شکل۲-۹: چارچوب نوآوری خدمات (امیریان زاده،۱۳۹۱)
۲-۲-۸) انواع نوآوری
صاحب نظران علم مدیریت نوآوری را به طرق گوناگون تقسیم می­ کنند. یکی از این شیوه ها این است که انواع نوآوری را از دیدگاه سازمان و به صورت کاربردی بررسی می کند که شامل موارد زیر است: (امیریان زاده،۱۳۹۱)
۱٫نوآوری بنیادی: این نوآوری منجر به خلق بازارهای جدید می شود وبرای شرکت به وجود آورنده آن، حق ثبت به وجود می آورد.

۲.نوآوری مبتنی بر توسعه عملکرد(محصول): وقتی نوآوری در محصولی به وجود می آید، شرکت ها تلاش می کنند که کاربرد این محصول جدید را افزایش دهند.
۳٫نوآوری مبتنی بر ساختار فناوری: تجدید ساختار فناوری مستلزم وارد کردن مواد یا تجهیزاتی از دیگر حوزه های صنعت برای تولید هرمحصول جدید است که اساسا با توسعه کاربرد محصول یا فرمول بندی جدید فرق دارد.
۴.نوآوری در زمینه نام محصول و تبلیغ برچسب کالا: نوآوری در برچسب کالا، ایجاد تمایل به خرید یک محصول خاص را دربر می گیرد. تحقیقات نشان می دهد که حدود بیست و چهار درصد از فروش محصول به تبلیغ آن بر می گردد.
۵٫نوآوری در فرایند: نوآوری در فرایند تولید باعث می شود که شرکت مزیت هایی بر رقبا به دست آورد که عبارت اند از: افزایش سرعت فرایند تولید و افزایش قابلیت انعطاف تولید از یک محصول به محصول دیگر.
۶٫نوآوری در طراحی: یکی از مسائل مهم در طراحی قابلیت انعطاف است به این معنی که کالا با توجه به شرایط بازار و تغییر علایق مصرف کنندگان، قابلیت تعدیل داشته باشد.
۷٫نوآوری در زمینه تجدید فرمول سازی: تجدید فرمول سازی شامل تغییر در ساختار محصول فعلی بدون تغییر در اجزاء آن می باشد.
۸.نوآوری در ارائه خدمات: مطالعات نشان می دهد که هزینه جلب یک مشتری هفت برابر هزینه حفظ آن می باشد، بنابراین نوآوری در خدمات یکی از مسائل مهم در رقابت محسوب می شود.
۹.نوآوری در بسته بندی: تغییر بسته بندی عموما باعث تغییر میزان خرید کالا و یا میزان استفاده از آن در یک دوره زمانی و باز شدن بازارهای جدید روی آن کالا می شود.
بسانت و تید(۲۰۱۱) نیز نوآوری را به سه طبقه زیر تقسیم می کنند:

1. 1. نوآوری در خدمات

نوآوری خدمات شامل تغییر در طراحی، شکل و ترکیب نو و کاربری، و محتوای خروجی در یک نظام می شود. محصول نتیجه فرایند خلق یا نوآوری است. می تواند یک شی فیزیکی، یک خدمت، یک فرایند برای افزایش اثربخشی و یا کارآیی، یک روش نوآورانه بازاریابی، یا یک روش بهتر مدیریت می باشد. محصول باید دارای ارزش باشد، اینکه محصول صرفا جدید باشد نمی توان آن را نو تلقی کرد. برای اینکه نوآوری به حساب بیاید باید این ارزش قابل توجه را برای صاحب آن به همراه داشته باشد و سهم افزوده ای در بخش مرتبط با محصول به وجود آورد.

1. 1. نوآوری در فرایند یا جریان کار

نوآوری در فرایند یا جریان کار به تکنیک ها و روش هایی برمی گردد که مسئله را در یک سازمان به شیوه ای نو بازبینی و حل می کند. فراگیری این تکنیک ها مستلزم تلاش، هزینه و زمان، وبه خصوص حمایت های مدیران کلیدی در سازمان، وحتی تصمیم گیران خارج از سازمان است. به این ترتیب می توان به وسیله فراهم کردن شرایط لازم و مهارت های کافی آنهایی را که با وضعیت سازمان های مورد مطالعه بیشتر سازگار است به کار گرفت. این فرآیندها در جهت افزایش خلاقیت و سپس نوآوری در دستگاه ها و برای تمامی مراحل جریان حل مسئله کاربرد دارند.

1. 1. نوآوری در نوع فلسفه و تفکر فعالیت سازمان

همچنین نوآوری از طریق تغییر در فلسفه و رویکرد سازمان و یا تغییر در تفکر مدیران در مورد فن آوری نو، ارباب رجوع هدف/بازار هدف جدید که انتظارات مختلفی را برآورده کند، قوانین متناسب و شرایط محیطی تازه، و غیره امکان پذیر است. یکی از موارد مثال زدنی استقرار دولت الکترونیک و توسعه سامانه های شبکه های جهانی است. از پیامدهای چنین تغییری در فلسفه مدیریت در سازمان ها امکان توسعه فعالیت های همزمان در آن واحد و افزایش بهره وری است (Bessant - Tidd,2011).
۲-۲-۹) محرک های نوآوری خدمات
فرایند نوآوری خدمات نیازمند محرک­هایی است که این محرک ها در سه دسته کلی قابل بررسی است. این متغیرها عبارت­اند از (مقیمی،۱۳۴:۱۳۸۵): متغیرهای ساختاری؛ متغیرهای فرهنگی؛ و متغیر های انسانی.
متغیرهای نوآوری که باعث تحرک ابتکار در سازمان می شوند در شکل (۲-۱۰) نشان داده شده است.
متغیرهای ساختاری

• • ساختار ارگانیک

• • وفور منابع

• • ارتباطات زیاد در بین واحدها

متغیرهای فرهنگی

• • پذیرش ابهام

• • تحمل موضوعات غیر عملی

• • کنترلهای بیرئنی کم

• • تحمل ریسک

• • تحمل تضاد

• • تمرکز بر نتایج

• • کانونها با ویژگی سیستم باز

متغیرهای منابع انسانی

• • تعهد بالا به اموزش و توسعه

• • امنیت شغلی بالا

• • وجود افراد خلاق

1. 1. عنصری است که پیام درباره آن است یعنی دیگر سازه های بند درباره آن توضیحی میدهند.

1. 1. 1. عنصری است که فعلی برای آن صرف (از نظر شخص و شمار) میشود.

   

1. 1. انجام دهنده عمل.

ایشان سپس با بیان این واقعیت که این تعریفها مفاهیمی متفاوت را بیان میکنند، نتیجتاً این سؤال را مطرح میکنند که آیا اصطلاح “فاعل” میتواند در بردارنده هر سه این مفاهیم باشد؟ به زعم ایشان پاسخ گاه بله است و گاه خیر. به عنوان مثال در جمله زیر:

• • The duke gave my aunt this teapot.

فاعل (the duke) هر سه مفهوم فوق را در بر دارد؛ یعنی پیام در باره آن است، فعل برای آن صرف شده و نیز انجامدهنده عمل است. اما به عنوان مثالی دیگر جمله زیر را میآورند:

• • This teapot my aunt was given by the duke.

و توضیح میدهند که در این جمله مفاهیم سهگانه فوق برای فاعل بروز نمییابند. در ادامه هلیدی و متیسون (همان، ص ۵۶) توضیح میدهند که این سه مفهوم را قبلاً انواع متفاوت فاعل تلقی میکردهاند. به عنوان مثال در مثال آخر،” this teapot “، «فاعل روانشناختی^[۵۵]» نامیده میشده زیرا به نظر پژوهشگران گذشته، عنصری است که گوینده در ذهن ذاشته و پیام درباره آن است. همچنین عنصری را که فعل برایش صرف میشود (در مثال آخر my aunt)، «فاعل دستوری^[۵۶]» و عنصر انجامدهنده عمل را (در مثال آخر the duke )، «فاعل منطقی^[۵۷]» مینامیدند.
در جمله اول هر سه فاعل روانشناختی، دستوری و منطقی بر هم منطبق اند، اما در جمله دوم چنین نیست. هلیدی و متیسون (همانجا) این نکته را با رسم جدولی (در متنFig.2-11 و Fig.2-12 )نشان میدهند:

• • The duke gave my aunt this teapot.

• • This teapot my aunt was given by the duke.

سپس چنین استدلال میکنند که با توجه به اینکه در جملات طبیعی زبان این سه مفهوم با هم در یک عنصر جمع نمیشوند، باید هر یک از عناصر سازنده جداگانه مورد تحلیل قرار گیرد و نقشهای متفاوت آنان از هم متمایز گردد.
اما هلیدی و متیسون (همان، ص ۵۷) با توجه به اینکه هر یک از این سه نقش کاملاً از هم متفاوت و متمایز هستند، سه مفهوم و اصطلاح جدید را برای آنها ارائه میکنند:
فاعل روانشناختی ← مبتدا
فاعل دستوری ← نهاد
فاعل منطقی ← کنشگر

در فرمول فوق:
اندازه نمونهn₁=
نسبتی از جمعیت حایز صفت معین (به عنوان مثال مدیران و کارشناسان آشنا به این سیستم)p=
نسبتی از جمعیت فاقد صفت معین (به عنوان مثال مدیران و کارشناسان ناآشنا به این سیستم)1-p=
:dدرجه اطمینان یا دقت احتمالی مطلوب (این مقدار میزان خطا را در اندازه‌گیری پارامتر مورد نظر نشان می‌دهد)
z: چندک توزیع نرمال با ضریب اطمینان قابل قبول
در اینجا با درنظر گرفتن p=0.5 و d=0.052 و z=1.96 اندازه نمونه نهایی تقریبا برابر با 360 بدست می آید.
3-5شیوه گردآوري داده ها
تكنيك گردآوري در اين تحقيق پرسشنامه است. «پرسشنامه تكنيك بسيار ساختمندي براي گردآوري داده هاست كه در آن از هر پاسخگويي مجموعه سوالات يكساني پرسيده مي‌شود به اين دليل پرسشنامه شيوه بس كارآمدي براي تشكيل ماتريس متغير بر حسب مورد برای نمونه‌هاي بزرگ است».

3- 6 روش تجزيه و تحليل اطلاعات
اطلاعات كه از طريق پرسشنامه جمع آوري شده به تفكيك براي هر سوال استخراج ، طبقه بندي و در صورت لزوم مقوله بندي و پس از كدگذاري و ورود اطلاعات به رايانه به وسيله نرم افزارspss پردازش می شود.
3-7تعريف عملياتي متغيرهاي تحقيق
واحد تحلیل: متغيرفردي: دانشجویان یکی از پردیس های چهارگانه دانشکده هنر های زیبا دانشگاه تهران می باشد.
متغيراقتصادي: شاغل یا غیر شاغل بودن
متغير روانشناختي: انگيزه وهدف ازاستفاده ازاينترنت
در اين تحقيق متغيرها طبق تقسيم بندي اصلي دو گروه متغيرهاي مستقل و وابسته هستند:
متغير مستقل:
استفاده از شبکه های اجتماعی به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است و ميزان استفاده دانشجویان از اينترنت و شبکه های اجتماعی بر گرایش دینی آنها تاثیر می گذارد.
متغير وابسته:
- گرایش دینی دانشجویان دانشکده هنر های زیبا دانشگاه تهران
- میزان تحصیلات دانشجویان
3-8 اعتبار و پايايي
به منظور كسب اطمينان از روايي و پايايي سوالات پرسشنامه طراحي شده در اختيار استاد راهنما، استاد مشاور، و کارشناسان مسائل اجتماعی قرار گرفت ونظرات كارشناسانه آنها در پرسشنامه اعمال شد. بنابراين روايي سوالات تاييد شد و درنتيجه مقياس واجد روايي صوري بود.
در مورد پايايي تحقيق، پايايي كل پرسشنامه براساس ميزان پايايي ارزيابي شد. براي اين منظور از ضريب پايايي آلفاي كرونباخ استفاده گرديد. فرمول آلفای کرونباخ به شرح زیر است:

K : تعداد سؤالات مربوط به يك مقياس
S 2i:واريانس مربوط به جمع سؤال i- ام
S2 sum:واریانس مربوط به جمع سؤالات مي باشد.
بر اين اساس:
مقدار آلفاي كرونباخ براي ميزان استفاده.743 درصد به‌دست آمد؛ بنابراين پايايي اين شاخص در حد مطلوبي تاييد مي‌شود.
با توجه به اين كه پايايي شاخص‌هاي تعريف شده در اين پرسشنامه در حد مطلوبي تاييد گرديد، بنابراين پايايي پرسشنامه نيز در حد مطلوبي تاييد مي‌گردد. بنابراين پرسشنامه از اعتبار كافي برخوردار است.
فصل چهارم
تجزيه و تحليل داده ها
4-1 مقدمه
يکي از مهمترين فصول امر تحقيق فصل تجزيه و تحليل اطلاعات است. تجزيه و تحليل داده ­ها فرآيندي چند مرحله­اي است که طي آن راه­هايي که از طريق بکارگيري ابزارهاي جمع­آوري در نمونه و جامعه آماري فراهم آمده­اند ، خلاصه ، کدبندي ، دسته بندي ، … و در نهايت پردازش مي­شوند تا زمينه برقراري انواع تحليل­ها و ارتباط­ها بين اين داده ­ها و آزمون فرضيه­ها فراهم آيد . در اين فرآيند داده ­ها از لحاظ مفهومي و هم از جنبه تجربي پالايش مي­شوند و تکنيک­هاي گوناگون آماري اين امر را به عهده دارند .
در اين فصل از فنون آمارهاي استنباطي استفاده مي شود.نرم افزار آماري spss نسخه 16 براي انجام امور و فنون آماري مورد استفاده قرار گرفته است. رد يا تاييد فرضيات بر اساس محاسبه آزمون ضريب همبستگي و سطح معني داري مربوطه مي باشد.
در متن ذيل تعدادي از تعاريف آماري مورد استفاده در اين تحقيق آورده شده است:
4-2 تعاريف آماري
پارامتر: مشخصه هاي عددي جامعه را پارارمتر گويند. براي مثال ميانگين جامعه يک پارامتر جامعه است.
آماره: مشخصه هاي عددي نمونه را آماره گويند. آماره ها متغيرهاي تصادفي هستند (بدين معني كه مقادير خود را به تصادف مي گيرند).
فرض آماري: هر حکمي درباره توزيع جامعه يا پارامتر جامعه را يک فرض آماري مي­نامند، که ممکن است درست يا نادرست باشد.
آزمون فرض: درست يا نادرست بودن يک فرض آماري، بايد برمبناي اطلاعات حاصل از نمونه­گيري از جامعه بررسي شود. اين عمل را آزمون فرض مي­نامند.
چون ادعا ممکن است درست يا نادرست باشد، بنابراين دو فرض مکمل به وجود مي آيد؛ يکي براي آنکه ادعا درست باشد و ديگري براي آنکه ادعا درست نباشد، بنابراين شروع يک آزمون فرض همواره شامل دو فرض آماري است که در مقابل يکديگر قرار مي­گيرند. دو فرض عبارتند از:
فرضيه صفر: قالبي است که جهت بررسي ادعايي در مورد جامعه به کار مي­رود. این فرض با نماد H₀ نمایش داده می­ شود.
فرضيه مقابل: وضعيتي را مشخص مي­کند که فرضيه صفر صحيح نباشد. نماد فرض مقابل H₁ است.
سطح معني داري: براي فرض صفر H₀، احتمال رد کردن فرض صفر درست سطح معني داري بودن (α ) ناميده مي­شود. در اين تحقيق سطح معني دار بودن برابر با 05/0 در نظر گرفته شده است. بنابراين در آزمون­هاي دو طرفه بايد پي - مقدار به دست آمده با 025/0 مقايسه شود.
پي - مقدار^[81] : کوچکترين مقدار α براي آماره آزمون طوري که فرض H0 را رد کند پي مقدار (sig) ناميده مي­شود.
4-3 توصيف داده ­ها
4-3-1 تحليل پرسشنامه ­ها

1. 1. سازمان ها

مدیریت استراتژیک نوآوری
مدیریت استراتژیک منابع انسانی
ایجاد شایستگی
مدل های جدید برای سازماندهی کار

موفقیت های نوآوری

2. 2. ناحیه ای و بخشی

توسعه گروهی(خوشه ای)
شبکه ها و مشارکت ها برای نوآوری
پایه های نوآوری
برنامه هایی برای توسعه بخشی(ناحیه ای)
یادگیری ناحیه ای.
۳٫ملی
هماهنگی(سازگاری) استخدام، نوآوری، تحصیلات و سیاست های بازرگانی
سیستم های ذینفع در جهت تغییر
سیستم های پیش بینی برای منابع جدید جهت ایجاد شغل
برنامه های فعال برای تعلیم و تربیت و آموزش
استراتژی یادگیری در طول زندگی
تنظیم بازار نیروی کار: انتقال و ایجاد صلاحیت ها و شایستگی.(کاوسی وچاوش باشی،۱۳۸۹: ۲۰و۲۱)
۲۰٫۲٫ ابعاد سه گانه مسئولیت اجتماعی در سطح کلان
شکل زیر ابعاد کلیدی مسئولیت اجتماعی و همچنین نحوه ارتباط هر یک از ابعاد را نشان می دهد:
اجتماعی
زیست محیطی
شکل۶٫۲٫ ابعاد سه گانه مسئولیت اجتماعی در سطح کلان اجتماعی
اقتصادی

1. 1. مسئولیت های اقتصادی: صداقت، کنترل و نظارت سازمان،توسعه اقتصادی جامعه، شفافیت، جلو گیری از رشوه خواری و فساد، انجام پرداخت های لازم به مقامات ملی و محلی، استفاده از تأمین کنندگان محلی، استخدام نیروی کار محلی و غیره.

1. 1. مسئولیت های اجتماعی: حقوق بشر، حقوق کارگر، آموزش و توسعه کارگران محلی، کمک به تخصص های مربوط به برنامه های جامعه و غیره.

1. 1. مسئولیت های زیست محیطی: رویکردهای احتیا ط آمیز برای جلوگیری یا به حداقل رساندن عوارض نامطلوب، حمایت از اقدامات و ابتکاراتی که مسئولیت های بیشتر زیست محیطی را ترویج می دهند، توسعه و انتشار فناوری های مطلوب و مساعد زیست محیطی و غیره (کاوسی وچاوش باشی،۱۳۸۹: ۲۲و۲۱).

۲۱٫۲٫ تأثیرات توجه به مسئولیت اجتماعی در سازمان:
جلوگیری از غفلت مدیریت سازمان نسبت به محیط
تلاش سازمان ها در جهت اهداف سازمانی و عدم توجه به مسئولیت اجتماعی غالباً باعث می شود تا مدیریت از محیط خود غافل بماند و وظیفه خود را محدود و منحصر به درون سازمان نماید(الوانی و قاسمی،۱۳۷۷: ۲).برخلاف دیدگاه سنتی، وظیفه شرکتها و سازمانها تنها کسب سود و سودرسانی نیست بلکه تمام شرکتها و سازمانها در قبال محیط و فضای کسب و کار خود چه در منطقه و چه جهان، مسئولیتهایی دارند. آنها باید سعی کنند تا به توسعه همه جانبه اقتصادی برای خود، کشورشان و توسعه پایدار جهانی دست یابند. نباید فراموش شود که کسب و کار به دنبال بازسازی و توسعه محیط،رشد می یابد پس باید فضا و محیط کسب و کار خود را خوب بشناسید. محیط زیست خوب،بازار خوب و دولت خوب، شاخصهای مهمی هستند که اگر بهینه باشند، فضا و محیط کسب و کارخوب نیز حاصل می شود(خلیلی عراقی ومهرانگیز یقین لو،۱۳۸۳).
ایجاد مدیریت اثربخش
مدیریت مؤثر در عصر ما،مدیریتی است که از محدود اندیشی سازمان، خود را رها ساخته و به جامعه و محیط های وسیعتری بیاندیشد و به عبارتی دیگر علاوه بر مسئولیت سازمانی، «مسئولیت اجتماعی» نیز احساس نماید(الوانی و قاسمی،۱۳۷۷: ۳).
افزایش عظمت ،اعتبار و شهرت سازمان و بهبود چهره عمومی سازمان
سازمان باید احساس اجتماعی و ارزشهای انسانی را به حدی گسترش دهد تا با ارزشهای اقتصادی اش همراه شود، به نحوی که گویی به اندازه ای که از منطق و عقلش استفاده می کند، به همان اندازه از وجدان و قلبش هم استفاده می نماید.در بلند مدت،عظمت،اعتبار و شهرت یک سازمان به اندازه ای که به عقل و منطقش بستگی دارد،به قلب و عاطفه اش هم وابسته است.پاسخگویی اجتماعی،چهره عمومی سازمان را بهبود می بخشد و از سازمان یک سیمای مطلوب به جامعه عرضه می دارد و سازمانهایی که می خواهند چهره عمومی مطلوبی داشته باشند ،باید عملاً نشان دهند که از هدفهای اجتماعی حمایت می کنند و چهره مطلوب داشتن نیز در بازار سرمایه خیلی مهم است(الوانی و قاسمی،۱۳۷۷: ۴۳).براساس گزارش مجله فورچون، ۶۳ درصد مدیران عالی شرکتهای برتر بر این باورند که رعـایت اخلاقیات، موجب افزایش تصویر مثبت و شهرت سازمان شده، منبعی برای مزیت رقابتی به شمار می‌آید (باکلی و همکاران^[۷۲]،۲۰۰۱: ۱۵).مسئولیت اجتماعی، برنامه و ابزاری است برای گفتمان… بخش اقتصاد، سیاست و جامعه با هدف ایجاد ارتقای اعتماد عمومی به سرمایه گذاران و بنگاههای اقتصادی آنان(خلیلی عراقی ویقین لو،۱۳۸۳).
ارائه خدمت مؤثر به مردم
عدم احساس مسئولیت در قبال مردم مانع از خدمت مؤثر مدیران به ایشان می شود(الوانی و قاسمی،۱۳۷۷: ۱۳).
مانع گریبان گیر شدن مشکلات جامعه به سازمان
سازمانها اگر به اهداف اجتماعی خود حرمت ننهند،آلودگی محیط،فقر و بیماری،تبعیض و نابسامانی،محیط شان را فرا خواهد گرفت و اگر با اندکی دوراندیشی به قضیه ننگرند،این مشگلات ،آخرالامر گریبان خودشان را نیز خواهد گرفت.زمانی که آلودگی محیط جامعه را فراگرفت سازمان نیز به عنوان جزئی از آن دچار آلودگی خواهد شد(الوانی،۱۳۸۴: ۳۱۵).

«إِنَّی وَجَهتُ وَجهی لِلَذی فطرَ السَماواتِ و الأَرضِ حَنیفاً و مَا أَنَا مِنَ المُشرِکینَ،من از روی اخلاص پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیم که آسمان‌ها و زمین را پدید آورده است ؛ و من از مشرکان نیستم » (قرآن کریم، ترجمه بحرانی، الانعام/۷۹)
هجویری با اشاره به این که چون ابراهیم به ملکوت آسمان‌ها و زمین نگاه کرد در حقیقت وجود آن‌ها تأمل و تفکر نمود به این آیه استناد کرده است.
طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه آورده است که :
«محال است آدمی و یا هر مخلوق دیگری به کمالی برسد که بر حسب خلقتش مجهز به وسایل رسیده به آن نباشد و یا مجهز به وسایلی باشد که مخالف و ضد آن کمال باشد و سپس دین صحیح و حق آن دینی است که با نوامیس فطرت و وضع خلقت بشر وفق دهد و حاشا برساحت ربویی حق که آدمی و یا هر مکلف دیگری را که فرض شود به سوی سعادتی راهنمای کرد که خلقتش موافق و مجهز به وسایل رسیدن به آن نباشد» (طباطبایی، ۱۳۸۷: ۲۶۹)
نگارنده بر این عقیده است که : در آیه فوق محاضره حضرت ابراهیم (ع) به بهترین وجه به تصویر کشیده شده، زیرا در این محاضره با تمام وجود به خدا روی آورد، تا با فریاد برائت و بیزاری از بت پرستی برای همه مردم در همه عصرها و نسلها نمونه و الگو باشد. چون ابراهیم با تمام وجود به خدای خود توجه می‌داشت، بنابراین توحید و حق گرایی او در طول تاریخ بشریت بر همه مسلمانان اثبات شده است و نشانه های محاضره وی دوام تفکر در رؤیت نشانه های خدا بود.

« مَّن ذَاالَّذِی یُقْرِضُ اللهَ قَرضاً حَسَناً فَیضَاعِفَهُ لَهُ أَضعَافاً کَثِیرَهًَ واَللهُ یقبِضُ و یبسُطُ و إِلَیه تُرجَعوُنَ،کیست که خدا را وام دهد (یعنی قرض الحسنه) تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید و خداست که می‌گیرد وی می‌دهد و به سوی او همه باز می‌گردند. (قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای، البقره/۲۴۵)
هجویری ضمن اشاره به مطالبی پیرامون قبظ و بسط، هر دو را از حق دانسته به این آیه استناد کرده است.
ابن بابویه در اسرار توحید ذیل آیه آورده است که:
« اسحاق بن عمار گوید : از امام صادق (ع) پرسیدم معنی آیه شریفه مَن ذااَلّذی یقرضُ الله قَرضاً حَسَناً کیست آنکه به خدا قرض الحسنه دهد) فرمود : مراد نیکی و احسان کردن به امام است. (ابن بابویه، بی تا: ۲۲۳)
کلینی در تحفه الاولیاء ذیل آیه آورده است که:
«عیسی بن سلیمان از مفضل بن عمر نقل کرده، که می‌گفتند :
شنیدم از امام جعفر صادق (ع) که می‌فرمود هیچ چیز به سوی خدا دوست تر نیست از بیرون کردن درم‌ها و رسانیدن آن‌ها به امام و به درستی که خدا درم را از برای آنکه آن را به امام (ع) داده در بهشت مانند کوه احد می‌گرداند» (کلینی، ۱۳۸۸: ۸۲۳)
نگارنده بر این عقیده است که : در آیه فوق به مسأله بسط یعنی بخشش، و نوازش همراه با لطف اشاره شده و این نشان دهنده نهایت لطف پروردگار نسبت به بنده است، زیرا با این که خدا مالک و بخشنده است باز، از بنده خود قرض می‌گیرد به گونه ای که هنگام پرداخت آن را با سود فراوان باز می‌گرداند در واقع این علامت قبض و غیرت حق نسبت به بنده است.
« ثُمَ أَورَثنا اَلکِتابَ اَلَّذِینَ اَصطَفَینامِن عِبَادِ نَافَمِنهُم ظَالِم و لِنَفسِهِ…، پس ما آن را که از بندگان خود برگزیدیم و وارث علم قرآن گردانیدیم باز هم بعضی آن‌ها به نفس خود ظلم کردند و بعضی راه عدل پیمودند و برخی به هر عمل خیر به دستور حق سبقت گیرند این رتبه ایست در حقیقت همان فضل بزرگ و عطای بی منتهای الهی» ( قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای، الفاطر/۳۲)
هلالی در اسرار آل محمد ذیل آیده آورده است که:
«عمربن خطاب در زمان حکومتش نزد حضرت علی(ع) کسی را فرستاد که : می‌خواهیم قرآن را در یک جلد بنویسم، از قرآن نوشته ای نزد ما بفرست، حضرت فرمود به خدا قسم قبل از آنکه تو، به آن برسی باید گردن من زده شود عرض کردم چرا؟ فرمود: زیرا خداوند می‌فرماید : جز پاکان نباید با آن تماس پیدا کننده منظور خداوند این است که جز پاکان به همه قرآن دست نمی‌یابند، خداوند ما را قصد کرده است ما هستیم که خداوند بدی‌ها را از ما برده و ما را پاک گردانیده است ما هستیم آنانکه خداوند ما را از بین بندگانش انتخاب کرده و ما انتخاب شدگان پروردگاریم و مثلها برای ما زده شده و بر ما وحی نازل شده است » (هلالی، ۱۴۱۶: ۵۳۴-۵۳۳)
آموزه های آیه فوق این است که : در نیکی‌ها و فضیلت‌ها از دیگر دوستان خود سبقت بگیریید و پیشرو باشید، بدانید که نفس مقبوض، از خلل محفوظ و سر مبسوط از زلل مضبوط است. قرآن در تمامی موارد بر اساس حق و حقیقت بوده و معارف آن مطابق با عقل و منطق است، زیرا حقانیت قرآن بر همه مسلمانان مسلم است و این نشان دهنده قبض، و علامت غیرت الهی نسبت به بنده است، تا در پرتو تعالیم آن نیازهای خود را منطبق کنند. در مقابل کسی که به تعالیم قرآن عمل نکند به خود ستم کرده و سبب می‌شود در مقابل سختیها، و گرفتاریها از پا در آید زیرا امنیت و آرامش زندگی بدون قرآن زوال می‌پذیرد و آینده ای نامیمون در انتظار انسان است.
« یا مَریمُ اَقنتُی لِرَبّکَ وَ اَسجُدی و اَرکَعی مَع اَلراکِعینَ، ای مریم فرمان بردار خدا باش و نماز را با اهل طاعت به جای آر» (قرآن کریم، آل عمران/۴۳)
هجویری با اشاره به اصطلاحات عرفانی قبظ و بسط و اینکه در بسط سرور است، و سرور عارفان جز در وصل معروف نباشد و بسط را بر قبض برتری داده و به این آیه استناد کرده است.
« در این آیه سه دستور از طرف فرشتگان به مریم داده شده است : نخست «قنوت» در برابر پروردگار و دیگر «سجود» که آن نیز نوعی از خضوع و دوام اطاعت است و سوم رکوع که آن هم نوعی دیگر از خضوع و تواضع می‌باشد و اَرکَعَی مَعَ الراکعِین! اشاره به نماز جماعت بوده باشد و نیز ممکن است اشاره به پیوستگی به جمعیت نمازگزاران و خاضعان در برابر خدا باشد، در این آیه نخست اشاره به سجده و سپس اشاره به رکوع شده است و این نه به خاطر آن است که در نماز آن‌ها سجده قبل از رکوع انجام می‌گرفته، بلکه منظور انجام هر دو عبادت است و نظری به ترتیب آن‌ها نیست، یعنی همه این وظایف را انجام بده» (مکارم شیرازی، ۱۳۸۸: ۶۳۳-۶۳۲)
نکته قابل توجه در آیه فوق این است که : به مریم (ع) دستور داده شد در مقابل عظمت و بزرگی خداوند به قنوت و سجود و رکوع بپردازد، تا نهایت فروتنی و خضوع کامل در محضر الهی را به جای آورد حاکی از این است که مریم (ع) برگزیده خدا و در مکتب الهی پرورش یافته بود و خداوند برای او برنامه خاصی داشته زیرا بسط و نوازش الهی شامل حالش شده بود.
« إِنَّ عِبادِی لَیسَ لَکَ عَلَیهِمُ سُلطانٌ اِلّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغَاوینَ، و هرگز تو را بر بندگان با خلوص من تسلط و غلبه نخواهد بود لیکن اقتدار و سلطه تو بر مردم نادان گمراهی است که پیرو تو شدند» (قرآن کریم، الحجر/۴۲)
هجویری با اشاره به این که انس و هیبت دو حالت از احوال صعالیک طریق حق است و هیبت درجه عارفان، و انس درجه مریدان است به این آیه استناد کرده است.
مجلسی در بحارالانوار ذیل آیه آورده است که:
« ابوبصیر گوید: امام صادق (ع) فرمود: ما خاندان رحمت و بیت نعمت و برکت هستیم ما در زمین پایه‌ها و اساس می‌باشیم شیعیان ریسمآن‌های استوار دین هستند، ابراهیم در دعوت خود، ما و شیعیان را در نظر داشت و مقصود از عبادی در آیه شریفه آن‌ها هستند و تا روز قیامت آن‌ها را مستثنی کرده است » (مجلسی، ۱۳۷۸: ۱۸۲)
نگارنده بر این عقیده است که : شیطان هیچ گاه نمی‌تواند به بندگان خالص خدا نزدیک شود و آن‌ها را گمراه کند، البته این موضوع مصداق حال کسانی بوده که به مراحل عالیه ایمان و تزکیه نفس رسیده، و اعمال عبادی آن‌ها سبب یأس شیطان می‌شود. در این جا انس نتیجه وصول به رحمت است، به دلیل اینکه این گروه از مؤمنان در مقابل دستورات الهی، تسلیم هستند و در مدار تقوا و عبادت حرکت می‌کنند بنابراین شیطان نمی‌تواند آن‌ها را تحت سیطره خود در آورد.
«قُل لِعِبادی الّذین آمَنُوا یُقیمُوا الصَلوهَ و یُنفِقُوا مِمَّا رَزَقناهُم سِراً و عَلانِیهً مِن قَبلِ أَن یأتِی یومُ لایبیعُ فیهِ وَ لاخِلَلٌ، و ای رسول به آن بندگان من که ایمان آوردند بگو نماز به پا دارند و از آن‌چه روزی آن‌ها کردیم در نهان و آشکارا نفاق کنند پیش از آنکه بباید روزی که نه چیزی توان خرید و نه دوستی کسی جز خدا به کار آید.(قرآن کریم، الابراهیم/۳۱)
هجویری با اشاره به این که وقتی بنده فضل پروردگار خود را می‌بیند، با او انس می‌گیرد و صفت آدمی هم این است، که با منعم انس گیرد به این آیه استناد کرده است.
حکیمی در الحیاه ذیل آیه آورده است که :
« امام علی (ع) جامه ای خرید و از آن حوشش آمد همان دم آن را به کسی داد و فرمود : از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود : هر کس ایثار کند و دیگری را بر خودمقدم دارد و چیزی را که خود دوست دارد و برای خود می‌خواهد به دیگری بدهد خدا در روز قیامت او را در رفتن به بهشت مقدم می‌دارد» (حکیمی، ۱۳۸۰: ۷۱)
نکته زیبایی که در آیه فوق به تصویر کشیده شده این است که: انفاق یکی از هدفهای مقدس و جاودانی قرآن است، که در سیره ائمه و معصومین به صورت مؤکد مورد توجه بوده، و سبب می‌شود انسان با خدا انس گیرد، و آدمی مکلف شود تا با ایثار و بخشندگی خود، امساک و بخل، فقر از جامعه مسلمین زدوده شود. البته این مهم به دلیل ارزشی است که اسلام برای انفاق و انس با خدا قائل شده است، تا در پرتو انس با پروردگار سبب نابودی بسیاری از آشفتگیهای اجتماعی و برچیده شدن زمینه های کفر و سقوط اعتقادی ‌شود، و در نهایت انسان به تکامل اجتماعی برسد.
« وهُوَ القَاهِرُ فَوقَ عِبَادِهِ وَ هُوَ الحَکِیمُ الخَبیرُ، بگو ای پیغنبر خدا کمال اقتدار و توانایی را بر بندگان دارد و همیشه او درست کار و به همه امور عالم آگاهست»(قرآن کریم، الانعام/۱۱۸)
هجویری با اشاره به این که قهر، تأیید حق باشد به فنا کردن مرادها و بازداشتن نفس از آرزوها بدون این که ایشان را اندران آرزوها مراد باشد به این آیه استناد کرده است.
رضایی اصفهانی در تفسیر قرآن مهر ذیل آیه آورده است که:
« قدرت و غلبه خدا همراه با علم و حکمت است و مثل طاغوت‌ها نیست که قدرت را بدون علم و حکمت به کار می‌برند که منتهی به ستمکاری شود و قدرت خدایی رقیب است و همگان در برابر او مقهور هستند و سپس فقط بر او تکیه کنید و او را بپرستید و قدرت و غلبه بر مردم را با حکمت و آگاهی همراه سازید»(رضایی اصفهانی، ۱۳۸۹: ۴۶)
قرشی بنایی ذیل آیه آورده است که:
« خبیر: دانا و آن از اسماء حسنی است و چهل و پنج بار در قرآن مجید آمده است» (قرشی بنایی، ۱۴۱۲: ۲۲۰)
خداوند بر اساس حکمت و قهر خود بر همه انسان‌ها قدرت، و حاکمیت دارد، و همه ما تحت سیطره الهی هستیم و تکیه گاه همه مؤمنان ذات پاک الهی است، و همچنین برتری و قهر و غلبه پروردگار بر هیچ کس پوشیده نیست، ضمن این که به یگانگی خدا و تسلط او بر همه ارکان هستی اشاره شده، اگر انسان بر ذات پاک الهی تکیه کند و او را مورد پرستش خود قرار دهد به رستگاری می‌رسد.
«الله لَطِیفُ بِعِبادِهِ و یرزُقُ مَن یشَاءُ و هُوَ القَوِیُ العَزیزُ،خدا را به بندگان لطف و محبت بسیار است هر که را بخواهد روزی می‌دهد و توانایی مطلق و مقتدر و غالب است » (قرآن کریم، الشوری/۱۹)
هجویری با اشاره به این که لطف تأئید حق به بقای سر و دوام مشاهدت است قرار حال در درجه استقامت است به این آیه استناد کرده است.
رضایی اصفهانی در تفسیر قرآن مهر ذیل آیه آورده است که:
« خدا لطیف است؛ این واژه به دو معناست: یا به معنای صاحب و مرحمت و یا به معنای آگاه بودن از لطایف و دقایق پنهانی امور و مانعی ندارد که هر دو معنا در این جا مقصود باشد؛ یعنی خدا نسبت به بندگانش صاحب لطف است و از دقایق امور آن‌ها نیز آگاه است و خدا روزی دهنده است یعنی روزی های مادی و معنوی را بر هر کس که شایسته باشد و صلاح بداند می‌دهد و بدان می‌افزاید و خدا نیرومند و قادر به انجام هر کاری است» (رضایی اصفهانی، ۱۳۸۹: ۳۹۷)
بحرانی در تفسیر البرهان ذیل آیه آورده است که:
« علی بن ابی حمزه از ابی بصیر، از ابی عبدالله (ع) گفت : الله لَطیفُ بِعِیاده یرزُقُ مَن یشاءُ گفت : ولایت امیرالمؤمنین»(بحرانی، ۱۳۷۴: ۸۱۴)
نکته قابل توجه در آیه فوق این است که به دو صفت خداوند اشاره شده، لطیف به معنای لطف و محبت زیاد خداوند نسبت به بندگان خود، و صفت دیگر «قوی» به معنای شأن، و عظمت پروردگار بوده که در نهایت سترگی است.
همچنین از واژه لطیف به باریک بینی، و نکته سنجی خداوند و اینکه بر همه امور نفوذ دارد اشاره شده و خطاب به انسان‌هاست که سپاس گزار خدا باشید تا به شما روزی پاک و حلال عطا کند و بدانید که وجود و سرچشمه همه چیز خدا است.
«ذَالِکَ بأَنَّ اللهَ هُوَالحَقُ و أنَّهُ یُحی المَوتی وَ أَنَّهُ عَلَی کُلِ شَی ءٍ قَدِیرُ، این آثار قدرت دلیل است که خدای قادر حق است و او البته مردگان را زنده خواهد کرد و او محققاً بر هر چیز تواناست » (قرآن کریم، الحج/۶)
هجویری با اشاره به این که مراد از حق، خداوند است و حق نامی از اسماء الله است به این آیه استناد کرده است.
طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه آورده است که:
« خدای تعالی خود حق است، حقی که هر موجودی را تحقیق می‌دهد و در همه چیز نظام، حق جاری می‌کند، پس همین خدای تعالی حق است و هرچیزی تحقیق به اوست سبب شده که این موجودات و نظام های حقه جاری در آن به وجود آید و همه اینها کشف می‌کند از اینکه او حق است» (طباطبایی، ۱۳۸۷: ۴۸۸)
نگارنده بر این عقیده است : در آیه فوق بیان شده است که خدا حق است و قدرت او این گونه بوده که اموات را زنده می‌کند؛ و با قدرت بی انتهای خود خاک بی جان و مرده را به انسان و گیاه مبدل می‌کند به گونه ای که بر انسان معلوم شود خدا، حق است و بر هر کاری قادر و حکیم بوده و تمام مردگان را در دنیای آخرت زنده می‌کند. همچنین به اثبات حقانیت، و قدرت پروردگار و اینکه وعده رستاخیز حتمی‌است و خداوند با قدرت الهیش زنده کننده موجودات و کسانی است که در قبرها آرمیده اند همگی ناشی از فعل حق است.
«إِنَّ الذِینَ یغُضُونَ اَصواتَهُم عِندَ رسول اللهِ اولئکَ الذِین امتَحَنَ الله قُلوبَهُم لِلتَقوی لَهُم مَغفِرهٌ و اجرٌ عظیمٌ، کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می‌کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است, آنان را آمرزش و پاداش بزرگ است» (قرآن کریم، الحجرات/۳)
رضایی اصفهانی در تفسیر قرآن مهر ذیل آورده است که:
« در این آیه به ویژگی‌ها و پاداش افراد با ادب در برابر پیامبر (ص) اشاره کرده است :« امتحان در اصل به معنی ذوب کردن طلا و جدا کردن ناخالصی آن است. معنی آزمایش به کار رفته است قلب در قرآن به معنی قلب صنوبری گوشتی نیست، بلکه به معنی بعد دوم وجود و شخصیت انسان است، از آن جهت که کانون احساسات و عواطف اوست در این آیه آمرزش قبل از اجرا آمده است زیرا نخست انسان باید از گناه پاک شود و کاملاً آمرزیده گردد تا آماده استفاده از پاداش عظیم الهی شود، و این آیه به ادب در حضور پیامبر و پاداش آن اشاره دارد و رعایت ادب نزد پیامبر نشانه خلوص قلب و تقوا پذیری است و ادب نزد پیامبر را رعایت کنید تا به پاداش های بزرگ و آمرزش الهی برسد» (رضایی اصفهانی، ۱۳۸۹: ۱۲۴)
نکته زیبایی که در آیه فوق به تصویر کشیده شده است امتحان، و آزمایش اهل تقوی و خصوصیات افراد با ادب در برابر پیامبر است، اگر می‌خواهید خداوند شما را مورد آمرزش و مغفرت قرار دهد تلاش کنید، تا در امتحان های الهی سربلند بیرون آیید، و نهایت ادب و احترام نسبت به پیامبر را مراعات کنید زیرا بی ادبی در محضر پیامبر سبب محروم شدن انسان از الطاف پروردگار می‌شود.