غیبت کارکنان صدمه دیده در حوادث
انتقال و معالجه مصدومین
آموزش نفرات جدید
افزایش بازده در استفاده از منابع و به تبع آن بالا رفتن سودآوری اقتصادی شرکت
افزایش راندمان تولید
بالا بردن کیفیت محصولات
نشان دادن تعهد مدیریت سازمان نسبت به موارد ایمنی و بهبود مستمر
افزایش اعتبار سازمان در مورد رعایت اصول ایمنی و بهداشت کار
این پایان‌نامه مشتمل بر ۵ فصل می‌باشد که در فصل اول تعاریفی مرتبط با ایمنی و شرح اجمالی از روش‌های مختلف و متعارف شناسایی مخاطرات آمده است. در ادامه و در فصل دوم روش HAZOP به طور کامل و مطابق با استاندارد‌های موجود و به منظور آشنایی خوانندگان و همکاران محترم پروژه بیان گردیده است. در فصل سوم فرایند Utility پالایشگاه پنجم مجتمع گاز پارس جنوبی به همراه توضیحات بخش ورودی واحد و مباحث کنترلی آنها به تفصیل شرح داده شده است. در فصل چهارم نحوه‌ی انجام مطالعات HAZOP در واحد Utility پالایشگاه پنجم مجتمع گاز پارس جنوبی و فرضیات و ملاحظات انجام کار بیان شده است و در فصل پنجم نتیجه‌گیری و پیشنهادات از کل پروژه به طور مفصل شرح داده شده است.
فصل اول
مقدمه‌ای بر ایمنی و روش‌های شناسایی مخاطرات
تاریخچه ایمنی در صنعت[۱ و ۲]
۱-۱-۲- سلامت و جنبش ایمنی، از گذشته تا حال
از دیرباز معمولاً لزوم ارتقاء ایمنی زمانی احساس می‌شد که فقدان ایمنی منجر به وقوع شرایطی با پیامدهای ناگوار اجتماعی یا اقتصادی می‌گردید. وقوع حوادث در تأسیسات صنعتی و سیستم‌های تکنولوژیک لزوم تداوم تحول در تحقیقات ایمنی در زمینه استانداردهای ایمنی، ریشه‌یابی رویدادها و حوادث، اصلاح روش‌های ارزیابی ایمنی و شناخت مخاطرات، نقش عوامل موثر بر ایمنی را نشان می‌دهد. معمولاً در پی شوک وقوع یک حادثه، مدیریت تأسیسات صنعتی و سیستم‌های تکنولوژیک، تصمیم به ریشه‌یابی عوامل به وجود آورنده شرایط ناگوار مذکور می‌کند. چنانچه این ارزیابی‌ها به درستی انجام نشوند ریشه‌های فعال به وجودآورنده حوادث بدون تغییر در سیستم باقی می‌مانند و در فرصت‌های دیگر و در ترکیب با شرایط خاص بهره‌برداری، خرابی‌های سخت‌افزاری، خطاهای انسانی و نقایص سازمانی به شکل یک حادثه دیگر سر بیرون می‌آورد.
از ابتدای فعالیت‌های ناچیز در یک دفتر کوچک در شیکاگو در سال ۱۹۱۳، انجمن ملی ایمنی به صورت فراگیر رشد کرده، سازمان ایمنی با هزاران عضو از تجارت، صنعت، کشاورزی، آموزش و پرورش، حزب کارگر و دولت وسعت یافته است. پیشرفت‌های جنبش ایمنی در آمریکا هم‌زمان و به موازات انجمن ملی ایمنی^[۲] (NSC) بود. در اوایل سال‌های ۱۹۰۰ حوادث صنعتی در این کشور پیش پاافتاده بود؛ برای مثال، در سال ۱۹۰۷ بیش از ۳۲۰۰ نفر از مردم در حوادث معدن کشته شدند. در همین زمان قانون، سابقه، و عقیده عمومی، همگی متوجه مدیریت بود. حمایت‌های کمی برای ایمنی کارگران وجود داشت. کارگران صنعتی امروزی در وضعیت بهتری از همکاران خود در گذشته هستند. حوادث صنعتی منجر به کشته شدن کارگران، کمتر از نیمی از پیشینیان آنها در ۶۰ سال گذشته است. بر اساس NSC میزان مرگ رایج ناشی از صدمات مربوط به کار بطور تقریبی ۴ نفر از هر ۱۰۰۰۰۰ نفر یا کمتر از یک ثلث میزان ۵۰ سال قبل است.

پیشرفت‌ها در ایمنی از قبل تاکنون نتیجه فشار به قانون برای ترقی سلامت و ایمنی بود، پیوسته هزینه‌های فزآینده مربوط شده به حوادث و صدمات و حرفه‌ای‌سازی ایمنی مانند یک شغل و حرفه بوده است. پیشرفت‌ها در آینده احتمالا مانند یک نتیجه بزرگ آگاه کننده از تأثیر هزینه و حاصل رقابتی سودمند از کارخانه‌ای ایمن و سالم است.
یک جعبه کمک‌های اولیه یا تدارکات کمک‌های اولیه باید در دسترس باشد، و مدیر ایمنی و سلامت باید نظر یک پزشک را در مورد انتخاب مواد آنها جویا شود. متأسفانه، متخصصان پزشکی برای دادن این چنین نظری دو دل هستند، شاید برای اینکه آنها از درگیری بعدی در محاکم قضایی برای حوادث رخ داده به علت کافی نبودن مواد موثر، می‌ترسند. مدیران ایمنی و سلامتی باید تمام تلاششان را بکنند تا این نظر و سپس مدارک آنچه انجام شده را بدست آورند و تهیه کنند.
۱-۱-۳- پیشرفت‌های اولیه ایمنی:
برای کارآموزان جدید سلامت و ایمنی صنعتی مهم است که مطالعات‌شان را با نگاهی به گذشته آغاز کنند. درک کردن و فهمیدن گذشته می‌تواند کمک کند به آزمودن حرفه‌ای سلامت و ایمنی در گذشته و آینده. پیشرفت‌های جدید در سلامت و ایمنی از نظر پیوستگی با گذشته در ارتباط‌اند و هر یک مجزا نبوده و هر یک مستقل نیستند، نسبتاً آنها قسمت طولانی پیشرفت مستمر در جنبش سلامت و ایمنی هستند.
این پیوستگی بطور محدود و کم از مصر باستان آغاز شده و از معابد و اهرامی که ثابت باقیمانده‌اند می‌توان مشاهده کرد مصریان مردم کوشایی بودند. خیلی از کارگران برده بودند و شواهد فراوانی وجود دارد که برده‌ها شرایط مناسبی نداشتند. درخواست آنها نیاز به شرایط بهتر و رفتار مناسب با آنها توسط کارفرمایان سخت‌گیر بود.
یکی از این موارد در زمان حکومت رامسس دوم رخ داد، که ساخت یک عمارت بزرگ را بر عهده داشت. برای تأمین حفاظت نیروی کار بطور شایسته که این معبد عظیم را به اسم او می‌ساختند، رامسس یک سرویس پزشکی صنعتی برای مراقبت از کارگران ساخت آن‌ها به استحمام روزانه در رود نیل و معاینات پزشکی منظم و معین نیاز داشتند. کارگران بیمار قرنطینه می‌شدند.
۱-۱-۴- حوادث و اثرات آنها در صنعت:
یک تاریخچه طولانی از مباحث در آمریکا مربوط به اثرات حوادث بر صنعت (کارگران و کمپانی‌ها) و هزینه پیشگیری حوادث می‌شود. دیدگاه تاریخی حاکم این بود که برنامه‌های پیشگیری حوادث نیز پرهزینه بود. بیشتر نظریه‌های معاصر این است که حوادث پرهزینه هستند و پیشگیری از حادثه، از نظر اقتصادی به‌صرفه است. در نتیجه، پیشگیری حادثه، که مورد بحث قرار گرفت از نظر اخلاقیات، هم‌اکنون در بخش‌های اقتصادی توجیه شده است.
حوادث چهارمین عامل اصلی مرگ و میر در دنیا می‌باشد. بعد از آن ناراحتی قلبی، سرطان و سکته مغزی است. این رده‌بندی بر‌اساس تمامی انواع حوادث، از جمله حوادث وسیله موتوری، غرق شدن، آتش‌ها، سقوط‌ها، بلایای طبیعی و حوادث مربوط به کار است. اگر چه مرگ‌های ناشی از بلایای طبیعی به نظر می‌آید ارزش خبری بیشتری نسبت به مرگ‌های محل کار دارند اما تأثیر واقعی‌شان اساساً کمتر است. برای مثال، در سال ۱۹۸۹ مهم‌ترین بلایای طبیعی انتشاریافته در آمریکا طوفان هوگو (با ۲۶ کشته) و زلزله‌ی سانفرانسیسکو اکلند (با ۶۱ کشته) بود. در همین سال ۱۰۴۰۰حادثه مرگ محل کار در این کشور اتفاق افتاد. در جملات زیر حوادث و مرگ‌های محل کار از دیدگاه مناسب و به نقل از انجمن ملی ایمنی آمده است، اگرچه مسلم است ارزش خبری ندارد.
۱-۱-۵- هزینه‌های حوادث:
گزارش خبری کوتاه زیر در ۱۷ آوریل ۱۹۹۱ با موضوع ایمنی و سلامت شغلی منتشر شد؛ در ایلینویز شرکت پیمانکاری در ماه گذشته به اتهام اینکه عمداً قوانین ایمنی فدرال را نادیده گرفت و باعث مرگ سه کارگر در سال ۱۹۹۸ در انفجار تونل فاضلاب در میلواکی شد، ۵۷۵۰۰۰۰ دلار جریمه شد.
برای اینکه دید مناسبی از علم اقتصاد حوادث محل کار پیدا کنیم، لازم است مفهوم کلی از تمامی حوادث پیدا کنیم. بطور کلی هزینه حوادث در آمریکا در سال ۱۹۹۸ تقریبا ۱۵۰ میلیون دلار بود. این هزینه‌ها شامل عواملی مانند: از دست دادن حقوق، هزینه‌های پزشکی، حق بیمه، زیان‌های ناشی از آتش، زیان مالی وسایل موتوری و هزینه‌های غیرمستقیم بود.
۱-۲- مروری بر فجایع عظیم صنعتی در گذشته: [۲۶][۲۷]
باتوجه به گسترش صنایع شیمیایی در کشورمان و نیاز رو به رشد جوامع به محصولات شیمیایی منجر به افزایش میزان آسیب‌پذیری انسان نسبت به خطرات ناشی از فرآیندها و مواد شیمیایی شده است. لذا مطالعه حوادث ناگوار، اطلاعات ارزشمندی را برای مهندسین شیمی مرتبط با مسائل ایمنی فراهم می کند. این اطلاعات را می‌توان برای توسعه روش‌های پیشگیری از حوادث در آینده بکار برد. از جمله این حوادث می‌توان به وقایع مربوط به نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در اکراین، انفجار مخزن نیترات آمونیوم در تکزاز، مجتمع شیمیایی بوپال در هندوستان، مجتمع شیمیایی سوسو در ایتالیا، انتشار گاز‌های آمونیاک و کلر از مخازن نگهداری در پتروشیمی شیراز.
۱-۲-۱- حادثه عظیم نیروگاه هسته ای چرنوبیل: [۳]
این حادثه در ۲۶ آپریل ۱۹۸۶ میلادی در رآکتور شماره ۴ نیروگاه چرنوبیل اکراین که از نوع رآکتورهای RBMK^[3] بود رخ داد، از حادثه اتمی چرنوبیل به‌عنوان بدترین حادثه اتمی غیرنظامی تاریخ جهان نام برده شده است. متصدیان راکتور برای انجام آزمایشی سیستم ایمنی راکتور را غیر فعال کردند (کندکننده‌های نوترون را از آن خارج کردند). نتیجه آن رآکتوری بدون کندکننده مناسب و از کنترل خارج شدن آن بود. بدون توانایی در کنترل رآکتور، دمای آن به حدی رسید که بیشتر از حرارت خروجی طرح‌ریزی شده بود. حادثه زمانی آغاز شد که در ۱۰:۱۱ شب ۲۵ آوریل ۱۹۸۶ نیروگاه چرنوبیل دستور کاهش میزان قدرت رآکتور برای تست را دریافت نمود و نیروگاه شروع به کاهش قدرت رآکتور شماره چهار تا ۳۰ درصد نمود. دو اشتباه واقعه مهلک چرنوبیل را رقم زد اولین اشتباه زمانی بود که کنترل کننده رآکتور به اشتباه و بر اثر عدم تنظیم کردن میله‌های جذب نوترون نیروی راکتور را تا یک درصد کاهش داد و رآکتور بیش از پیش افت قدرت پیدا کرد. در اینجا بود که پرسنل دومین اشتباه خود را انجام دادند و تقریبا تمامی میله‌های کنترل را از داخل رآکتور بیرون کشیدند. این همانند زمانی است که اتومبیلی را در آن واحد هم گاز داد و هم ترمز گرفت. در این زمان و با وجود نبود میله‌های کنترل‌کننده قدرت در داخل منطقه فعال نیروی رآکتور به ۷درصد افزایش پیدا نمود. در ۱:۲۴ صبح یک انفجار اولیه پوشش ۱۰۰۰ تنی بالای رآکتور را بلند و راه را برای خروج مقدار زیادی بخار آب داغ هموار کرد و این مقدمه‌ای بود بر انفجار دوم ناشی از هیدروژن، که ممکن است حاصل ترکیب بخار آب لوله‌های پاره شده و زیر کونیوم و یا حتی گرافیت هسته رآکتور بوده باشد. انفجار دوم سقف رآکتور را پاره کرد و ۲۵درصد از تأسیسات هسته رآکتور را از بین برد. گرافیت (کندکننده) سوزان و مواد داغ هسته که در اثر انفجار بیرون ریخته بود، باعث ایجاد حدود ۳۰ آتش‌سوزی جدید شد، و این شامل سقف قیر اندود و قابل اشتعال واحد ۳ نیز می‌شد که مجاور واحد۴ واقع شده بود.
تعداد زیادی از کارکنان تأسیسات در عرض چند ساعت نشانه‌های دریافت تشعشع رادیواکتیو را نشان دادند. عده زیادی کارمند و آتش‌نشان که بدون محافظ مشغول به کار بودند، بیشتر بخاطر شروع آتش‌سوزی در سقف واحد ۳ بود که پیش‌بینی‌های ایمنی را نادیده گرفتند. عده افرادی که در بیمارستان‌ها بستری شدند، تا ساعت۶ صبح به ۱۰۸ و تا پایان روز اول به ۱۳۲نفر رسید. پس از انفجار ابتدا محیط اطراف تأسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده گشت و بعد به تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر سرکشیدند و بارش باران سبب شد که بخش‌های وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شود. در اثر انفجار در راکتور بلوک چهار تأسیسات اتمی چرنوبیل، مواد رادیواکتیو برای ساختن حدود ۱۰۰ بمب اتمی آزاد شدند. اگرچه در آن سال مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق در آن زمان، پخش هر گونه خبری را در مورد این فاجعه به شدت ممنوع ساختند اما در مقایسه جوامع بشری، فاجعه چرنوبیل وحشتناک‌ترین فاجعه تکنوژنیک انسانی در تمام تاریخ به شمار می‌آید در اثر فاجعه چرنوبیل حدود ۵ میلیون نفر آسیب دیدند.
۱-۲-۲- آتش‌سوزی در مجتمع پتروشیمی پردیس یک عسلویه:
در ساعت ۱۴:۰۰ به تاریخ ۱۳ مرداد ماه ۱۳۸۹ در حالی که کارکنان تعمیرات مشغول رفع نشتی از خط آمین ارسالی به برج جذب واحد قدیم آمونیاک پتروشیمی پردیس۱ بودند، به دلیل افزایش نشتی خروج گاز سنتز آتش‌سوزی رخ داد که با ابتکار عمل مناسب و به‌موقع گروه‌های ایمنی و آتش‌نشانی و بهره‌برداری، از توسعه آتش‌سوزی جلوگیری و سرانجام آتش در ساعت ۱۵ کنترل و مهار شد. این حادثه سبب کشته شدن ۵ نفر و زخمی شدن ۳ نفر گردید.
۱-۲-۳- انفجار فیسین فرانسه:
این حادثه در سال ۱۹۶۶ و بدلیل نشت ۱۲۰۰ متر مکعب پروپان از مخزن کروی و پدیده انفجار گاز در اثر انبساط مایع در حال جوش^[۴] بوجود آمد. خسارات بدست آمده از آن معادل ۸۷ میلیون دلار بوده و سبب کشته شدن ۱۸ نفر گردید.
۱-۲-۴- آتش‌سوزی و انفجار در سکوی تولید نفت دریای شمال، پایپر آلفا^[۵]:
این حادثه در سال ۱۹۹۸ و بدلیل نشت سوخت مایع و تبدیل آن به توده متراکم گازی بوجود آمد. خسارت بوجود آمده معادل ۳۰۰ میلیون دلار بوده و سبب کشته شدن ۱۶۷ نفر گردید.
شکل ۱-۱- انفجار در سکوی پایپر آلفا
۱-۲-۵- حادثه بوپال^[۶] هندوستان:
حادثه بوپال هند در سوم دسامبر ۱۹۸۴ رخ داد. در این حادثه ابر مسموم ناشی از نشت گاز سمی صنعتی خطرناکی، برفراز شهر بوپال به حرکت درآمد که وخیم‌ترین حادثه صنعتی جهان نام گرفت نوعی گاز سمی از کارخانه نشت کرد چندین هزار کشته و بیش از ۳۰۰ هزار بیمار برجای گذاشت.
۱-۲-۶- انفجار در مجتمع پتروشیمی خارک
این حادثه در۲۳ دی ماه ۱۳۸۹،۲ مخزن۴۰ هزار بشکه‌ایی گاز پروپان آتش گرفت و علت آن اشکال در دستگاه مشخص‌کننده حجم گاز موجود در مخزن بوده است. این حادثه سبب سوختن ۳۰ درصدی یکی از نیروها گردید. در مرداد ماه همین سال بویلر مرکزی مجتمع خارک به علت افزایش فشار آتش گرفت که باعث کشده شدن ۴ نفر از نیروهای مجتمع گردید.
۱-۳ تعاریف[۴]
۱-۳-۱- ریسک
در علوم گوناگون از قبیل علوم اقتصادی، بیمه، هواپیمایی و مهندسی هر یک تعاریف مختلفی از ریسک ارائه شده است. در زیر برخی تعاریف ریسک آورده شده است:
رویدادی نامطلوب که با احتمال شناخته شده‌ای روی می‌دهد.
امکان بروز واقعه‌ای نامعین و غیر مترقبه، بر حسب احتمال وقوع و شدت پیامدهای منفی آن.
اندازه‌گیری احتمال رخداد یک حادثه نامطلوب و توانایی بالقوه پیامدهای مخرب آن بر مردم، محیط زیست و یا منافع اقتصادی.