استعمار پیشینه‌ کهن دارد، اما تاریخ مفهوم جدید آن از قرن‌های شانزدهم و هفدهم آغاز می‌شود. عقب ماندگی اقتصادی یکی از شوم‌ترین و سنگین‌ترین نتایج سلطه استعماری است.
5- ابر قدرت سیاسی^[5]: منظور از ابرقدرت در امور سیاسی، دولت یا دولت هایی است که در امور سیاسی نسبت به بیشتر کشورها از قدرت بالاتری برخوردارند و در بیشتر موارد زعامت امور را در دست دارند. ذکر این نکته مهم است که مفهوم ابرقدرت، در سیاست به خودی خود معنا و مفهوم خاصی نداشته، بلکه با مفاهیمی نظیر اقتصاد و فناوری و علوم نظامی ونیز دیگر مفاهیم معنا می یابد.
در بررسی ابعاد موضوع پژوهش کنونی کما اینکه در فوق نیز بدان اشاراتی گردید، سعی بر اینست، بررسی بحران های سیاسی انگلستان در ایران معاصر تا سال 1390 شمسی صورت پذیرد. در این میان، بررسی برخی از موضوعات در حاشیه قرار خواهد گرفت. به عنوان مثال، با رویکردی تاریخی، اثبات روابط نزدیک و همکاری های وسیع سیاسی- اقتصادی- اجتماعی میان بهاییت به عنوان جریان مذهبی ساختگی و نیروهای بریتانیا در ایران، یکی از اهداف رساله کنونی می باشد . در اینجا باید افزود صرفا بحران های سیاسی ناشی از همکاری های وسیع مذکور می باشد اما ماهیت فعالیت ها و ایدئولوژی جریان بهاییت، خارج از حوزه تفحص رساله خواهد بود. در واقع، هدف، بررسی دلایل و به نوعی تبیین بحران های سیاسی انگلستان در ایران می باشد. بعد دیگر رساله حاضر را می توان به بررسی ساختارهای سیاسی داخل کشور در دوران مختلف نسبت داد. به عبارتی دیگر، بسترها و زمینه های داخلی که بریتانیا را ترغیب و تحریک به رسوخ و نفوذ به داخل کشور نمود، مورد نظر می باشد. به عنوان مثال، در اضمحلال حکومت قاجار، علاوه بر بررسی علمی تحرکات انگلستان در این زمینه، ساختار های سیاسی- نظامی و موارد دیگر را نیز در داخل کشور مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
بعد نهایی رساله حاضر، پیرامون بحران سازی های سیاسی انگلستان در عصر کنونی و پیش بینی آینده رویکردها و اقدامات این کشور در ایران خواهد بود. به دیگر سخن، در بعد نهایی پژوهش حاضر، سعی در آینده پژوهی و ترسیم الگویی مبتنی بر روابط آینده ایران و انگلستان می باشد. در ادامه و در بخش روش تحقیق خواهیم دید که از خصلت های مهم و موثر بررسی تاریخی یک موضوع، خصلت آینده پژوهی و به نوعی پیش بینی حدودی می باشد. آنچه در این میان حائز اهمیت می باشد، ترسیم الگویی از بحران سازی های سیاسی انگلستان در آینده خواهد بود. لذا، با بررسی تاریخی بحران های گذشته و تلفیق دوگانه نظریات دوس سانتوس – ساندرز الگویی چند وجهی از رویکردهای آینده بریتانیا در راستای بحران سازی های سیاسی در ایران ترسیم خواهد شد. در اینجا بررسی نظریه توهم توطئه در راستای جلوگیری از هرگونه پیش داوری یا شائبه ذهنی گریزناپذیر است، چرا که فرضیه های توطئه بخش جدایی ناپذیر از جریان اصلی فرهنگ سیاسی کشور ایران می باشد که بر عرصه سیاسی کشور ما غلبه دارد. بر طبق این فرضیه، کمتر پدیده سیاسی و اجتماعی را می توان پیدا نمود که بر اثر تبانی و توطئه چینی قدرت های خارجی و دست های پنهان آنان (مستقیم یا مستقیم) به وجود نیامده باشد. از این دیدگاه به ندرت ممکن است رویدادها به همان شکلی که در ظاهر اتفاق می افتد درک شوند، زیرا چنین دریافتی اولا نشانه جهالت نسبت به حضور نیروهای برتر در اطراف شخص، و ثانیا نشانه خامی یا فقدان حساسیت در درک انگیزه های پنهان دیگران است. البته این ذهنیت معطوف به توطئه سیاسی، مختص ایرانیان نیست بلکه در خاور میانه به طور کلی و اغلب فرهنگ هایی که در نتیجه مداخله نیروهای خارجی ضعیف شده اند و آسیب دیده اند متداول است.
با وجود این به نظر می رسد که چنین دیدگاهی در فرهنگ ایرانی به درجات عالی تری از پرداخت رسیده است. لذا حوادث نه به سادگی و به صورتی غیرمنتظره اتفاق می افتند و نه به شکلی مجرد. باید وجود نیروهای قدرتمند خارجی را که بر رویدادها سیطره دارند یا رویدادها را کنترل می کنند، درک کرد. از سویی دیگر، تئوری توطئه در شکل حاد آن بیانگر این است که تمامی شوربختی های عالم در پی اعمال گروهی از افراد پرنفوذ و معمولا پنهان است. در بیان این مفهوم گفته می‌شود گروه‌های کوچک و بزرگ و تیزهوشی دارای امکانات سیاسی، مالی، نظامی، روانی و علمی در پس تمام حوادث خوب و بد این دنیا هستند در حالی که رساله حاضر، با نقد بر فرضیات تئوری توطئه، بحران های سیاسی ای که در آن انگلستان نقشی بارز و مخرب داشته است را مورد بررسی و تبیین قرار خواهد داد. به دیگر سخن، مقصود، بررسی علمی و مستدل بحران های سیاسی تاثیرگذار انگلستان در دوران معاصر ایران می باشد.
گفتار5- پیشینه پژوهش: (مطالعات و تحقيقاتی که درباره‌ی اين موضوع صورت گرفته و نتايج حاصل ازآن):
حجم وسیعی از نوشته ها در این خصوص وجود دارد که طیف گسترده ای از موضوعات را شامل می شود. نویسندگانی که در این رابطه دست به قلم برده اند را شاید بتوان در چند رسته قرار داد:
1-5 : عده ای از نویسندگان روابط ایران و انگلیس را صرفا به نقش مزدوران انگلیسی در ایران وخیانت هایی که ایرانیان وابسته به بریتانیا انجام داده اند، مورد کنکاش قرار داده اند.
- عظیمی، فخرالدین. 1374. بحران دموکراسی در ایران، ترجمه هوشنگ مهدوی و نوذری.
- رائین، اسماعیل. ۱۳۵۶.حقوق بگیران انگلیس در ایران.
- زمانی، مسعود.۱3۸۹.روابط کارگزاران ایران ودولت انگلیس درخلیج فارس.
- برزگر، شبنم.۱۳۸۸. ایران، بریتانیا و خزعل.
- مهرورز، داود.۱۳۸۸.بهائیت و استعمار انگلیس.
- شهیدی، ابوالقاسم.۱۳۵۳.خاطراتی از فهیم الدوله.
- رفیعی، مریم.۱۳۸۷.استعمار و فرقه سازی های آن.
- احمدی، حسین.۱۳۷۸. انگلیسی ها و فرزندان فرمانفرما.
در این کتب، نقش نیروهای مزدور انگلیسی را بسیار برجسته جلوه یافته و صرفا وابستگی دربار و درباریان را خاطر نشان می سازد ولذا تفسیری از تاثیرات بریتانیا را در ایجاد بحران های بعضا بزرگ ارائه نمی دهد. از سویی دیگر نقش برخی جریانات متعدد نظیر گروه های فراماسونری و نیز جریان بهائیت را که ساخته و پرداخته بریتانیا می باشند را در بروز برخی از بحران ها بسیار برجسته می سازند.
2-5 : برخی دیگر از نویسندگان روابط ایران و انگلیس را از نگاهی اقتصادی وامتیازات متعددی که بریتانیا در طی دوران مختلف اخذ کرده اند، رقابت های اقتصادی و سیاسی انگلیس با دیگر رقبای استعماری در ایران ونیز روابط نفتی ایران و انگلیس، مورد پژوهش قرار داده اند.
- کاظم زاده، فیروز.1371. پژوهشی درباره امپریالیسم روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری.
- زرگر، علی اصغر. 1372. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه.
- فاتح، مصطفی.۱۳۳۵.پنجاه سال نفت ایران.
- لسانی، ابوالفضل.۱۳۵۷. طلای سیاه یا بلای ایران.
- روحانی، فواد. ۱۳۵۳. تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران.
- ذوقی، ایرج. ۱۳۷۲. نفت ایران.
- بینا،۱۳۳۸.روابط اقتصادی ایران و انگلیس.
- سعیدی نیا، حبیب الله.۱۳۸۳.تاریخ روابط سیاسی– اقتصادی ایران و انگلیس در دوره ناصری.
- فرهمند، علی.۱۳۸۷.گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری.
- شاهدی، مظفر. ۱۳۸۷.بحران سازی های سیاسی و اقتصادی روس و انگلیس در دوران دوم مشروطیت.
- پوربختیار، غفار. ۱۳۸۷. بختیاری ها، نفت و دولت انگلیس.
- همایون کاتوزیان، محمدعلی.۱۳۷۷.مبارزه با قرارداد۱۹۱۹ ایران و انگلیس، ترجمه علیرضاطیب.
این مسئله که استعمارگران در پی احصاء منفعت بیشینه خود می باشند وضوح و شفافیت برجسته ای دارد، لذا بروز بحران و فتنه های مختلف را خصوصا در امور سیاسی وابسته به امور اقتصادی تلقی می نمایند بدین معنا که تمامی بحران های سیاسی منبعث از بریتانیا در ایران ریشه های اقتصادی دارند که بنظر تحلیل متقنی نباشد، ضمن اینکه بیشتر این نوشته ها در خصوص منافع اقتصادی بریتانیا و ارتباط آن با موضوع بحران های سیاسی ایران به صورت متمرکز و شفاف تبیین نشده اند.
3-5 : برخی از نوشته ها در ارتباط با روابط ایران و بریتانیا موضوعات ارضی را مطرح می نماید و نقش انگلستان را از دیر باز در خصوص جدایی و استقلال برخی از اراضی متعلق به ایران نیز تحریک قومیت های مختلف ایرانی را مورد کنکاش قرار داده اند. جدایی افغانستان در عهد قاجار و نیز استقلال بحرین در زمان پهلوی دوم و نهایتا مسئله جزایر سه گانه خلیج فارس.
- نجفی، فاطمه. ۱۳۹۰. خوزستان به روایت بریتانیا.
- لالوی، محمود. ۱۳۸۷. انگلیسی و بحران آذربایجان.
- مسعود نیا، حسین.۱۳۸۷. سیاست های استعماری بریتانیا در خلیج فارس و واگذاری جزایر ایرانی به قاسمی های شارجه.
- صالحی، نصرالله.۱۳۷۹. استعمار بریتانیا و مسئله اروند رود.
- فرهمند، علی.۱۳۸۶. کارگردانی انگلستان در تجزیه بحرین از ایران.
- فرهمند، علی. نقدی تاریخی بر تحریکات انگلیس در ادعاهای برخی اعراب در خلیج فارس.
- پروین، نادر.۱۳۸۹.استعمار انگلستان و شورش کردها در دوره معاصر.
- راعی گلوجه، سجاد.۱۳۸۸. انگلیس و تحریک سران عشایر بر ضد دولت مرکزی از ملی شدن صنعت نفت تا کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲.
این دسته از نویسندگان بروز شورش ها و ناآرامی ها در مناطق مختلف ایران را مستقیما به بریتانیا نسبت داده در حالی که بیشتر این نویسندگان وابستگی دولت مرکزی، ضعف سپاه داخلی و عدم بینش صحیح مردم آن زمان را یادآوری ننموده ویا بسیار اندک بدان توجه نموده اند.
4-5 : برخی از نگارندگان ِکتب روابط ایران و انگلیس، به نقشMI6 در ایجاد کودتاها و ازمیان برداشتن مخالفین این کشور در طول حیات سیاسی با ایران پرداخته اند. هرچند کتب منتشر یافته در خصوص نقش انگلستان در رخداد کودتای ۲۸مرداد و نیز درکودتای ۳ اسفند۱۲۹۹ بسیار زیاد بوده، لذا مساعی در این نوشتار بر آن بوده است تا به تعدادی کتب و مقالات معدود و البته مهم اشاره شود.
- لپینگ، برایان.۱۳۶۵.سقوط امپراطوری انگلیس و دولت مصدق، ترجمه محمد عنایت.

- نجاتی، غلامرضا.۱۳۶۸. ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد.
- روزولت، کرمیت.بیتا. کودتا در کودتا، ترجمه علی اسلامی.