرع و دین بود که معنای هر دو نوع احکام از آن‌ها فهمیده می‌شود (عبدالناصر، ۱۴۱۰، ج ۱، ص ۹ و ۱۰).

در حال حاضر کلمۀ فقه به دو معنا به کار می‌رود:
۱-معنای وضعی: در این معنا فقه عبارت است از: توانایی و ملکه‌ای که اگر در کسی یافت شود، می‌توان او را فقیه نامید (شفیعی سروستانی، ۱۳۸۱، ص۴۵).
در بیشتر تعاریفی که برای فقه کرده‌اند همین معنای وضعی اراده شده است؛ ازجمله در این تعریف: فقه در اصطلاح دانستن احکام شرعی فرعی از روی ادله تفصیلی آن‌هاست.
در تعریفی دیگر آمده: «فقه دانستن استدلالی احکام است؛ یعنی دانستن از روی ادله و وسائط در اثبات آن‌ها نه وسائط در ثبوت» (گرجی، ۱۳۷۲، ص ۷).
۲-معنای اسمی: مراد از فقه در این معنا، مجموعۀ احکام و مسائل شرعی است که فقیه از کتاب، سنت و دیگر منابع فقه استنباط می‌کند (شفیعی سروستانی، ۱۳۸۱، ص ۳۷).
فصل دوم:
حقوق فرزندان بر والدین
مبحث اول:
اهمیت نظام خانواده:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى» (حجرات: ۱۳).
رشد و تعالی و درعین‌حال سلامت جسم و جان، وابسته به استواری روابط خانواده و وظیفه‌شناسی زن و شوهر است. مردان و زنان نامی که در صلاح و فلاح انسان و تحولات عمیق اجتماعی نقش اساسی داشته‌اند، در دامان مادران با ایمان و پدران شایسته پرورش یافته‌اند.
بدون شک، جوامع گوناگون از تشکل خانواده‌ها به وجود آمده‌اند که عنصر اساسی جهت شکل‌گیری آن‌ها خانواده می‌باشد؛ چرا که همان گونه که اهل منطق می‌گویند محال است کلی در خارج تحقق پیدا کند بدون اینکه افراد یا موارد جزئی داشته باشد. خانواده به‌عنوان اجزاء اصلی و اساسی تشکیل‌دهنده جامعه‌ها (به‌عنوان کلی) می‌باشند. بحث پیرامون خانواده یکی از ضروریات مباحث جامعه‌شناسی است؛ زیرا موضوع خانواده از موضوعات مهم و حساس اجتماعی می‌باشد و با زندگی تمام مردم و سرنوشت آنان، ارتباط تنگاتنگ دارد و هرگز نمی‌توان آن را در ردیف قضایای ثانویه و دستۀ دوم قرار داد که در تمدن و پیشرفت اجتماع، نقشی نداشته باشد. درغیراین‌‌صورت، با مسئله به‌صورت سطحی برخورد کرده‌ایم؛ چرا که خانواده به‌عنوان هستۀ نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می‌رود.
ادیان آسمانی و برخی از مکاتب اجتماعی توجه خاصی به خانواده نموده و قوانینی برای آن وضع کرده‌اند؛ اما سعادت و خوشبختی آن ‌را نتوانسته‌اند تحقق بخشند. اسلام صلاح خانواده را با قوانین و دیدگاه‌های بلندش تضمین نموده است که با آن قوانین و اجرای دقیقشان، زندگی خانوادگی شکوفا می‌گردد و پیوند آن براساس پایه‌های محکم محبت و الفت، رشد بیشتری می‌یابد؛ به‌طوری‌که هیچ‌گاه بین اعضاء آن کینه و دشمنی پیدا نخواهد شد.
خانواده‌ها در دوران معاصر، دارای پیوند و روابط نیکویی نیستند؛ بلکه دچار تفرقه و جدایی شده‌اند که به عوامل زیادی برمی‌گردد. شاید یکی از مهم‌ترین آن‌ها، سستی و ضعف بنیاد تشکل خانواده‌ای باشد که هرگز به تربیت دینی و اخلاقی توجه نداشته یا شاید توجه کامل به سمت مادیت محض کرده است و نسبت به مسائل روحی، فکری، اصلاح و تعدیل غرایز شرور و حیوانی بی‌توجه بوده ‌است.
در یک کلام می‌توان گفت نظر به آیه‌ای که گذشت راه رشد و تکامل انسان با وجود درکنارهم‌بودن زن و مرد میسر است تا هر یک نقص دیگری را مرتفع نماید و خانواده به‌صورت منسجم شکل ‌گیرد. بنابراین، برجستگی جامعه از رشد و تعالی فرهنگی و تمدن افراد از این خانواده و استحکام آن، نشئت می‌گیرد. همچنین، چنان‌که اعضاء خانواده‌های این جامعه به رکود و عقب‌گرد فکری و علمی دچار شوند، این جامعه در معرض نابودی و فروپاشی قرار می‌گیرد. در اسلام اهمیت زیادی به پیوند خانوادگی و احترام و اکرام پدر و مادر و تربیت فرزندان، داده شده است و به خاطر این است که جامعۀ بزرگ انسانی از واحدهای کوچک‌تری به نام خانواده تشکیل می‌شود؛ همان گونه که یک ساختمان بزرگ از غرفه‌ها و سپس از سنگ‌ها و آجرها و… تشکیل می‌گردد.
اهمیت نظام خانواده در اسلام از ازدواج میان زن و مرد شکل می‌گیرد و وجود پیدا می‌کند. علت اینکه ما در خطبه عقد می‌گوییم: «و علی کتاب الله و سنه نبیه» این است که این ازدواج به‌صورت یک تکلیف و به دستور خداوند متعال و سنت رسول‌الله صورت می‌گیرد و در قرآن کریم آمده است:
«وَأَنکِحُوا الْأَیَامَى مِنکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِن یَکُونُوا فُقَرَاء یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» همسران بی‌شوی و مردان بی‌همسر و غلامان و کنیزان رستگار خود را به ازدواج یکدیگر درآورید. اگر تنگدست باشند، خداوند به لطف خود آنان را بی‌نیاز می‌کند و خداوند بسیاردهنده (و عطای او بر همه چیز احاطه) است و آگاه (بر حال بندگان) (نور: ۳۲).
دیگر اینکه رسول‌الله (ص) فرموده است: «النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی» یعنی: ازدواج شیوه و سنت من است هر کس از شیوه من روی بگرداند از من نیست (طباطبائی، ۱۳۷۸، ص ۱۴۷ و مجلسی، ۱۳۶۰، ج ۱۰۳، ص ۲۲۰ و عاملی، ۱۳۸۸، ص ۳۰).
ثانیاً تکالیف و مسئولیت‌های اعضاء خانواده که هستۀ اولیه آن (زن و مرد) هستند در کتاب الله و سنت وارده از رسول‌الله (ص) و به تبع آن سنت ائمۀ معصومین (علیهم‌السلام) وارد شده است و بر همین اساس است که امام محمدباقر (ع) در حدیثی می‌فرماید: « اذا اراد الرجل ان یتزوح المراه فلیقل: اقررت بالمیثاق الذی اخذالله: امساک بمعروف او تسریح بالاحسان» (ابن عیاش،۱۳۷۹، ج ۱، ص ۲۲۱).
خلاصۀ کلام اینکه چنانچه پیش‌تر یادآوری شد و از آنجایی که تمامی مصالح و مفاسد جوامع، نشئت‌گرفته از صلاح و فساد خانواده‌هاست و اسلام به‌عنوان یک دین کامل و همه‌جانبه در نزد خدا (ان الدین عندالله الاسلام) و تأمین سعادت دنیوی و اخروی بشر می‌باشد و نیز از آنجا که بستر بنیادی سعادت انسان خانواده است، لذا خداوند متعال به نحوۀ شکل‌گیری خانواده و چگونگی استحکام نظام خانواده توجه تام و مخصوص دارد؛ تا حدی که پیمان ازدواج را هم‌ردیف با پیمان بندگان با خود و پیمان پیامبران قرار داده است.
مبحث دوم:
حقوق فرزندان در اسلام:
فرزندان تا قبل از ظهور اسلام و ابلاغ دستوراهای الهی آن، در وضعیت بسیار بدی به سر می‌بردند و از حقوق عادی، محروم و دستخوش ارادۀ پدر خویش بودند؛ بدین معنی که اگر پدران می‌خواستند آن‌ها را نگهداری می‌کردند؛ وگرنه برای رهایی از نفقه و هزینه‌های زندگی آن‌ها را می‌کشتند.
بزرگان عرب و قبایل دیگر برای رهایی از ننگ و عار، دختران خود را زنده‌به‌گور می‌کردند؛ چنان‌که قرآن کریم دربارۀ قبیلۀ بنی‌تمیم می‌گوید: «وقتی که به یکی از آنان بشارت دادند که زن او دختر زاییده است، چهره‌اش از شدت ناراحتی سیاه می‌شد؛ درحالی‌که خشم خود را فرو می‌نشاند و خود را از مردم پنهان می‌کرد، به خاطر خبر بدی که به او داده بودند نمی‌دانست چه کند. آیا در عین رسوایی او را نگه دارد یا زنده‌به‌گورش کند؟ چه عمل زشتی را مرتکب می‌شدند. با آمدن اسلام، این عادت زشت شدیداً ممنوع شد و تعالیم عالی اسلام عالی‌ترین نوع توجه را به فرزند اعم از دختر و پسر گسترش داد و پدران را از کشتن فرزندان خود به خاطر ترس از کمبود هزینه اکیداً منع کرد؛‌ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
« لا تقتلوا اولادکم خشیه املاق نحن نزرقهم و ایاکم ان قتلهم کان خطاً کبیراً» فرزندان خود را از ترس کمی روزی نکشید؛ ما به شما و آن‌ها روزی می‌دهیم، زیرا قتل آن‌ها اشتباه و گناه بزرگی است (اسراء: ۳۱).
پیغمبر اسلام (ص) نیز فرمود: « لیس منا من لم و لم یوقر کبیرنا» یعنی: از ما نیست کسی که به خردسالان رحم نکند و به سالخوردگان احترام نگذارد (ابی‌فراس، ۱۳۶۹، ج۱، ص۱۰۵).
برای تمام فرزندان (اعم از دختر و پسر) تعالیم اسلام، حقوق و مزایایی تعیین کرده است و عمل قتل و بی‌رحمی نسبت به کودکان و بی‌اعتنایی به شخصیت و ارزش آن‌ها را برای همیشه ممنوع ساخته است. رسول گرامی اسلام (ص) دربارۀ فرزندان به اولیاء می‌فرماید: «به فرزندان خود محبت کنید، به آن‌ها ترحم نمایید وقتی که به آن‌ها وعده دادید، به وعدۀ خود وفا نمائید؛ زیرا آن‌ها جز اینکه شما را رازق می‌بینند تصور دیگری ندارند» (عاملی، ۱۳۸۸، ج ۵، ص ۱۲۶).
بنابراین می‌بینیم که حقوق فرزندان بر والدین یکی از مهم‌ترین مباحث حقوق انسانی است و اگر فرزندان از مراقبت و حقوق ویژه‌ای برخوردار نباشند، نمی‌توانند در سایۀ این حقوق، از صحت و سلامتی روحی و روانی و معنوی بهره‌مند و حضوری مفید و کارساز در اجتماع داشته باشند. به همین جهت دین مبین اسلام از همان ابتدای لقاح نطفه وظایف سنگینی را بر عهده پدر و مادر و در ادامه بر عهده حکومت گذاشته است تا انسانی سالم و مفید و اثر بخش تحویل اجتماع گردد.
بخش دوم :
حقوق فرزندان قبل از تولد:
حفاظت از جنین: «الجنین، ج آجنه و اجنن: المستور من کل شیء و جناالجنین فیا الرحم» (معلوف، ۱۳۸۰، ص ۱۰۲)
وجه تسمیۀ جنین آن است که مدتی در رحم از نظرها مخفی می‌باشد. موجودی هست زنده، بسیار حساس، آسیب‌پذیری او هنگامی بیشتر می‌شود که علائم بارداری به‌اندازۀ‌کافی واضح و روشن نشده است. پس کسانی که فرزندانی سالم و شاداب می‌خواهند باید در مورد جنین خویش مراقبت‌های لازم را بنمایند. خداوند منان می‌فرماید: «فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ» نطفه را تا مدتی معین در قرارگاهی استوار قرار دادیم و تقدیر مدت و سرنوشت آن را معلوم کردیم که نیکو مقدری باشد (مرسلات:‌۲۱ تا ۲۳).
مرحلۀ حساس بعد از انعقاد نطفه، مواظبت و مراقبت کامل از جنین است که با قدرت قادر متعال در رحم قرار گرفته است. حفاظت از جنین از حقوق مهم فرزندان بر والدین است. شرع مقدس اسلام هم برای حفاظت از جنین وظایفی را برای والدین مقرر داشته که اولین وظیفه و مسئولیت که متوجه والدین است حفاظت از جان جنین می‌باشد و در این امر اسلام تا به آن حد پیش رفته که حتی جلوگیری از انعقاد نطفه را تحت شرایطی در صورت‌هایی قدغن نموده است.
چنان‌که شهید اول در لمعه می‌فرماید: «ریختن منی در بیرون فرج زن آزاد بدون شرط‌کردن آن جایز نیست و هرگاه مرد چنین کند بر او واجب است ده دینار دیۀ نطفه را به زن بدهد» (شهید اول، ۱۳۷۲، ج ۲، ص ۳۸).
در سال ۱۷۹۸ توماس مالتوس، اقتصاددان مشهور، پیش‌بینی کرد که جمعیت جهان روزی به مرز انفجار خواهد رسید و از حد منابع غذایی زمین پیشی خواهد گرفت. به حساب مالتوس جمعیت جهان که در سال ۱۷۵۰ دو میلیارد و نیم بود در سال ۲۰۰۰ از مرز ۶ میلیارد نفر خواهد گذشت. مالتوس عقیده داشت که منابع غذایی جهان محدود و میزان آن در حد ثابتی است و باید انسان خود را با آن سازگار نماید. به دنبال این پیش‌بینی، ماده‌پرستان و استعمارگران از ترس فقر، شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» را سر دادند؛ غافل از اینکه رزق و روزی خداوند، بیکران است (بی‌آزار شیرازی، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۹۸). به دنبال این نظریه بود که سقط جنین باب شد و والدین بعضاً به علت ترس از تأمین روزی فرزندان خود مبادرت به سقط جنین می‌کردند؛ غافل از آنکه عمل آن‌ها مجرمانه و موجب دیه است.
امام خمینی (ره) در تحریرالوسیله می‌فرمایند: «سقط جنین که روح در آن جریان یافته، دیه کامل و یا جنینی که گوشت روی آن پوشانده و خلقتش از نظر جسمی تمام شده باشد، دیه کامل و به همین ترتیب مضغه و علقه و مراحل دیگر دیه تعیین شده است. چنانچه زن، خود سقط جنین کند، باید دیۀ آن را بپردازد و هیچ بهره‌ای از آن ندارد.» (امام خمینی، ۱۳۶۹، ج ۴، ص ۴۲۹). چگونه انسان‌ها اقدام به این عمل زشت می‌نمایند (سقط جنین) به خاطر ترس از فقر و روزی فرزند؛ درحالی‌که خداوند، تضمین روزی تمام جنبندگان را نموده است.
«وَمَا مِن دَآبَّهٍ فِی الأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللّهِ رِزْقُهَا» جنبنده‌ای نیست بر روی زمین مگر اینکه روزی آن با خداست (هود: ۶).
اگر یک فرد عادی درحالی‌که وضع مادیش خوب باشد ضمانت فردی را در کاری بنماید، او با اطمینان اقدام به آن کار می‌کند؛ درحالی‌که خداوند تضمین روزی را نموده؛ ولی این انسان به‌واسطۀ نشناختن دقیق خدا و جهلش اقدام به سقط جنین می‌کند.
«خونبهای طفل در شکم، خونبهای نطفه هنگامی که در رحم استقرار یابد، بیست دینار است و صرف القاء نطفه در رحم کافی است و اگر کسی سبب شود که جماع‌کننده نطفۀ خود را در بیرون فرج زن بریزد، ده دینار بر او لازم است. خونبهای علقه، چهل دینار است و در مضغه شصت دینار و در استخوان که آغاز آفرینش جنین است از مضغه، هشتاد دینار و در کودک تمام‌الخلقه پیش از دمیدن روح در او صد دینار است، خواه جنینِ سقط‌شده پسر باشد، خواه دختر» (فیض، ۱۳۷۰، ج ۲، ص ۳۱۰).
از قرائن ذکرشده به خوبی در می‌یابیم که از مهم‌ترین وظائف والدین نسبت به فرزند قبل از تولد حفظ جنین و جلوگیری از سقط آن می‌باشد. «خوشبختانه اخیراً دانشمندان با طرق علمی، خلاف گفتۀ مالتوس و ماده‌پرستان را به اثبات رسانده‌اند؛ مثلاً کارشناسان هلندی با کشاورزی علمی، مسئلۀ فزونی جمعیت را حل کرده و از زمین‌های قابل‌کشت حداکثر بهره‌برداری را به عمل آورده‌اند. اگر شیوۀ هلندی‌ها در سایر مناطق زمین به کار گرفته شود، میزان تولید مواد غذایی را می‌توان تا ده‌برابر میزان فعلی افزایش داد و برای حدود سی میلیارد نفر غذا تهیه کرد» (بی‌آزار شیرازی، ۱۳۷۷، ج۳، ص ۹۸).
علاوه‌براینکه والدین باید مراقبت ویژه‌ای را در جهت حفظ جان جنین نمایند که در صورت عدم رعایت این حق کودک و سقوط عمدی جنین، مجازات‌های لازم متوجه آن‌ها خواهد شد. موضوع دیگر در این مرحله مواظبت از جسم کودک می‌باشد. کودکی که قرار است در آینده از حق حیات برخوردار باشد حق اوست که طبیعی و سالم به دنیا بیاید. در بررسی این گفتار علاوه‌بر آنچه تاکنون در مورد نقش وراثت و نکاح صحیح و شرعی یادآور شدیم که همه‌وهمه در به‌وجودآمدن یک فرزند سالم و بدون عیب و نقص دخیل هستند و حتی در روایات اسلامی زمان و مکان نزدیکی و جماع زن و مرد در صحت و سلامتی چنین مؤثر می‌باشد، چند نکته را مورد توجه قرار می‌دهیم:
توصیه‌های بهداشتی در دورۀ بارداری (تغذیۀ مادر):
بر زن باردار رعایت دستورات بهداشتی لازم است و جهت حفظ سلامتی خود و جنین خود پیروی از این دستورات، ضروری است. بدون شک تمام عناصر زندگی جنین از مادر او نشئت می‌گیرد؛ زیراکه جنین به طور مستقیم توسط ریۀ خود نفس نمی‌کشد؛ بلکه توسط مادرش به مقدار مورد نیاز، اکسیژن دریافت می‌کند. همچنین توسط جفت، غذا و خون را از مادرش تأمین می‌کند و نیز فضولات خود را به‌صورت کربن توسط مادرش دفع می‌کند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
«اطعموا حبالاکم اللبان فان الصبی اذا غذی فی بطن امه باللبان اشتد عقله فان کان ذکراً کان شجاعاً» یعنی: به زنان باردارتان شیر بدهید؛ چراکه اگر جنین در شکم مادرش از شیر، تغذیه نمود، عقل او نیرومند و اگر پسر باشد، شجاع و دلیر خواهد شد. در برخی از روایات نیز به خوردن شیر ترغیب شده است؛ دلیل آن این است که زن باردار، فرزند خوشِ بورِ زیبا به دنیا خواهد آورد (عاملی،۱۳۸۸، ج ۷، ص ۱۳۶).
در قرآن کریم آمده است که خداوند متعال به حضرت مریم دستور داد به هنگام بارداری رطب تازه بخورد: «وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا» ای مریم شاخۀ درخت خرما را حرکت ده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد و روزی خود تناول کن (مریم: ۲۵).
بچه از مادر تغذیه می‌کند و تمام مواردی را که در ساختمان خود لازم دارد از مادر می‌گیرد. به ‌همین جهت سلامت و مرض، پاکی و ناپاکی، مستی و مسمومیت مادر در جنین اثر مستقیم دارد. در ماه مبارک رمضان زمانی که زن باردار (حامله بر حیات جنین خود) می‌ترسد، بر او جایز است که افطار کند (بهبهانی، ۱۳۴۰ ، ص ۱۱۸).
توجه به پاکی معنوی و حلیت غذای پدر و مادر:
نکتۀ دومی که در بحث مراقبت و مواظبت از جسم جنین باید مورد توجه قرار گیرد، علاوه بر سلامت و نوع غذای مادر، توجه به پاکی معنوی و حلیت غذای مادر و پدر می‌باشد. پدر در مرحلۀ انعقاد نطفه و مادر در دوران حمل که بچه کاملاً تحت تأثیر مادر است کلیۀ تحولات خوب و بد مادر در طفل اثر می‌گذارد و بچه مطابق آن ساخته ‌می‌شود.
یکی از پزشکان عالی‌مقام اروپا، آمار جامعی از نطفه‌هایی که در اول سال مسیحی منعقد می‌شود برداشته و منتشر کرده‌است. ایشان برآنند که به‌طورکلی هشتاد درصد اشخاصِ ناقص‌الخلقه و معلول، محصول شب اول ژانویه می‌باشند. زیرا در این شب، مسیحیان، عید بزرگ دارند و به عیش و نوش پرداخته و غالباً به قدری مشروبات و مایعات مست‌کننده می‌خورند و در عیاشی مبالغه می‌نمایند که مریض می‌شوند. در این شب رستوران‌ها مشتری بیشتری دارند و نمی‌توانند مثل شب‌های دیگر به مشتریان خود غذای سالم بدهند.