Edstrom(1997) در مورد رابطه بین تاثیر کاربران در مراحل مختلف فرایند توسعه سیستم و موفقیت سیستم اطلاعات تحقیق کرد و دریافت که یک رابطه مثبت بین تاثیر کاربران در مراحل ابتدایی و مشاهده موفقیت سیستم وجود دارد.
اسرینواسان از ارزش درک شده سیستم اطلاعات بعنوان مفهومی برای اندازه گیری کیفیت سیستم استفاده کردند. محققان دریافتند که درگیری کارکنان با فعالیتهای سیستم منجر به درک بالاتر ارزش سیستم می شود. Young and Yuthas آزمایشی در مورد اینکه آیا رضایت و کاربرد سیستم بعنوان شاخصهای اثربخشی تصمیم گیری مناسب هستند، انجام داد. کاربرد سیستم بعنوان حوزه و ماهیت استفاده از سیستم اطلاعات شناخته شده است. رضایت بعنوان توسعه بهبود نتایج تصمیم گیری شناخته میشود. Young and Yuthas اعلام کردند که رضایت و کاربرد سیستم بعنوان متغیرهایی که به طور مستقیم عملکرد را اندازه می گیرند، قابل پذیرش نیستند.

الف) کیفیت اطلاعات:
محققان، ابعاد کیفیت اطلاعات را با خروجی سیستم اطلاعات و چندین متغیر سازمانی مرتبط با کیفیت اطلاعات آزمایش کرده اند. Blaylock and Rees ارتباط بین شیوه شناختی یک تصمیم گیرنده و خروجی اطلاعات سیستم را آزمون کرد. محققان با بهره گرفتن از پرسشنامه Lessig and Larcker سودمندی اطلاعات را با دو جزء اهمیت اطلاعات ومفید بودن اطلاعات میسنجد. مفهوم اول بعنوان” کیفیتی که موجب می شود تصمیم گیرنده بادسته بندی اطلاعات خاص ارتباط پیدا کند” تعریف میشود. مفید بودن بعنوان ” کیفیت اطلاعات که به تصمیم گیرنده اجازه می دهد اطلاعات را بعنوان داده برای حل مشکلات استفاده کند” تعریف می شود. محققان همبستگی قوی بین شیوه شناختی و سودمندی اطلاعات یافتند.Jones and Mcleod در مورد اینکه از کجا و چگونه مدیران ارشد اطلاعات تصمیم گیری خود را می یابند، تحقیق کردند. نتایج تحقیقات دلالت بر این دارد که مدیران قسمت اعظمی از اطلاعات را از هر دو منبع اطلاعاتی غیر رسمی و سیستم های اطلاعات کامپیوتری رسمی به دست می آورند. این محققان پیشنهاد داده اند که سیستم های اطلاعات مدیران برای طراحی از اصلاحات ممکن برای به کار بردن منابع اطلاعاتی داخلی و خارجی، منابع شخصی و غیر شخصی ویک طیف گسترده از واسطه ها( ملاقات ها، گزارشات کامپیوتری و غیر کامپیوتری، تلفن،…) که در غنای اطلاعات متفاوت هستند، استفاده کنند. این مطالعه نشان می دهد که چگونه منابع اطلاعاتی مهم هستند و به کیفیت اطلاعات مورد استفاده توسط اعضاء سازمان مرتبط می شوند.
ب) کاربرد سیستم:
کاربرد یک سیستم اطلاعات، یا گزارش و نتیجه سیستم اطلاعات، یکی از اندازه گیری های مکرر گزارش شده از موفقیت سیستم اطلاعات است. Delone and Mc Lean(1992)
Chervany and Hamilton (1981) یک مفهوم سلسله مراتبی از اهداف سیستم که نیاز دارد در ارزیابی سیستم های اطلاعات در نظر گرفته شوند، فراهم می کند. در این سلسله مراتب مفهومی نویسنده دو دیدگاه را ترکیب می کند: کارآیی دیدگاه و اثربخشی دیدگاه.
کارآیی و اثربخشی دیدگاه اهداف مشترکی دارند. اهداف کارایی دیدگاه نیازمند تعریفی برای اطلاعات، منابعی که مصرف می شود تا سیستم ازلاعات تهیه شود و توانایی تولید یا ظرفیت منابع و سطح سرمایه گذاری در منابع است. اثربخشی اهداف دیدگاه اطلاعات فراهم شده بوسیله سیستم اطلاعات و حمایت فراهم شده بوسیله عملکرد MIS برای کاربران سیستم، استفاده از سیستم اطلاعات و تاثیرش بر فرایند سازمانی و عملکرد کاربران و تاثیر سیستم اطلاعات بر عملکرد سازمان است. ارتباط بین اهداف این دو دیدگاه زمانی اتفاق می افتد که اهداف عملکرد سازمانی بر محیط تاثیر میگذارد و در همین راستا بر منابع سرمایه گذاری شده اهداف نیز تاثیر میگذارد. محققان به این نکته اشاره می کنند که کاربرد سیستم می تواند یک ابزار اندازه گیری اثربخشی سیستم اطلاعات باشد زیرا بر اهداف سازمانی و عملکرد تاثیر می گذارد.
Baroudi (1986) شواهد تجربی برای ارتباط بین کاربرد سیستم و رضایت کاربران ارائه داد. محققان اشاره کردند که “رضایت اطلاعاتی کاربران یک نگرش نسبت به سیستم اطلاعات است در حالیکه کاربرد سیستم یک رفتار است.” این مطالعه شواهدی در مورد رضایت کاربران مربوط به استفاده گسترده سیستم است، فراهم کردند. اگرچه مطالعه ارتباط مستقیم را شناسایی نکرد.
رضایت کاربرد
کاربرد رضایت
ج) رضایت کاربران:
رضایت کاربران میزان موفقیت فعالیت بین خود سیستم و کاربرانش است.)(Glorfeld, 1994
Delone and Mc Lean استدلال می کنند که رضایت کاربران به دلایل زیر به کار برده می شود. اولا رضایت درجه بالایی از رضایت صوری را داراست. مشکل است که موفقیت سیستمی را که کاربران میگویند دوستش دارند را انکار کرد. دوم آنکه توسعه ابزار Bailey and Pearson و مشتقاتش یک ابزار معتبر برای اندازه گیری رضایت و مقایشه مطالعات فراهم کرده است. سومین دلیل برای بکارگیری رضایت اینست که بقیه معیارها به طور ادراکی ضعیف و یا به طور تجربی سخت به دست می آیند.
Colleagues and Baroudi رابطه بین رضایت و کاربرد سیستم را آزمون کردند. رضایت کاربر بوسیله استفاده از ابزار Bailey and Pearson اندازه گیری شد. محققان دریافتند که یک ارتباط مثبت بین دو متغیر وجود دارد. اگر چه، ترتیب غیر اتفاقی این ارتباط را نمی توان شناخت. در حالیکه برخی مطالعات یک رابطه مثبت بین کاربرد و رضایت کارکنان یافتند، چندین مطالعه چنین ارتباطی را نیافتند. (Schew, 1976)
د) تاثیر فردی:
تاثیر فردی، به تاثیر اطلاعات بر رفتار دریافت کننده اطلاعات اشاره دارد.
Delone and Mc Lean اشاره می کنند که عملکرد کاربران سیستم اطلاعات و تاثیر فردی با هم ارتباط دارند. بهبود عملکرد به سیستم اطلاعاتی که تاثیر مثبت دارد اشاره می کند.
Hartwick and millman (1987) دریافتند که اتوماسیون اداری منجر به تاثیرات مثبت در محیط کار می شود Stasz and Bikson, Mankin (1985) تاثیر اتوماسیون بر کار فردی را مطالعه کردند. این محققان دریافتند که بیشتر افراد استخدام شده در ادارات خودکار احساس می کنند که سیستم اطلاعات کارشان را غنی می کند. Igbaria and Tan(1997) بحث می کنند که مفهوم و پیامدهای فناوری اطلاعات پذیرفته شده، بوسیله ارتباط بین پذیرش فناوری اطلاعات و تاثیرشان بر عملکرد فردی آزمون می شوند. مدل تحقیق شامل سه جزء است: رضایت کاربران، کاربرد سیستم و تاثیر فردی. یافته ها نشان میداد که رضایت کاربران یک فاکتور مهم است که بر کاربرد سیستم تاثیر می گذارد و رضایت کاربران تاثیر مستقیم قوی برعملکرد فردی دارد.
ه) تاثیر سازمانی:
تاثیر سازمانی به تاثیر سیستم اطلاعاتی برهمه عملکرد سازمان اشاره دارد. بر خلاف بقیه ابعاد، تعدادی از محققان بعد از مطالعه در مورد ابعاد گسترش یافته اندازه تاثیر سیتم اطلاعات اشاره کردند که سیستم اطلاعات تنها بر متغیر داخلی سازمان تاثیر ندارد بلکه تاثیر متغیرهای خارج از مرزهای سازمانی نظیر ارتباط با عرضه کنندگان نیز باید در نظر گرفته شود.
۵-۲ بخش پنجم:
معرفی جامع آماری
۱-۵-۲ آشنایی با سازمان جنگلداری:
تشکیلات اولیه برای مدیریت جنگل‌ها
به طور کلی تا زمان حکومت قاجار منابع طبیعی تجدید شونده کشور به هیچوجه مورد توجه دولت نبود و هیچگونه مدیریتی از نظر بهره‌برداری علمی و فنی صورت نمی‌گرفت و تشکیلاتی برای امور مربوط به جنگل، مرتع، شیلات، و محیط‌زیست وجود نداشت. سال ۱۲۰۲ شمسی که سال تشکیل وزارت فواید عامه در زمان حکومت فتحعلی شاه است را می‌توان سرآغاز توجه دولت به منابع طبیعی دانست. اما شکل‌گیری رسمی ادارات برای مدیریت منابع طبیعی عملاً از سال‌ها بعد آغاز شد.
اولین نامی که از منابع طبیعی در تشکیلات اداری کشور به چشم می‌خورد در نخستین کابینه قانونی پس از اعلام مشروطیت در زمان محمد علی شاه قاجار است که در ۲۹ اسفند ۱۲۸۴ شمسی به مجلس معرفی شد. در این تشکیلات اداره‌ای تحت عنوان «اداره شوسه و راه‌آهن و جنگل‌ها» در وزارت فوائد عامه تشکیل گردید. در کابینه دوم که پس از به توپ بستن مجلس و موافقت مجدد محمدعلی شاه با مشروطه در روز ۲۱ اردیبهشت ۱۲۸۸ تشکیل شد، وزارت «طرق و شوارع و معادن و جنگل‌ها» آغاز به کار کرد.
در دوره اول قانونگذاری در قانون تشکیلات ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام مصوب ۱۲۸۴ شمسی در ماده ۳۰ تصریح شده است «حکام باید سعی نمایند که همیشه اطلاعات صحیحه کافیه از وضع ولایتی که قلمرو ماموریت آنهاست داشته باشند یعنی از عده نفوس و وسعت خاک ولایت و ثروت طبیعی آن و مقدار زراعت و چمن‌ها و جنگل‌ها و از چگونگی شغل و … و کلیه اطلاعاتی که اوضاع و احوال ولایت و اهالی را نشان می‌دهد». در ماده ۵۶ تصریح شده است که: «حکام باید مراقبت مخصوص نسبت به جنگل‌های دولتی داشته و آنها را حفظ نمایند و هر گاه بر خلاف قواعدی که برای حفظ جنگل‌ها ایجاد شده است اقدامی ملاحظه نمایند باید بدون فوت وقت ممانعت نموده و به وزارت مالیه اطلاع دهند».
به طور کلی می‌توان گفت که تا سال ۱۲۹۷ دولت اساساً توجه خاصی به جنگل‌ها نداشت. طی سال‌های ۱۲۹۹-۱۲۸۸ تعدادی از بازرگانان و شرکت‌های خارجی به شکل فزاینده‌ای شروع به بهره برداری از درختان شمشاد، گردو و بلوط جنگل‌های شمال نموده و مواد مستحصله را با پرداخت عوارض ناچیز به گمرک از کشور خارج می‌کردند. ملاحظه آمار گمرکی، دولت را به اهمیت جنگل‌ها و لزوم حراست از آن متوجه ساخت. به دلیل مشخص نبودن حدود اغلب جنگل‌های اربابی از جنگل‌های دولتی، صاحبان جنگل‌های خصوصی اکثراً بهره مالکانه دولتی را تملک کرده و از این راه به درآمد دولت لطمه وارد می‌آورند. لذا مقـــارن سال ۱۲۹۷ شمسی وزارت فلاحت و فواید عامه مأموری را که اطلاعاتی در امر نقشه‌برداری و مساحی داشت به همراه دو نفر به شمال اعزام داشت تا حدود جنگل‌های دولتی را از جنگل‌های خصوصی معلوم نماید. عملیات این گروه با وجود مشکلات فراوان مدتی ادامه داشت تا این که با قیام میرزا کوچک خان مصادف و بدون اخذ نتیجه قطعی به اتمام رسید.
در سال ۱۲۹۶ به موجب تصویبنامه هیأت وزیران «شعبه جنگل‌ها» در تشکیلات وزارت فواید عامه و تجارت و فلاحت دایر گردید. تشکیلات وزارتخانه به شرح زیر بود:
۱- دایره وزارتی، وزیر و معاون
۲- اداره کابینه و پرسنل
۳- اداره کل فلاحت ( شامل مدیریت کل ۱- شعبه فلاحت ۲- شعبه تجارت ۳- شعبه جنگل‌ها)
۴- اداره فواید عامه، امور طرق و شوارع و فنی
اولین اداره جنگلبانی در ایران
بدین ترتیب هسته‌های اولیه تشکیلات جنگل شکل گرفت و در سال ۱۲۹۹ شمسی وزارت فلاحت و تجارت، اداره‌ای هر چند ابتدایی در جنگل‌های شمال کشور تشکیل داد. وظیفه این اداره, نقشه‌برداری از جنگل‌ها، تفکیک جنگل‌های خصوصی از دولتی, تعیین جنگل‌های بکر و صنعتی از جنگل‌های مخروبه و بوته‌زار بود. برای انجام این امر هیأتی بنام هیأت جنگل انتخاب گردید که اعضاء آن عبارت بودند از:
۱- هانس شریکر (اتریش)، رئیس هیأت
۲- سرکارات، معاون هیأت
۳- سید علی زاهدی، مستحفظ جنگل
۴- حسن علی گلشاهی، مستحفظ جنگل

این سازمان در ابتدا جایگاه ثابتی نداشت اما اعضاء هیأت در سال ۱۳۰۲ به مازندران رفتند و در شهر مشهدسر (بابلسر فعلی) مستقر شدند.

در اسفند ۱۳۰۲ تصویبنامه شماره ۹۱۵۵ به تصویب هیأت وزیران رسید که به موجب آن نظامنامه جنگلبان‌های ایران تنظیم شد. همزمان با استقرار هیأت جنگل در مازندران یک کارشناس آلمانی به نام (فندم هاگن) به عنوان متخصص جنگل برای مدت شش سال استخدام شد. نخستین اقدام فن هاگن این بود که موافقت دولت را با تعیین ردیف بودجه مخصوص جهت جنگل‌ها جلب کند. پس از این اقدام عده‌ای بنام مستحفظ و قراول جنگل استخدام و با لباس متحدالشکل و علائم مخصوص به شمال اعزام شدند. تشکیلات جنگلبانی در سال ۱۳۰۳ دارای تشکیلاتی به شرح زیر بود:
۱- تشکیلات مرکزی مرکب از یک کارشناس (فندم هاگن)، یک رئیس اداره، یک مترجم و یک کارمند
۲- تشکیلات مازندران و گرگان مرکب از سه مستحفظ و یک قراول جنگل تحت ریاست هانس شریکر در بابلسر
۳- تشکیلات گیلان مرکب از سه مستحفظ و یک نفر قراول جنگل به ریاست شخصی بنام سرکارات در رشت

رویکرد نهادی^[۱۰۵]
رویکرد هم­افزا^[۱۰۶]
۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ رویکرد اجتماع­گرا
پیروان این رویکرد، سرمایه اجتماعی را همان سازمان­های محلی نظیر باشگاه­ها، انجمن­ها و گروه ­های مدنی می­دانند و با تأکید بر تعداد و تراکم این گروه­ ها در یک اجتماع، بر این باورند که نه تنها سرمایه اجتماعی ذاتاً خوب می­باشد بلکه گسترش آن در یک اجتماع نیز تأثیر مثبتی بر رفاه اجتماعی افراد خواهد گذاشت. با این وجود، پیروان این دیدگاه در تحلیل­شان از اجتماع، نقطه ضعف مهم آن را نادیده می­گیرند، مثلاً در مواردی که اجتماعات یا شبکه­ ها به صورت منزوی می­باشند یا در راستای اهداف متعارضی تلاش می­ کنند سرمایه اجتماعی سازنده به سرمایه اجتماعی منحرف یا کژکارکرد^[۱۰۷] تبدیل می­گردد و توسعه را با چالش رو­برو می­ کند.
۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ ۲ ـ رویکرد شبکه­ ای
این رویکرد به عنوان دومین رویکرد پیرامون سرمایه اجتماعی محسوب می­ شود که تلاش می­ کند به بیان نقاط قوت و ضعف بحث سرمایه اجتماعی بپردازد. پیروان این رویکرد با تأکید بر اهمیت انجمن­های افقی و عمودی بین افراد و روابط درون و بین واحدهای سازمان­یافته نظیر گروه ­های اجتماعی، بیان می­ کنند که وجود پیوندهای اجتماعی درون گروهی به ایجاد احساسی از هویت و هدف مشترک در بین افراد خواهد انجامید (استن و همکاران، ۱۹۹۹).
لازم به ذکر است، این رویکرد دارای دو ویژگی شاخص به شرح ذیل است: اولاً از نظر آنها سرمایه‌ی اجتماعی شمشیری دو لبه است یعنی ضمن اینکه می ­تواند به ارائه­ خدمات ارزشمندی به اعضای یک گروه یا اجتماع بپردازد، ممکن است منجر به پیامدهای منفی نیز شود. مثلاً ممکن است وفاداری افراد به یک گروه آنقدر زیاد باشد که آنها را از کسب اطلاعات جدید و تلاش جدی جهت پیشرفت باز دارد.
۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ ۳ ـ رویکرد نهادی
از منظر پیروان رویکرد پیرامون نهادی به سرمایه اجتماعی، قابلیت ­های گروهای اجتماعی برای اقدام در جهت منفعت جمعی­، بر پایه­ کیفیت نهادهای رسمی­ای که آنها را در خود جای داده­اند، تعیین می­ شود. لذا از منظر آنها در حالی­که شبکه ­های اجتماعی و جامعه­ مدنی عمدتاً محصول بستر سیاسی، حقوقی و نهادی موجود می­باشند، عملکرد آنها نیز تابعی از انسجام داخلی، اعتبار، شایستگی و پاسخگو بودن آنها در قبال گروه است (شجاعی­باغینی، ۱۳۸۷).

۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ رویکرد هم­افزا
این رویکرد تلاش دارد تا آنچه که از رویکرد­های شبکه­ ای و نهادی حاصل شده است را تلفیق نماید. لذا از نظر پیروان این رویکرد، سه وظیفه­ی اصلی پژوهشگران و سیاستگذاران عبارت است از: شناختن ماهیت و میزان روابط اجتماعی، نهادهای رسمی و تعامل بین آنها؛ بسط راهبردهای نهادی بر پایه­ فهم روابط اجتماعی به ویژه میزان سرمایه اجتماعی وحدت­زا در جامعه یا اجتماع محلی و در نهایت تشخیص شیوه ­ها و ابزارهایی که از طریق آنها پیامدهای مثبت یا منفی اجتماعی چون همکاری گسترده، اعتماد و کارایی نهادی، فرقه­گرایی، انزواطلبی و فساد اجتماعی پدید می ­آید (شجاعی­باغینی، ۱۳۸۷).
لازم به ذکر است، با وجود تحقیقات متعدد پیرامون سرمایه اجتماعی و ابعاد سازنده­ی آن، این موضوع همچنان به عنوان یک موضوع مورد اختلاف به شمار می ­آید و هر کس از منظر و رویکردی بدان نگریسته است. با این جود، بر اساس مطالعات انجام شده پیرامون سرمایه اجتماعی و با اتخاذ رویکردی سیستمی پیرامون این مفهوم، علاوه بر اینکه امکان شناسایی و احصاء ابعاد و عوامل تشکیل­دهنده سرمایه اجتماعی برای محققان، صاحبنظران و مسئولان آموزشی فراهم می­گردد، در درک، تبیین و پیش ­بینی جامع این مفهوم نیز به آنها یاری می‏رساند.

۲ ـ ۱ ـ ۲ ـ ۵ ـ سطوح سرمایه اجتماعی

پیرامون سطوح سرمایه اجتماعی میان صاحبنظران اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان نمونه از نظر گروهی از محققان، سرمایه اجتماعی قابل تفکیک به سه سطح خرد، میانی و کلان می­باشد که در ادامه به توضیح مختصری پیرامون هریک پرداخته شده است (شجاعی باغینی، ۱۳۸۷):
۱ ) سطح خرد (فردی)
سرمایه اجتماعی فردی بیانگر مجموعه ­ای از منابع می­باشد که اعضای شبکه‌ی فردی از طریق برقراری رابطه با دیگران بدان دست می­یابند و قابل تفکیک به دو بُعد شناختی و ساختاری می­باشد. در توضیح این دو بُعد می­توان گفت بر خلاف سرمایه اجتماعی ساختاری که بسیار محسوس و قابل لمس است و به اشکال مختلف سازمان­های اجتماعی شامل نقش­ها، قواعد و رویه­های معمول سازمانی می ­پردازد؛ سرمایه اجتماعی شناختی، مفهومی انتزاعی است که بیانگر ابعاد غیر ملموس، نگرش­ها و هنجارهای رفتاری، ارزش­ها، اعتماد و تعاملات می­باشد (گروتر و باستلار^[۱۰۸] ، ۲۰۰۱). علاوه بر تقسیم ­بندی مذکور از سرمایه اجتماعی فردی، از منظر فلپ (۲۰۰۲) نیز سرمایه اجتماعی مشتمل بر سه بُعد به شرح ذیل می­باشد:
حجم شبکه (تعداد افراد موجود در شبکه)
منابع موجود در شبکه
میزان دسترسی به این منابع
۲) سطح میانی (جمعی)
بر خلاف سرمایه اجتماعی فردی که افراد به آن به عنوان ابزاری جهت نیل به خواسته­ های خود نگاه می­ کنند (بوردیو، اریکسون و لین^[۱۰۹]، ۱۹۹۹) در سرمایه اجتماعی جمعی، سرمایه به عنوان امری دانسته می‌شود که به طور جمعی تولید می­ شود و کل اجتماع از آن بهره­مند می­شوند. به عبارتی از این نظر سرمایه اجتماعی دارای یک نفع جمعی است که در قالب هنجارهایی مانند اعتماد تجلی می­یابد. در این رابطه پوتنام (۲۰۰۰) با تعیین دو بُعد ساختاری (شبکه ­های اجتماعی) و فرهنگی (هنجار اجتماعی)، پیوندهای بین افراد (شبکه های اجتماعی) و هنجارهای اعتماد و معامله به مثل را که از این پیوندها ناشی می‌شود را سرمایه اجتماعی می­نامد.
۳) سطح کلان (نهادی)
مطابق با این سطح، یک شبکه­ خاص سرمایه اجتماعی در درون یک سیستم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کلان­تری قرار دارد که ضمن شکل­دهی به ساختارهای اجتماعی آن شبکه، توسعه­دهنده هنجارهای اجتماعی آن نیز می­باشند. لذا توجه به آن در تحلیل و توسعه سرمایه اجتماعی یک سیستم حائز اهمیت است.
از منظر گروه دیگری از محققان سطوح سرمایه اجتماعی قابل تفکیک به سطوح سه‏گانه­ای به شرح زیر است ( شجاعی باغینی، ۱۳۸۷؛ کمیسیون بهره­وری استرالیا، ۲۰۰۳):
الف) سطح پیوندی^[۱۱۰] (محکم­کننده)
این سطح از سرمایه اجتماعی، به روابط بین گروه ­های نسبتاً همگن ( مانند یک گروه مذهبی، قومی و …) اشاره دارد که به­ دلیل عدم پیوستگی با سایر سازمان­ها و تقویت پیوندهای اجتماعی درون­گروهی جنبه­ انحصاری به خود می­گیرد.
ب) سطح پل­زننده^[۱۱۱]
این سطح از سرمایه اجتماعی نیز به فعالیت­های فراگیری اشاره دارد که مشتمل بر افراد متعددی با خاستگاه­های متفاوت (گروه ­های ناهمگن) می­باشد که به خاطر یک هدف مشترک با یکدیگر کار می­ کنند.
ج) سطح ارتباطی^[۱۱۲] (پیونددهنده)
در این سطح از سرمایه اجتماعی نیز به روابط افراد و گروه­ ها به صورت افقی و عمودی اشاره می­ شود که امکان دستیابی به شأن و قدرت اجتماعی را از طریق برقراری رابطه با گروه ­های مختلف اجتماعی فراهم می ­آورد.
نظر به آنچه گفته شد، می­توان گفت، سرمایه اجتماعی مفهومی چندبعدی و متشکل از ابعاد و عناصر متعددی است که هم بر پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان یک منبع با ارزش می­نگرد و هم از طریق ویژگی­هایی چون هنجار و اعتماد اجتماعی به تسهیل همکاری و هماهنگی دو جانبه بین افراد یاری می­رساند. بنابراین توسعه سرمایه اجتماعی علاوه بر اینکه به انسجام درونی سازمان­ها از جمله دانشگاه­ها کمک می­ کند، به بهبود عملکرد اعضا و در نتیجه بهبود وجه­ی بیرونی دانشگاه نیز یاری خواهد رساند. لذا شایسته­ توجه و توسعه است.

۲ ـ ۱ ـ ۳ـ رضایت تحصیلی

۲ ـ ۱ ـ ۳ـ ۱ ـ تعریف رضایت تحصیلی

مفهوم رضایت و رضایت تحصیلی دانشجویان که بیانگر میزان احساسات و نگرش­های مثبت دانشجویان به وضعیت موجود آموزشی می­باشد، مهم ترین و شایعترین موضوعات در حوزه­ رفتار سازمانی در شرایط پر رقابت امروز محسوب می­ شود (اسپکتر^[۱۱۳]، ۱۹۹۷). از دیدگاه بسیاری از صاحبنظران، رضایت تابع عملکرد ذهنی و انتظارات افراد است. به­همین دلیل، هر گونه احساس خوشایندی که نتیجه­ مقایسه­ عملکرد ذهنی افراد با انتظارات آنان باشد، رضایت نامیده می­ شود (فارسیجانی، ۱۳۸۶).
رضایت یکی از ویژگی­های رفتار فردی محسوب می­ شود که به واسطه­ فرهنگ سازمانی، موجب شکل­ گیری نگرش­ها و رفتار سازمانی افراد می­ شود (تسوئی و کایفدکار^[۱۱۴]، ۲۰۰۷). اُلیور و دیساربو^[۱۱۵] (۱۹۸۹) نیز رضایت­تحصیلی دانشجویان را به معنی تناسب بین ارزشیابی ذهنی آنها با تجارب و پیامدهای متنوع ارزشیابی شده از آموزش میدانند. لذا از این منظر، رضایت تحصیلی دانشجویان متأثر از رضایت کلی آنان از میزان تحقق انتظارات­شان می­باشد. سی­مور^[۱۱۶] (۱۹۹۳) نیز با بیان این نکته که هر چه در کلاس اتفاق می­افتد و هرگونه گزینش علمی که توسط دانشجویان صورت می­گیرد، منفک از تجارب کلی آنها در زندگی دانشگاهی نیست، اظهار می­دارد که تجارب دانشجویان بر رضایت کلی آنها مؤثر است. کُو (۲۰۱۰) نیز رضایت دانشجویان را بیانگر چگونگی ادراک آنها از تجارب یادگیری­شان دانستند، به نحوی که مطابق با تحقیقات، وجود دانشجویانی با تجارب رضایت بخش به حفظ و بهبود بقای آنها در دانشگاه خواهد انجامید (دِبورگ^[۱۱۷]، ۱۹۹۹؛ کاسِک^[۱۱۸] و کاسِک، ۱۹۹۱).
از نظر چو^[۱۱۹] (۲۰۰۴) رضایت یکی از چهار عنصر کلیدی جهت ایجاد و توسعه تجارب رقابتی محسوب می­ شود به نحوی که جلب رضایت دانشجویان نه تنها به وفاداری آنها کمک خواهد کرد، بلکه منجر به حفظ و نگهداشت آنها در طولانی مدت نیز خواهد شد (آتناسپولوس و همکاران، ۲۰۰۱). از نظر برخی نیز رضایت مفهومی چندبعدی است و اغلب به منظور بررسی تجانس یا توافق بین انتظارات و نتایج، مورد بررسی قرار می­گیرد (اُرپن^[۱۲۰]، ۱۹۹۰).
در مجموع می­توان گفت، رضایت تحصیلی به معنای ادراک دانشجویان از تجربیات زندگی دانشگاهی است که تعیین کننده­ نگرش مثبت یا منفی آنها از دانشگاه خواهد بود. محققان و صاحبنظران، علل و عوامل چندی را برای رضایت تحصیلی دانشجویان برشمرده­اند که چگونگی هر یک از این عوامل، بر میزان رضایت­مندی آنها مؤثر می­باشد. لذا در ادامه به برخی از ابعاد و عناصر ذکر شده توسط محققان و پژوهش­گران پرداخته شده است.

۲ ـ ۱ ـ ۳ـ ۲ ـ ابعاد رضایت تحصیلی

پیرامون ماهیت ابعاد مورد استفاده در ارزیابی رضایت تحصیلی بین صاحبنظران اختلاف نظر وجود دارد (بتز، کلاین­اسمیت و من­نه^[۱۲۱]، ۱۹۷۰). صاحبنظران و پژوهشگران ابعاد و عناصر متعددی را برای رضایت دانشجویان برشمرده­اند (آرشینو^[۱۲۲]، ۲۰۰۷؛ ساهین^[۱۲۳]، ۲۰۰۷؛ بولیگر و مارتین داله^[۱۲۴]، ۲۰۰۴) که از این جمله می­توان به عناصری مانند میزان تعاملات، اعتماد به نفس و میزان یادگیری خودتنظیمی دانشجویان اشاره کرد (بری، اُکی و دلاگوش^[۱۲۵] ، ۲۰۰۸؛ چجلکی^[۱۲۶]، ۲۰۰۶). بر اساس نظر آستین^[۱۲۷] (۱۹۹۳ ب) و وتزل^[۱۲۸] و همکاران (۱۹۹۹) متغیرهایی مانند پیشرفت علمی و سلامت روانی (مانند عزت نفس، رتبه­ی علمی و جنسیت)، کیفیت تناسب بین محیط دانشگاه و ویژگی­های شخصی افراد، اعتبار و شهرت علمی دانشگاه و میزان توانایی دانشگاه برای پیشرفت از طریق برنامه ­های علمی از جمله عناصر مؤثر بر رضایت تحصیلی دانشجویان محسوب می­شوند. بنا به نظر لچر^[۱۲۹] (۲۰۱۰) نیز هشت عامل مؤثر بر رضایت تحصیلی دانشجویان عبارتند از:
اعتماد به نفس
رضایت از برنامه ­های درسی، آموزشی و کلاس­ها
رضایت از کیفیت تدریس و مواد درسی
رضایت از فعالیت­های فوق­برنامه و فرصت­های شغلی
رضایت از مشارکت
کیفیت تدریس و ارائه بازخورد توسط اساتید
رضایت ازمیزان تسهیلات

مقاومت‌ نیروهای‌ مردمی‌ و انقلابی‌ بویژه‌ در شهرها، بسیاری‌ از کاستیها و نواقص‌ را جبران‌ کرد و همین‌ امر نقش‌ بسیار تعیین‌ کننده‌ای‌ در ناکامی‌ ارتش‌ عراق‌ داشت‌.
وقتی نیروهای‌ لشکر ۹ زرهی‌ عراق‌ با عبور از شهرهای‌ بستان‌، سوسنگرد و حمیدیه‌ در آستانه‌ ورود به‌ اهواز ودر فاصله ۱۵ کیلومتری با دیوار های شهر قرار داشتند، بر اثر مقاومت‌ نیروهای‌ مردمی‌ و انقلابی‌ و با لبیک به پیام امام که “مگر جوانان اهواز مرده اند که عراق اهواز را بگیرد” به‌ عقب‌ نشینی‌ مبادرت‌ کردند و سرانجام‌ در پشت‌ دیوارهای‌ غربی‌ شهر سوسنگرد زمین‌ گیر شدند.
از همان ابتدای جنگ علی رغم عدم توانایی دشمن در ورود به اهواز، این شهر از آماج بمباران توپخانه دشمن، موشک باران هوایی، و گلوله باران مصون نبوده و بیشتر مردم شهر مجبور به ترک شهر و مهاجرت شده و شهر چهره ای نظامی به خود می گیرد.
نتایج‌ حاصل‌ از اجرای‌ عملیاتهای‌ محدود علاوه‌ بر نمایاندن‌ ضعف های‌دشمن‌ و توانایی‌ و قابلیت‌های‌ نیروهای‌ انقلابی‌، صحت‌ استراتژی‌ جدید را مورد تاکید قرار داد. ضمن‌ اینکه‌ روحیه‌ یاس‌ و ناامیدی‌ در نیروهای‌ نظامی‌ و مسئولین‌ سیاسی‌ پس‌ از شکست‌ تلاشهای‌ نظامی‌ بنی‌ صدر، برطرف‌ شد ودر عین‌ حال‌ زمینه‌ را برای‌ پشت‌ سر نهادن‌ بحران‌ بی‌ ثباتی‌ سیاسی‌ در کشورآماده‌ ساخت‌. بدین‌ ترتیب‌ عملیات‌ ثامن‌ الائمه‌ به‌ عنوان‌ نقطه‌ عطفی‌ از حضور گسترده‌ مردم در صحنه‌ جنگ‌ تحقق‌ یافت‌. این‌ مرحله‌ از جنگ‌ که‌ نتایج‌ درخشان‌ و چشمگیری‌ به‌ دنبال‌ آورد با عملیات‌ ثامن‌ الائمه‌ و شکست‌ محاصره‌ آبادان‌ آغاز شد به‌ عنوان‌ حماسه‌ای‌ جاوید از تاریخ‌ مبارزه‌ قهرمانانه‌ ملت‌ بزرگ‌ ایران‌ در دفاع‌ از انقلاب‌ و میهن‌ اسلامی‌ ثبت‌ گردید. عملیات‌ ثامن‌ الائمه‌ به‌ مدت‌ دو روز و طی‌ یک‌ مرحله‌ انجام‌ گرفت‌ که‌ رزمندگان‌ اسلام‌ طی‌ آن‌ به‌ نتایج‌ زیر نائل‌ گردیدند(۶):

-تصرف‌ جاده‌ آسفالته‌ ماهشهر ـ آبادان‌ و جاده‌ اهواز ـ آبادان ‌
- تصرف‌وانهدام‌ سه‌ پل‌ مواصلاتی‌ دشمن‌ بر روی‌ رودخانه‌ کارون
- آزاد سازی‌ ۱۵۰ کیلومتر مربع‌ از خاک‌ میهن‌ اسلامی (۶)
‌ گسترش‌ پیروزی های‌ ایران‌ و تزلزل‌ در وضعیت‌ نظامی‌ دشمن‌ حامیان‌ منطقه‌ای‌ و جهانی‌ عراق‌ را مضطرب‌ و نگران‌ ساخت‌. برخی‌ از سران‌کشورهای‌ عربی‌ فشارهای‌ زیادی‌ به‌ امریکا وارد ساختند تا به‌ حمایت‌ علنی‌ از عراق‌ اقدام‌ نماید. پس‌ از عملیات‌ ثامن‌ الائمه‌ ، ط‌ریق‌ القدس‌ و فتح ‌المبین‌ که‌ در راستای آزاد سازی‌ مناطق‌ اشغالی‌ انجام‌ پذیرفت،‌ بحث‌ آزاد سازی‌ شهر خرمشهر در دستور کار قرار گرفت.‌ زیرا اشغال‌ خرمشهر دشمن‌ را از یک‌ موضع‌ قوی‌ در روند مذاکرات‌ صلح‌ برخوردار می‌نمود. در مقابل از دست‌ دادن‌ خرمشهر برای‌ عراق‌ به‌ مثابه‌ شکسته‌ شدن‌ تنها سد دفاعی‌ بصره،‌ دومین‌ شهر مهم‌ عراق‌ پس‌ از بغداد بود.
آزاد سازی‌ خرمشهر که‌ تنها چهل‌ روز پس‌ از پیروزی‌ فتح‌ المبین‌ اجرا شد در واقع‌ نتیجه‌ شیوه‌ای‌ خاص‌ از جنگ‌ و تاکتیک‌های‌ منحصر به‌ فرد آن‌ بود که‌ دشمن‌ هیچگونه‌ آمادگی‌ برای‌ مهار و مقابله‌ با آن‌ را نداشت. همچنین‌ موقعیت‌ ویژه‌ منطقه‌ عملیاتی‌ (ویژگیهای‌ طبیعی‌) که‌ نوع‌ خاصی‌ از پدافند را دیکته‌ می‌کرد، موجب‌ شد عراق‌ قادر به‌ حفظ‌ و تامین‌ پوشش‌ جناحین‌ خود نباشد و طی ساعات اولیه حمله خرمشهر آزاد گردید.
از نظر نظامی‌ اجرای‌ چهار عملیات‌ پیروز طی‌ ۸ ماه‌ نشان‌ دهنده‌ تجدید قوای‌ نظامی‌ایران‌ بود. متقابلا ناتوانی‌ عراق‌ برای‌ دفاع‌ از مواضع‌ و استحکامات‌ خود، به‌ منزله‌ از میان‌ رفتن‌ توان‌ نظامی‌ این‌ کشور و در نتیجه ‌سقوط‌ احتمالی‌ رژیم‌ عراق‌ ارزیابی‌ می‌شد.
پیدایش‌ وضعیت‌ جدید در صحنه‌ سیاسی‌، نظامی‌ جنگ‌ و تحولات‌ احتمالی‌ در منطقه‌، آمریکا را به‌ شدت‌ نگران‌ ساخت‌. بدین‌ ترتیب‌ امریکایی ها به‌ دلیل‌ نگرانی‌ از سقوط‌ رژیم‌ عراق‌ که‌ حاصل‌ اخطار آژانسهای‌ متعدد جاسوسی‌ این‌ کشور بود، کمکهای‌ حیاتی‌ به‌ بغداد را آغاز کردند. کمک‌های‌ اطلاعاتی و حمایتهای‌ سیاسی‌ و تبلیغاتی‌ امریکا از عراق‌ به‌ نحو چشمگیری‌ افزایش‌ یافت(۶)‌.
جنگ‌ سالهای‌ اولیه‌ در وضعیتی‌ ادامه‌ پیدا می‌کرد که‌ کلیه‌ مناطق‌ اشغالی‌ از وجود متجاوزین‌ پاک‌ شده‌ بود. پس‌ از فتح‌ خرمشهر طراحی‌ عملیات‌ رمضان‌ با هدف‌ تنبیه‌ دشمن‌ در خاک‌ خود ، شکستن‌ بن‌ بست ‌توقف‌ عملیات‌ نظامی‌ و اطاعت‌ از فرماندهی‌ کل‌ قوا امام‌ خمینی‌ (ره‌) طراحی‌ و اجرا شد. در این‌ مرحله‌ تغییرات‌ بسیاری‌ در زمین‌ منطقه‌ و نحوه‌ آرایش‌ دشمن‌ به‌ وجود آمده‌ بود.
متقابلا عدم‌ آمادگی‌ نیروهای‌ خودی‌ برای‌ مواجهه‌ با وضعیت‌ جدید، سبب‌ گردید نیروها با وجود موفقیت‌ در شکستن‌ مواضع‌ و استحکامات‌ دشمن‌ سرانجام‌ به‌ مواضع‌ خود بازگردند.
ضرورت‌ ادامه‌ جنگ‌ پس‌ از عملیات‌ رمضان‌ و تاکید امام‌ خمینی‌ (ره‌) بر ضرورت‌ حضور نیروهای‌ مردمی‌ در جبهه‌ به‌ عنوان‌ واجب‌ کفایی‌، تحرک‌ لازم‌ را برای‌ بازنگری‌ وضعیت‌ حاکم‌ بر صحنه‌ جنگ‌ و اتخاذ تدابیر ضروری‌ فراهم‌ ساخت‌. در این‌ چارچوب‌ عملیات‌ مسلم‌ بن‌ عقیل‌ در منط‌قه‌ غرب سومار ط‌رح‌ ریزی‌ و اجرا شد و عملیات‌ محرم‌ در جنوب‌ شرقی‌ دهلران‌ در غرب‌ عین‌ خوش‌، یک‌ ماه‌ بعد در تاریخ‌ ۱۰/۸/۶۱ انجام‌ شد که‌ هر دو عملیات‌ با موفقیت‌ همراه‌ بود.
در ماه های‌ پایانی‌ سال‌ سوم‌ جنگ‌ عملیات‌ والفجرمقدماتی‌ در منط‌قه‌ عملیاتی‌ فکه‌ ـ چزابه‌ اجرا شد. قسمت‌ اعظم‌ عملیاتهای‌ موسوم‌ به‌ والفجر در سال‌ ۶۲ انجام‌ گردید. عملیات‌ خیبر در تاریخ ۳/۱۲/۶۲ در منط‌قه‌ هورالهویزه‌ آغاز شده‌ و با تصرف‌ جزایر مجنون‌ ـ که‌ دارای‌ حوزه‌های‌ نفتی‌ زیر زمینی‌ بود به پایان‌ رسید. عراق‌ به‌ دلیل‌ نگرانی‌ از نتایج‌ عملیات‌، برای‌ نخستین‌ بار نوعی‌ از سلاحهای‌ شیمیایی‌ را با استفاده‌ از هلی‌ کوپتر ساخت‌ شوروی‌ به‌ کار گرفت‌.
به‌ کارگیری‌ سلاحهای‌ شیمیایی‌ نشان‌ دهنده‌ ضعف‌ دفاعی‌، نومیدی‌ و درماندگی‌ ارتش‌ عراق بود، اما عدم‌ دستیابی‌ به‌ تمامی‌ اهداف‌ عملیات‌ خیبر مانع‌ از تغییر توازن‌ سیاسی‌ ـ نظامی‌ به سود ایران‌ و کسب‌ برتری‌ بر عراق‌ شد.
در پی‌ انجام‌ دو عملیات‌ از سوی‌ ایران‌، یکی‌ در ۲۳ تیر ۱۳۶۱ در محور جنوب‌ و دیگری‌ در ۹ مهر ۱۳۶۱ در منطقه‌ سومار، منجر به‌ آزادسازی‌ بخش‌های‌ مهمی‌ از خاک‌ ایران‌ و تسلط نیروهای‌ ایران‌ بر شهر مندلی‌ عراق‌ شد (۶).
در ۹ آبان‌ ۱۳۶۲، به‌ دنبال‌ انتشار گزارش‌ نمایندگان‌ ویژه‌ دبیرکل‌ سازمان‌ ملل‌ پس‌ از بازدید از مناطق‌ اشغالی‌ توسط‌ عراق‌ و شهرهای‌ بمباران‌ شده‌ در ایران‌ و عراق‌، چهارمین‌ قطعنامه‌ شورای‌ امنیت‌ به‌ شماره‌ ۵۴۰ صادر شد و در آن‌ به‌ گزارش‌ واقع‌بینانه‌ نمایندگان‌ دبیرکل‌ در بررسی‌ مناطق‌ مسکونی‌ و تأیید لزوم‌ بررسی‌ دقیق‌ علل‌ جنگ‌ اشاره‌ گردید.
عملیات‌ بدر در پایان‌ سال‌ ۶۳ را می‌توان‌ مهمترین‌ تک‌ نیروهای‌ خودی‌ در سال‌ ۶۳ دانست‌ که‌ در آن‌ بازگشت‌ مجدد به‌ هور طراحی‌ و اجرا شد.
دشمن‌ در آن‌ مرحله‌ انتقال‌ جنگ‌ زمینی‌ به‌ رزم‌ هوایی‌ را دنبال‌ نمود و پس‌ از جنگ‌ نفتکشها در خلیج‌ حملات‌ هوایی‌ به‌ شهرهای‌ کشور ما را آغاز کرد و جمهوری‌ اسلامی‌ با صبر و تحمل‌ تمامی‌ مشکلات‌ بالاخره‌ با پرتاب‌ موشک‌ به‌ عمق‌ شهرهای‌ عراق‌ تدبیر مقابله‌ به‌ مثل‌ را به‌ اجرا گذارد (۶).
در روزهای‌ پایانی‌ سال‌ ۶۴ عملیات‌ والفجر ۸ با هدف‌ تامین‌ و تصرف‌ شبه‌ جزیره‌ فاو طراحی‌ و اجرا شد. منطقه‌ عملیاتی‌ والفجر ۸ به‌ دلیل‌ موقعیت‌ خاص‌ جغرافیایی‌، مشکلات‌ زیادی‌ را رویاروی‌ نیروهای‌ خودی‌ گذارد.
غافلگیری‌ دشمن‌ در این‌ عملیات‌ و تاخیر عراقیها در درک‌ اصلی‌ بودن‌ عملیات‌ در منطقه‌ فاو، به‌ نیروهای‌ خودی‌ فرصت‌ داد تا منطقه‌ را پاکسازی‌ و تثبیت‌ نمایند. فتح‌ فاو آثار و نتایج‌ بسیار بر جسته‌ و قابل‌ توجه‌ به‌ دنبال‌ داشت‌ زیرا برای‌ نخستین‌ بار پس‌ از فتح‌ خرمشهرـ منطقه‌ مورد تهاجم‌ در یک‌ عملیات‌ بزرگ‌ پس‌ از تصرف‌ تثبیت‌ شده بود (۶).
عراق‌ پس‌ از نا امیدی‌ از باز پس‌گیری‌ فاو، به‌ دلیل‌ تشدید آسیب‌ پذیری‌ مواضع‌ دفاعی‌ در استحکامات‌ خود و آشکار شدن‌ میزان‌ قدرت‌ دفاعی‌ این‌ کشور، استراتژی‌ موسوم‌ به‌ دفاع‌ متحرک‌ را آغاز کرد، باز پس‌گیری‌ منطقه‌ عملیاتی‌ والفجر ۹ سرآغاز دفاع‌ متحرک‌ ارتش‌ عراق‌ محسوب‌ می‌شود.
عملیات‌ کربلای‌ ۴ سرانجام‌ در دی‌ ماه‌ سال‌ ۶۵ آغاز شد. تنها به‌ فاصله‌ ۲۴ ساعت‌ پس‌ از شروع‌ عملیات‌ به‌ دلیل‌ افشای‌ عملیات‌ براساس‌ اطلاعاتی‌ که‌ امریکا به‌ عراق‌ داده‌ بود و استفاده‌ عراق‌ از تجارب‌ عملیات‌ فاو امکان‌ پیروزی‌ در عملیات‌ از میان‌ رفت‌ و فرماندهی‌ سپاه‌ دستور توقف‌ عملیات‌ را صادر کرد.
کمتر از دو هفته‌ پس‌ از توقف‌ عملیات‌ کربلای‌ ۴ سپاه‌ پاسداران‌ عملیات‌ کربلای‌ ۵ را در منطقه‌ شرق‌ بصره‌ آغاز کرد. برجسته‌ترین‌ نتیجه‌ پیروزی های‌ ایران‌ در عملیات‌ کربلای‌ ۵ و دستاورد استراتژیک‌ آن،‌ تثبیت توازن‌ به‌ سود ایران‌ بود، سرانجام‌ تحکیم‌ مواضع‌ دفاعی‌ایران‌ در منط‌قه‌ شرق‌ بصره‌ سبب‌ گردید بر این‌ مساله‌ تاکید شود که‌ تعادل‌ قوا به‌ نحوی‌ قاطع‌ به‌ نفع‌ ایران‌ به‌ هم‌ خورده‌ است‌(۶).
در سال‌ ۶۶ در وضعی‌ که‌ ایران‌ عمیقا در گیر مشکلات‌ فزاینده‌ ناشی‌ از فشارهای‌ بین‌المللی‌ و حملات‌ عراق‌ به‌ مراکز صنعتی‌ و اقتصادی‌ قرار داشت‌ فضای‌ تنفس‌ حیاتی‌ برای‌ عراق‌ فراهم‌ شد تا با سازماندهی‌ کامل‌ نیروهایش‌ و ایجاد قابلیت های‌ جدید دفاعی‌ و تهاجمی‌، برای‌ حمله‌ به‌ مواضع و استحکامات‌ ایران‌ کمین‌ نماید.
افزایش‌ توان‌ نظامی‌ عراق‌ به‌ صورت‌ روزافزون‌ و متقابلا کاهش‌ توان‌ اقتصادی‌ و نظامی‌ ایران‌، شکاف‌ عمیق‌ میان‌ توانایی‌ نظامی‌ ایران‌ و اهداف‌ سیاسی‌ کشور به‌ وجود آورده‌ بود و امکان‌ تغییر موازنه‌ جنگ‌ با آغاز تهاجمات‌ عراق‌ وجود نداشت‌. با ادامه‌ جنگ‌ دشمن‌ تهاجم‌ به‌ فاو را آغاز کرد. سقوط‌ فاو در عرض‌ ۳۶ ساعت‌ پس‌ از آنکه‌ ۲ سال‌ و ۳ ماه‌ در اختیار ایران‌ بود با به‌ کارگیری‌ سلاحهای‌ شیمیایی‌ انجام‌ گرفت‌. پس‌ از تصویب‌ قطعنامه‌ ۵۹۸، به‌ دنبال‌ درخواست‌ دولت‌ کویت‌ از آمریکا و شوروی‌ برای‌ حفاظت‌ از نفتکش‌های‌ این‌ کشور، که‌ در معرض‌ بیشترین‌ مخاطرات‌ قرار داشت‌، اولین‌ کاروان‌ از نفتکش‌های‌ کویت‌ در ۳۰ تیر ۱۳۶۶ وارد خلیج ‌فارس‌ شد (۶).
در همین‌ حال‌ تشنج‌ در منطقه‌ افزایش‌ یافت‌ و در اوایل‌ شهریور ۱۳۶۶، نیروی‌ دریایی‌ آمریکا ۴۶ کشتی‌ در منطقه‌ مستقر کرد و فرانسه‌ و انگلیس‌ نیز اعلام‌ کردند که‌ آنها نیز نیروهای‌ دریایی‌ بیشتری‌ به‌ منطقه‌ اعزام‌ خواهند کرد. به‌ دنبال‌ آن‌ در ۳۰ شهریور ۱۳۶۶، با حمله‌ یک‌ بالگرد جنگی‌ آمریکایی‌ به‌ کشتی‌ کوچک‌ ایرانی‌ به‌ نام‌ ایران‌ اجر در ۸۰ کیلومتری‌ شمال‌شرقی‌ بحرین‌، آمریکا رسماً وارد جنگ‌ با ایران‌ شد. عراق‌ با روحیه‌ تازه‌ای‌ که‌ از حمایت‌ مؤثر آمریکا و نیز پیروزی‌ فاو به‌ دست‌ آورده‌ بود، حمله‌ با سلاح‌های‌ شیمیایی‌ را ادامه‌ داد و توانست‌ کلیه‌ اراضی‌ تصرف‌ شده‌ را از ایران‌ پس‌ بگیرد.
در ۲۵ اسفند ۱۳۶۶، صدام‌ و رهبران‌ بعثی‌ عراق‌ شهر کردنشین‌ حلبچه‌ و روستاهای‌ اطراف‌ آن‌ را به‌ دلیل‌ همکاری‌ نیروهای‌ کرد با قوای‌ ایران‌، بمباران‌ شیمیایی‌ کردند. در این‌ فاجعه‌ ۵ هزار غیرنظامی‌ قربانی‌ شدند. عراق‌ با وجود شواهد مسلّم‌ و انکارناپذیر، به‌کار بردن‌ مواد شیمیایی‌ را انکار کرد، اما در پی‌ ارائه‌ مدارک‌ موثق‌ از سوی‌ ایران‌ و بررسی‌ کارشناسان‌ اعزامی‌ از سوی‌ سازمان‌ ملل‌، شورای‌ امنیت‌ برای‌ اولین‌‌بار در ۹ اردیبهشت‌ ۱۳۶۷ قطعنامه‌ ۶۱۲ را به‌ اتفاق‌ آرا تصویب‌ کرد. این‌ قطعنامه‌، ضمن‌ محکوم‌ کردن‌ شدید به‌ کار بردن‌ سلاح‌های‌ شیمیایی‌، هر ۲ طرف‌ را از استفاده‌ این‌ سلاح‌ها منع‌ کرد(۶).
نقطه‌ اوج‌ تلاش‌های‌ خصمانه‌ آمریکا برضد ایران‌، حمله‌ موشکی‌ ناو آمریکایی‌ مستقر در خلیج‌فارس‌، به‌ نام‌ وینسنس‌، به‌ هواپیمای‌ مسافربری‌ ایرباس‌ ایران‌ در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ بود. در این‌ حمله‌، همه‌ ۲۹۰ سرنشین‌ هواپیما کشته‌ شدند.
پذیرش‌ قطعنامه‌ طی‌ نامه‌ای‌ با امضای‌ رئیس‌ جمهوری‌ ایران‌، در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ به‌ دبیرکل‌ سازمان‌ ملل‌ تسلیم‌ شد. در این‌ نامه‌ تصریح‌ شده‌ است‌ که‌ تجاوز به‌ ایران‌ ابعاد بی‌‌‌سابقه‌ای‌ یافته‌ و باعث‌ کشیده‌ شدن‌ سایر کشورها و حتی‌ غیر نظامیان‌ بی‌گناه‌ به‌ جنگ‌ شده‌ است‌ و جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ با توجه‌ به‌ اهمیتی‌ که‌ برای‌ جان‌ انسان‌ ها و اجرای‌ عدالت‌ و برقراری‌ صلح‌ و امنیت‌ منطقه‌ای‌ و بین‌المللی‌ قائل‌ است‌، قطعنامه‌ ۵۹۸ شورای‌ امنیت‌ را می‌پذیرد. امام‌ خمینی‌ (ره‌) در ۲۹ تیر همان‌ سال‌ پذیرش‌ قطعنامه‌ ۵۹۸ را به‌ اطلاع‌ مردم‌ رساندند.
روز ۲۹/۵/۶۷ از سوی‌ دبیر کل‌ سازمان‌ ملل‌ به‌ عنوان‌ آغاز آتش‌ بس‌ رسمی‌ اعلام‌ شد و نیروهای‌ مسلح‌ سازمان‌ ملل‌ در مرزها مستقر شدند (۶).
مروری بر مقالات
در سال ۲۰۱۲، تقوی و همکاران در یک بررسی مورد مشاهده ای، ۳۰۰ بیمار مبتلا به شکاف دهانی زیر ۴۸ ماه را که بدون ناهنجاری دیگری بودند، از بخش جراحی اطفال بیمارستان بهرامی تهران طی سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ انتخاب کردند. گروه شاهد نیز شامل ۳۰۰ نوزاد بدون هرگونه ناهنجاری بصورت تصادفی از همان بیمارستان انتخاب شدند. مادران هر دو گروه مورد و کنترل توسط محقق یکسان مورد مصاحبه قرار گرفتند و سوالات استاندارد شامل مشخصات دموگرافیک، وضعیت اقتصادی اجتماعی، تاریخچه پزشکی مادر، و اکسپوژر در زمان بارداری به تنباکو، اشعه، اسید فولیک و مصرف آهن بود. یافته ها نشان داد که سن پایین مادری، شرایط اقتصادی اجتماعی پایین و بیماری سیستمیک مادر ریسک ابتلا به شکاف دهانی را افزایش می دهد. بین گروه کنترل و مورد تفاوت معنی دار در مصرف آهن و اسید فولیک طی بارداری وجود داشت. این تحقیق بیان می دارد که برای بررسی ریسک ابتلا به شکاف های دهانی، باید کمبود مصرف مکمل اسید فولیک، سن و بیماری سیستمیک مادر را در نظر داشت (۷).
زندی و همکاران در سال ۲۰۱۱ در مطالعه مقطعی ۱۵ ساله از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۸ شیوع شکاف دهانی در همدان را بررسی کردند. تمام نوزادان متولد شده مبتلا به شکاف دهانی در گروه مورد قرار گرفته و هزار کودک سالم از همان بیمارستان ها بعنوان گروه کنترل انتخاب شدند. شیوع شکاف دهانی ۰۶/۱در هزار تولد زنده محاسبه شد. ۴/۵۳% مبتلایان پسر و۶/۴۶% آنها دختر بودند. شیوع شکاف لب همراه شکاف کام ۵/۵۳%، شکاف لب ایزوله ۷/۲۸% و شکاف کام ایزوله ۸/۱۷% بود. ۸۱% نوزادان شکاف لب یکطرفه داشتند و ۱۹% نوزاد مبتلا به شکاف لب دو طرفه بودند. ۸/۱۷% نوزاد مبتلا به شکاف دهانی آنومالی همراه دیگر نیز داشتند. بین دو گروه مورد و کنترل تفاوت معنی داری در مصرف دارو، تروما، مصرف سیگار و تابش اشعه طی بارداری دیده شد. آن ها نتیجه گرفتند شیوع شکاف دهانی در همدان به میزان شیوع شکاف دهانی در ایالات متحده و اروپا نسبت به شرق دور و افریقا نزدیک تر است و وجود شکاف در والدین و سایر نزدیکان، مصرف دارو، تروما، مصرف سیگار و تابش اشعه طی بارداری، ریسک فاکتورهای ابتلا به شکاف دهانی هستند (۸).
یزدی و همکاران در سال ۲۰۱۱ در یک بررسی۷ ساله از ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۶ در بیمارستان امام خمینی تهران، همه مبتلایان به شکاف دهانی را که به بخش جراحی مراجعه کرده بودند بررسی کردند. ۷۴ نفر از مبتلایان مونث (۸/۴۱%) و ۱۰۳ مورد (۲/۵۸ %) مذکر بودند. ۴۰ مورد شکاف کام مجزا (۶/۲۲%)، ۴۵ مورد شکاف لب مجزا (۴/۲۵%) و ۹۲مورد (۵۲%) مبتلا به شکاف لب و کام بودند. در این ۳ گروه نسبت ابتلای مذکر به مونث به ترتیب ۶۶/۱، ۶/۰ و ۹۶/۱بود. از میان تمام مبتلایان ۴۱ بیمار (۹/۲۹%)، شکاف دو طرفه داشتند. در میان شکاف های یکطرفه، سمت چپ دو برابر سمت راست متاثر شده بود. ۲۳ نوزاد (۱۳%) به ناهنجاری دیگری هم مبتلا بودند. در ۵۴ مورد (۵/۳۰%) ازدواج فامیلی والدین دیده شد. این تحقیق نشان داد شیوع شکاف دهان در ایران بسیار نزدیک به نژاد اروپایی است. همچنین غربالگری روتین مثل اکوکاردیوگرافی و بررسی مشکلات شنوایی و بینایی و اسکلتی در مبتلایان به شکاف دهان، خصوصا کودکان الزامی است. به نظر می رسد مشاوره و کاریوتاپینگ برای بیماران با ناهنجاری های شدید بسیار مفید است(۹).
یاسائی و همکاران در مطالعه ای در سال ۲۰۱۰ در شهر یزد ۶۵۲۳۶ مورد نوزاد زنده متولد شده از ۱۲ بیمارستان شهر یزد و ۴ شهرستان استان یزد در دوره ۳ ساله طی سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ را بررسی کردند و ۵۶ مورد مبتلا به شکاف دهان را یافتند. شیوع شکاف دهان ۸۶% در ۱۰۰۰ تولد محاسبه شد. در میان ۵۶ مورد مبتلا، ۱۷ مورد ( ۴/۳۰% ) به شکاف کام ایزوله داشتند. ۱۳ مورد (۲/۲۳% ) مبتلا به شکاف کام بودند و۲۶ مورد (۴۶%) مبتلا به شکاف لب و کام بودند. تفاوت آماری معنی داری در فصل تولد نوزادان، جنس نوزاد و سن مادر دیده نشد. ابتلا به شکاف کام ایزوله در نوزادان دختر و ابتلا به شکاف دهان در فصل تابستان به طرز معنی داری بیشتر بود. این تحقیق نتیجه گرفته است که شیوع شکاف لب وکام در میان متولدین یزد، ۸۶% در ۱۰۰۰ تولد است (۱۰).
خزایی و همکاران فراوانی شکاف کام و لب و برخی عوامل مرتبط با آن را در نوزادان متولد شده در بیمارستان های شهر کرمانشاه در طی سال های ۱۳۸۰-۱۳۸۷ بررسی کردند. با توجه به سوابق علمی در غرب کشور، پژوهش حاضر به منظور تعیین شیوع و برخی عوامل مرتبط با بروز شکاف های کام و لب در نوزادان متولد شده بیمارستان های معتضلی و امام رضا (ع) کرمانشاه انجام شد. این تحقیق توصیف گذشته نگر روی پرونده های نوزادان انجام شد. جامعه مورد بررسی شامل ۶۲۸۲۳ پرونده نوزاد متولد شده در فاصله زمانی یاد شده بود. از۵۹۵۰۰ تولد زنده ۹۸ نوزاد مبتلا یافت شد. ازپرونده آنها فرم جمع آوری داده ها تکمیل شد و تجزیه و تحلیل گردید. در این بررسی شیوع شکاف دهانی ۶۵/۱ مورد در ۱۰۰۰ تولد زنده بود که ۱/۵۹% آنها مذکر بودند. ۸/۳۸% مبتلایان شکاف توام کام و لب،۶/۳۱% شکاف لب و ۶/۲۹% شکاف کام داشتند. ۴/۵۱% والدین سابقه ازدواج فامیلی داشتند. ۲/۳۷% نوزادان مبتلا در اولین زایمان به دنیا آمده بودند. در مورد مادران نوزادان مبتلا، ۷/۱۴% سابقه مصرف دارو طی بارداری داشتند. ۸/۹۳% سابقه مصرف ویتامین نداشتند؛ متوسط سن آنان ۲۷ سال بود و در نهایت، اکثر شکاف ها مربوط به مادران در محدوده سنی ۲۱-۳۰ سال بود. آنها نتیجه گرفتنند شیوع شکاف ‌های دهانی و توزیع انواع آنها در شهر کرمانشاه با آمار جهانی هم خوانی دارد و از بیشتر مناطق کشورکمتراست (۱۱).
تهرانچی و همکاران در سال ۸۹ در مطالعه ای رابطه موتاسیون در ژن TGFβ ۳ با شکاف لب و کام در جمعیت ایرانی را مورد بررسی قرار دادند، در این مطالعه مورد شاهدی حاضر،DNA از خون محیطی ۴۰ فرد مبتلا به شکاف لب با یا بدون شکاف کام و ۵۰ فرد سالم از طبقه اجتماعی مشابه استخراج گردید. Genotyping نمونه PCR شده در محل اگزون ۳ ژن TGFb3 با بهره گرفتن از روش DNA Restriction Digestion و به وسیله آنزیم های HaeIII و HinfI انجام شد. الکتروفورز محصول PCR هضم شده نمونه ها تنها یک وریانت نادر را در یکی از افراد مبتلا نشان داد و سایر موارد مشابه هم بودند. در این مطالعه، پلی مورفیسمی برای ژن TGFb3 یافت نگردید. در نتیجه، در نژاد ایرانی ارتباطی بین پلی مورفیسم این ژن و ناهنجاری شکاف لب و کام وجود ندارد(۱۲).
جمیلیان و همکاران در سال ۸۷ مطالعه ای با هدف تعیین شیوع شکاف لب و کام در بیمارستان امام خمینی طی سال های ۱۳۸۳-۱۳۷۸ و همچنین تعیین عوامل مرتبط انجام دادند. این مطالعه به روش جمع آوری داده های موجود (Existing Data) انجام شد. نوزادان متولد شده در بیمارستان امام خمینی بین سال های ۱۳۸۳-۱۳۷۸ بر اساس وجود یا نبود شکاف لب و کام طبقه بندی شدند. سپس یک پرونده بالاتر و یک پرونده پایین تر به عنوان گروهی که شکاف نداشتند، در نظر گرفته شدند و عواملی مثل تاریخ تولد نوزاد، جنس نوزاد، محل سکونت والدین، وزن نوزاد، سن مادر، وجود ازدواج فامیلی، وجود بیماری همراه نوزاد، وجود بیماری همراه مادر، وجود و نوع شکاف لب و کام بررسی گردیدند. یافته ها با بهره گرفتن از آزمون آماری chi square مقایسه شدند. از ۱۱۶۵۱ نوزاد زنده متولد شده، ۲۵ نوزاد همراه با شکاف لب و کام بودند، که شیوعی برابر با ۱۴/۲ در ۱۰۰۰ تولد زنده را نشان می دهد. ۵۲ % بیماران دارای شکاف لب و کام و ۳۶% شکاف کام و ۱۲% شکاف لب داشتند. نیمی از نوزادانی دارای شکاف با وزن کمتر از ۲۵۰۰ گرم به دنیا آمده بودند. ۶۰% نوزادان همراه شکاف بیماری زمینه ای دیگری نیز داشته اند. ۸/۳۱% از نوزادان مبتلا حاصل ازدواج فامیلی بودند. این تحقیق نشان داد که شیوع شکاف لب و کام ۱۴/۲ در ۱۰۰۰ تولد زنده بوده و نسبت به جوامع دیگر هنوز در مقام بالاتری قرار دارد. درضمن شکاف دهانی در نوزادان متولد شده با وزن کم و نوزادانی که بیماری همراه دیگری نیز دارند و نوزادان حاصل از ازدواج فامیلی بیشتر بود (۱۳).
فتح العلومی و همکاران در ۱۳۸۶ بررسی فراوانی شکاف لب و کام در ۲۰۰۰۰ نوزاد را با هدف پی بردن به شیوع شکاف های دهانی در کشورمان در سال های اخیر و علل ایجاد آنها و قیاس با آمارهای قبلی در فاصله ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ انجام دادند. در این مطالعه توصیفی که بر اساس Existing data می باشد، بیست هزار پرونده زایمان با نوزاد زنده متولد شده از بایگانی بیمارستان مهدیه تهران وابسته به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی مورد بررسی قرار گرفت. طبق یافته ها در بین ۲۰۰۰۰ نوزاد زنده بدنیا آمده ۲۸ مورد (شیوع ۴/۱در ۱۰۰۰) آنومالی سر و صورت داشتند که شایع ترین آنها آنومالی بینی و کمترین آنومالی، آترزی مری، کولون و شکاف لب بود. شیوع شکاف لب به طور مجزا ۱۵/۰در ۱۰۰۰، شکاف کام به طور مجزا ۲/۰ در ۱۰۰۰ و شکاف لب و کام با هم ۲۵/۰% و شیوع کلی شکاف های دهانی ۶/۰ در ۱۰۰۰ تولد زنده بود. مجموعا شیوع شکاف دهانی در دختران کمی شایع تر از پسران بود (۱۲/۱به ۱ ). تحقیق حاضر بیانگر آن است که در حال حاضر شکاف های دهانی به کشور ما نسبت به کشورهای دیگر شیوع بالایی نداشته و به شیوع این شکاف ها در نژاد سیاه نزدیک می باشد. در این مطالعه ما شاهد کاهش شیوع شکافی دهانی می باشیم که می تواند نشان دهنده نقش استرس روانی مادر در ایجاد این شکاف ها در نوزاد باشد (۱۴).
صدری و همکاران در سال ۸۵ در یک مطالعه توصیفی مورد مشاهده ای روی ۱۴۷۵۰۰ پرونده نوزادان متولد شده طی سال های ۷۴ تا ۸۲ در بیمارستان های مهدیه و شهید اکبر ابادی تهران پرونده ۱۹۳ نوزاد مبتلا به انواع شکاف های دهانی را بررسی کردند. گروه کنترل شامل ۲۴۰ نوزاد سالم و مادران آنها بود. متغیر های مرتبط با نوزاد شامل جنس و وزن نوزاد، نارس بودن و وجود سایر ناهنجاری ها و عوامل مرتبط با مادر شامل سن بارداری، ازدواج فامیلی و دارو های مصرفی بررسی و تحت نرم افزار SPSS با آزمون کای دو آنالیز شد. شیوع شکاف دهانی حدود ۳/۰% محاسبه شد. بروز شکاف بین نوزادان کم وزن (کمتر از ۲۵۰۰ گرم) به طرز معنی داری بیشتر دیده شد. ازدواج فامیلی و سن بالای ۳۵ سال مادران و بیماری های زمینه ای او هم به طرز معنی داری در بروز شکاف دهانی نقش داشت. در۵۰ % مبتلایان نیز سایر ناهنجاری ها دیده شد. برپایه نتایج این مطالعه وزن کم نوزاد، ازدواج فامیلی، سن بالا و بیماریهای زمینه ای مادر و خانواده پر جمعیت به ترتیب مهم ترین عوامل مرتبط با وقوع شکاف دهانی بودند. بنابراین انجام برنامه های منظم مراقبت از زنان باردار و مشاوره ژنتیک در گروه های پر خطر توصیه می شود (۱۵).
گلعلی پور و همکاران در یک بررسی مقطعی شیوع شکاف لب وکام را در گرگان طی یک دوره ۶ ساله از دی ماه ۷۶ تا دی ماه ۸۲ سنجیدند. آن ها پرونده ۳۷۹۵۱ تولد در مرکز اموزشی درمانی دزیانی گرگان را بررسی کردند و جنس نوزاد، گروه قومی، سن والدین، ازدواج فامیلی و فصل و سال تولد را در پرسش نامه ثبت و داده ها را با بهره گرفتن از نرم افزار اماری SPSS تجزیه و تحلیل کردند. طبق یافته ها شیوع شکاف لب وکام حدود ۹۷/۰ در هزار بود. همچنین این میزان در جنس پسر ۰۸/۱ در هزار و در جنس دختر ۸۶/۰ در هزار تعیین گردید. شیوع شکاف لب وکام در گروه های قومی فارس و بومی ترکمن و سیستانی به ترتیب ۸۶/۰ و ۸۹/۰ و۴۷/۱ بدست آمد. ۷/۲۹% از نوزادان ناهنجار حاصل ازدواج فامیلی والدین بودند و ۷/۲۹% از مادران در هنگام بارداری از دارو های مختلف استفاده کرده بودند. بیشترین میزان شیوع به ترتیب در فصل های زمستان و پاییز دیده شد. میانگین سنی مادران و پدران به ترتیب ۵/۳۵ و۵/۲۸ سال بود و بیشترین شیوع شکاف لب وکام به دی ماه ۷۶ تا ۷۷ مربوط می شد. در این بررسی مشخص گردید که میزان شیوع شکاف لب وکام در گرگان در حد متوسط جهانی و نزدیک به آمار اروپا و آسیای شرقی است. ازدواج فامیلی و هم زمانی مصرف سموم کشاورزی با زمان لقاح می تواند از عوامل خطر ساز باشد (۱۶).
تفضلی و همکاران در سال ۱۳۸۰ شیوع و اتیولوژی شکاف لب و کام در قزوین را مورد مطالعه قرار دادند. جهت بررسی شیوع ناهنجاری، طی سال ۱۳۷۶ و در فاصله زمانی ۹ ماه پرونده تمام متولدین مبتلا در بایگانی بیمارستان های دهخدا، پاستور و کوثر بررسی شد. جهت مطالعه اتیولوژی بیماری، کل پرونده مبتلایان به شکاف لب و کام که به بخش ارتودنسی دانشکده دندانپزشکی قزوین مراجعه کرده بودند (۴۵نفر) استخراج و پس از تکمیل پرسش نامه و انجام معاینات بالینی، اطلاعات به دست آمده تجزیه و تحلیل شد. با بررسی ۶۵۳۱ متولد زنده و شناسایی ۷ مورد ابتلا به ناهنجاری شکاف لب و کام، شیوع ناهنجاری به نسبت ۱ در ۹۹۳ معادل ۰۷/۱ در ۱۰۰۰ بود. از میان ۴۵ بیمار مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی ۱۹ نفر (۲/۴۲%) مونث و ۲۶ نفر (۸/۵۷%) مذکر بودند. ۱۰ مورد (۲/۲۲%) شکاف کام و ۶ مورد (۳/۱۳%) شکاف لب و ۲۵ مورد (۶/۵۵%) شکاف لب و کام داشتند. شیوع شکاف لب و کام در جنس مذکر و شکاف کام در جنس مونث بشتر بود. والدین ۱۳ نفر (۸/۲۸%) نسبت فامیلی داشتند. دریافت اشعه، استرس روحی، مصرف دارو، استعمال دخانیات، زمان لقاح، نوع زایمان، سن و تحصیلات والدین، وضعیت اقتصادی، رتبه تولد و درگیری فرزندان قبلی با شیوع بیماری نسبت مستقیمی نداشتند. این تحقیق نشان داد شیوع شکاف لب و کام در قزوین در مقایسه با آمار جهانی، در حد متوسط است (۱۷).
رجبیان و همکاران در سال ۲۰۰۵ در مطالعه ای، شیوع شکاف دهانی را در جنوب غرب ایران بررسی کردند. اطلاعات از ۱۴۷۶۰۸ مورد تولد در بیمارستان های آموزشی شیراز طی ده سال از نوامبر ۱۹۹۳ تا نوامبر ۲۰۰۳ جمع آوری شد. از این میان ۱۱۹ مورد شکاف دهانی یافت شد و شیوع شکاف دهانی ۸/۰ در هر ۱۰۰۰ تولد محاسبه شد. نسبت مبتلایان مذکر به مونث، ۲۵/۱ بود. بطور کلی شیوع شکاف در نوزادان پسر بیشتر بود. این بررسی نشان داد شیوع شکاف دهانی در جنوب غرب ایران به میزان شیوع گزارش شده از کشورهای آفریقایی نزدیک تر و نسبت به میزان شکاف دهان در نژاد اروپایی، پایین تر است (۱۸).
رجبیان و همکاران در سال ۲۰۰۰ در شیراز در یک مطالعه مقطعی ۱۶۶۹ بیمار مبتلا به شکاف دهان را بررسی کردند. این بیماران ۱۶۶۹ مورد جراحی مبتلا به شکاف دهان بودند که ۷۹% بین یک روز تا هجده ماه سن داشتند و در دو مرکز ثبت شده بودند. هم زمان در مطالعه ای موازی، ۱۹۳۶۹ تولد زنده در زایشگاه برای تعیین شیوع شکاف دهانی بررسی شد. کودکان سالم در این جمعیت بعنوان گروه کنترل مد نظر قرار گرفتند، نمونه ها از نظر شیوع شکاف دهان، نوع شکاف، سمت شکاف، نسبت جنسیتی، آنومالی همراه، ازدواج فامیلی و وجود شکاف دهانی در نزدیکان بررسی شدند. شیوع شکاف ۰۳/۱ در هر ۱۰۰۰ تولد محاسبه شد. شکاف لب بدون شکاف کام، شیوع بالاتر (۹/۳۴درصد) و شکاف لب ایزوله بین نوزادان مونث شایع تر بود (۶/۵۳ درصد از مبتلایان). نسبت ابتلا به آنومالی همراه در بیماران مبتلا ۷۳/۷% بود که نسبت به گروه کنترل (۰۹۳/۰ درصد)، بالاتر بود. همراهی شکاف با ازدواج فامیلی به طرز معنی داری دیده شد (۸/۴۵ درصد در گروه مورد در مقابل ۱/۴۳درصد در گروه کنترل).
بروز ناهنجاری های مادرزادی غیر از شکاف دهان در میان بستگان درجه یک ۷۷/۲% بود. این مطالعه نشان داد شیوع شکاف دهان در ایران به میزان شیوع در اروپا نسبت به کشور های جنوب شرق آسیا یا عربی آفریقایی، نزدیک تر است (۱۹).
همت یار و همکاران در سال ۸۴ با بررسی ۱۰۰۰ نوزاد زنده متولد شده در بیمارستان جواهری تهران در یک مطالعه مقطعی شیوع ناهنجاری در نوزادان را سنجیدند. آنها پرونده ۱۰۰۰ نوزاد زنده متولد شده طی ۶ ماه نخست سال ۸۲ را بررسی کرده و موارد دارای ناهنجاری مینور و مازور را جدا نمودند. متغیر های مورد بررسی شامل جنس،وزن نوزاد سن مادر تعداد بارداری و نسبت فامیلی والدین بود و متغیر ها با بهره گرفتن از نرم افزار آماری SPSS و آزمون آماری کای دو بررسی شدند. طبق یافته ها ۵۲ ناهنجاری ثبت شد که از این میان ۱ مورد شکاف کام بود. شیوع کلی ناهنجاری مادرزادی ۲/۵% محاسبه شد (۲۰).
در سال ۲۰۱۱،Michael و همکاران تاثیر عامل ژنتیکی و محیطی را روی شکاف لب و کام سنجیدند و مصرف سیگار، الکل، چاقی، استرس، هایپرترمی، اکسپوژر های شغلی، اشعه های یونیزان و عفونت طی بارداری را از عوامل شناخته شده محیطی معرفی کردند (۲۱).
Wallace و همکاران در سال ۲۰۱۱ تاثیر استرس را بر بروز شکاف دهانی غیر سندرمی در استرالیا بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که استرس فیزیکی و روحی به خصوص در آغاز بارداری می تواند در بروز شکاف های دهانی موثر باشد. استرس طولانی مدت با تخریبات اکسیداتیو در محور آدرنال-هیپوفیز-هیپوتالاموس و تولید سطح بالای سیتوکاین ها و کورتیزول و تغییرات هورمونی باعث تجمع خون در ماهیچه های مادر و کاهش سطح خونی جفت شده منجر به کمبود غذایی و تغییرات ژنی جنین می شود (۲۲).
Rozendal و همکاران در سال ۲۰۱۱ با بررسی متولدین مبتلا به شکاف دهانی در تمامی نوزادان زنده متولد شده در Netherlands انگلیس طی سال های ۱۹۹۷-۲۰۰۶ شیوع کلی شکاف دهانی را ۶/۱ در ۱۰۰۰ تولد زنده محاسبه کرده و دریافتند که شیوع شکاف دهانی رو به کاهش است و علت آن را افزایش مصرف فولیک اسید طی بارداری و همچنین افزایش اتمام حاملگی به دلیل تشخیص بیشتر ناهنجاری پیش از تولد دانسته اند (۲۳).
Leblly و همکاران در سال ۲۰۱۰ در امریکا طی یک بررسی اپیدمیولوژیک روی فاکتورهای Maternal همراه با شکاف های دهانی نتیجه گرفته اند مصرف سیگار با افزایش معنی دار ریسک ابتلای نوزاد به شکاف دهانی همراه است و افزایش سن مادر و افزایش فشار خون وی طی بارداری افزایش کمی در احتمال ابتلای نوزاد به این بیماری ایجاد می کند (۲۴).
Martelliو همکاران در سال ۲۰۱۰ طی مطالعه ای مورد شاهدی ۱۰۰ کودک مبتلا به شکاف دهانی و۱۰۰ کودک سالم را از ابعاد مختلف ارزیابی کرده و نتیجه گرفتند بین سن مادر و ابتلای نوزاد به بیماری ارتباط وجود دارد اما با سن پدران و فاصله بین بارداری ها همراهی معنی داری وجود ندارد (۲۵).
در سال ۲۰۰۹،Stothard و همکاران در یک مطالعه systematic rewiew تاثیر چاقی و اضافه وزن مادران را برروی ریسک ابتلای نوزاد به ناهنجاری های مادرزادی سنجیدند و متوجه شدند چاقی مادران با افزایش شیوع آنومالی های خاصی شامل spina bifida، آنومالی های سپتال و کاردیو واسکولار، شکاف کام مجزا، شکاف لب وکام، آترزی آنورکتال، هیدروسفالی و limb reduction همراه است (۲۶).

( دیوان،۴/۵۹۰)
۴ ـ ۳ ـ جواهری و اخوان و تجربه و شعر اجتماعی
پیشگامان شعر معاصر عربی و فارسی، ارتباط قدرتمندی با جریان رمانتیسم داشته اند. اما این گرایش اندکی بعد از رواج اندیشه مارکسیسم از آن تأثیر پذیرفت و مورد توجه بسیاری از شاعران قرار گرفت. سپس بیداری اجتماعی حتی در شعر شاعرانی که به مارکسیسم گرایش نداشتند نیز آشکار گردید. تأثیر چنین ایده هایی را در ادبیات معاصر عربی در شعار «ادبیات در مسیر زندگی» (نویهی، ، ۱۹۷۱م: ۱۷۳) و در شعر فارسی در ایده «شعری که زندگی است»می توان جست. به نظر می رسد این شعارها، تلاش می کنند تا با طرح جریانات حاکم بر زندگی اجتماعی و حذف عوامل منفی، گامی مهم در راستای شکل بخشیدن به جامعه متعالی بردارند.
۴ ـ ۳ ـ ۱ ـ دردمندی هردو شاعر
با این مقدمه که بیان شد در حقیقت ما با جواهری رو در رو هستیم، شاعری که قبل از هر چیز انسان و دغدغه های انسانی برایش پر اهمیت می نماید. او خود را مدیون زندگی می داند و کسانی را که شعار هنر برای هنر سر می دهند، محکوم می کند.

مهدی اخوان و محمد مهدی جواهری ازاوضاع واحوالی که بر جامعه آنها حاکم است، دردمندند؛ اما درد آنان بیشتر از سکوت کسانی است که از حال و روز جامعه باخبرند، ولی برای حفظ منافع شخصی با ستمگران همراهند و یا اگر همراه نباشند، در مخالفت با آنان حرفی نمی زنند وسکوت می کنند. جواهری،خطاب به یک گروه دانشگاهی مصری که به عراق آمده بودند، از سوز دل دردمند خویش به سبب سکوت مردم و بی اعتنائی آنها نسبت به وضعیت چنین می گوید:

(الجواهری، ۲۵۰:۲۰۰۸)
(ترجمه: به نزد ما آمدید در حالیکه همراه شما خیر و برکت آسمانی بود و رفتید و با رفتن نور از بین رفت. آیا آسمان مسیر شما قطره افشانی کرده است؟ و آیا باران شما را دوست دارد؟ از چه برایتان بگویم؟ حرف دل من از شراره آتش سوزناک تر است / همه مسائل تلخ است و سکوت ما از آن تلخ تر / واقعیت این است که سیاست برای این کشور چیزی بر جای نگذاشته است.)
مهدی اخوان نیز در باره تاریکی های ظلم و ستم جامعه می گوید:
چون روشن روشنان فرو میرد
تاریک شود جهان و خوف انگیز
دیگر همه چیز رنگ ِ او گیرد

در سال ۲۰۱۱ سوسا و همکارانش موفق به تولید میکرو ذراتی به اندازه ۳ تا ۵ میکرومتر چای سبز شدند. آن­ها تأثیر پارامترهایی نظیر دما، فشار و دی اکسید­کربن را بر اندازه مورفولوژی ذرات بررسی کردند و ذرات حاصله دارای توزیع سایز باریک با درجه تجمع بالا بودند[۱۰۰].
ژاوو و همکارانش ذرات کروی شکل با قطر متوسط ۲/۸۱ نانومتر گینکو^[۱۲۰] بیلوبا را تولید کردند. آن ها شرایط بهینه را فشار ۳۰ مگاپاسکال، دمای ۶۵ درجه سانتیگراد و دبی محلول را ۶/۰ میلی متر بر دقیقه به دست آوردند[۱۰۱].
نیمت اوزون و همکارانش مخلوط دو محلول از ماده دارویی سولفوروکسیم اگزتیل^[۱۲۱] و پلیمر پلی وینیل پیرولیدین^[۱۲۲] را درون دی اکسید­کربن فوق بحرانی تزریق کردند. ذرات کروی شکل ۸۸/۱ تا ۹۷/۳ میکرومتری با رنج توزیع پهن­تر تولید شده است. تنها فشار بود که بر سایز ذرات تأثیر داشت در حالیکه توزیع سایز ذرات تابع فشار، دما و دبی مجموع محلول­های پلیمر و دارو بود. دما بیشترین تأثیر را بر روی مورفولوژی ذرات داشته است[۱۰۲].
فصل سوم
پایلوت آزمایش‌
۳-۱- مبانی طراحی و مشخصات پایلوت استخراج فوق بحرانی
روش طراحی پایلوت آزمایشگاهی در شرایط فوق بحرانی توسط محققان مختلف از جمله Van Leer، Paulaitis، Kurnik، Hollw، Reid، Krukonis، Johnston and Eckert و Prausnits ارائه شده است[۸۸, ۸۶,۸۷].
شکل شماتیک (۳- ۱) نمایانگر پایلوت آزمایشگاهی فوق بحرانی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته، می‎باشد.
شکل(۳- ۱): نمای دستگاه آزمایشگاهی استخراج با بهره گرفتن از دی اکسید­کربن فوق بحرانی
۳-۲- بررسی اجزای اصلی تشکیل دهنده پایلوت فوق بحرانی
دستگاه آزمایشگاهی ترسیب با بهره گرفتن از دی اکسید­کربن فوق بحرانی به طور کلی شامل چهار قسمت می‎باشد که به تفصیل شرح داده می‎شود.
۱- تأمین فشار آزمایش.
۲- تأمین دمای آزمایش .
۳- ظرف اصلی آزمایش.
۴- فیلتر شیر مانند.
۳-۲-۱- تأمین فشار آزمایش
محققان جهت تأمین فشار آزمایش به صورت­های ذیل عمل کرده‎اند.
- استفاده از کپسول گاز CO₂، و کمپرسور.
- استفاده از کپسول گاز CO₂، سیستم سرد کننده و پمپ.
- استفاده از سیلندر گاز CO₂ به صورت مایع و پمپ.
در این پایلوت از کپسول گاز CO₂، سیستم سرد کننده و پمپ استفاده شده است.
توجه:
در بعضی از موارد مشاهده شده است که در سر راه خروجی از کپسول دی‎اکسید­کربن، از فیلتر یا صافی استفاده شده است.
جهت جلوگیری از تغییرات فشار بعد از پمپ یا کمپرسور از یک تانک نوسان‎گیر^[۱۲۳] نیز استفاده نموده‎اند.
بعد از کپسول گاز دی اکسید کربن، شیر یکطرفه نصب گردیده است.
۳-۲-۲- تأمین دمای آزمایش
به منظور تأمین دمای آزمایش (دمای فوق بحرانی) محققان از روش­های ذیل استفاده نموده‎اند.
- استفاده از لوله مارپیچ^[۱۲۴] در حمام هوای گرم.
- استفاده از لوله مارپیچ در حمام آب گرم.
- استفاده از لوله‎ای که دور آن نوار حرارتی پیچیده شده است.
در این پایلوت از لوله مارپیچ در حمام آب گرم استفاده شده است.
۳-۲-۳- ظرف اصلی آزمایش
استفاده از یک ظرف استخراج که دور آن نوار حرارتی پیچیده شده باشد.
توجه:
فشار سنج قبل از لوله مارپیچ نصب شده است.
فشار سنج بعد از ظرف اصلی نصب شده است.
۳-۲-۴- فیلتر فلزی
محققان از روش­های مختلفی به شرح ذیل جهت جدا نمودن جزء حل شونده در سیال فوق بحرانی استفاده نموده‎اند.
- استفاده از فیلتر فلزی تخت با سایز نانو متری.
- استفاده از فیلتر شیر مانند.
۳- ۳- طراحی دستگاه آزمایشگاهی فوق بحرانی
جهت بررسی مطالعات ترمودینامیکی و جداسازی نیاز به طراحی و ساخت دستگاه آزمایشگاهی می‎باشد. با توجه به امکانات موجود و اهداف از پیش تعیین شده طرح، طراحی و ساخت تجهیزات لازم جهت اندازه‎گیری‎های تجربی به شرح ذیل صورت گرفته است.
۱- ظرف نوسان گیر، فشار طراحی ۴۰۰ بار.
۲- ظرف اصلی، فشار طراحی ۴۰۰ بار.
۳- مخزن آب گرم برای ایجاد دمای لازم سیال فوق بحرانی.

۴- سیستم دو جداره ظرف اصلی مجهز به مخازن آب گرم با المنت حرارتی و سیستم سیرکوله.
۵- ظرف ذخیره دی‎ اکسید­کربن، فشار طراحی ۴۰۰ بار.
۶- نصب ظرف مایع سازی گاز دی اکسید­کربن.
۷- نصب ترموستات دیجیتالی و کنتاکتور بر روی مخازن آب گرم لوله مارپیچ حاوی