رفتار

قیمت گذاری، تبلیغات، تحقیق و توسعه

عملکرد

کارایی، سودآوری، اشتغال، رشد

نمودار1-3. ارتباط میان عناصر بازار

• تمرکز و شاخص­ های تمرکز

متغیرهای مربوط به هر بازار به سه دسته متغیرهای ساختاری، متغیرهای رفتاری و متغیرهای عملکردی تقسیم می­شوند؛ متغیرهای ساختاری به نحوه ارتباط اجزای بازار مربوط می­شوند، متغیرهای رفتاری به الگوی رفتاری بنگاه­ها جهت تطبیقشان با شرایط بازار و متغیرهای عملکردی، نتیجه و حاصل کار و کوشش بنگاه و کل بازار و صنعت را اندازه ­گیری می­ کنند. متغیرهای ساختاری آن دسته از خصوصیات سازمانی بازار می­باشند که با شناسایی آن­ها می­توان ماهیت قیمت­ گذاری و رقابت در بازار را مشخص نمود. برای بررسی ساختار صنایع روش­های مختلفی وجود دارد که به اعتقاد بسیاری از تحلیل­گران، شاخص­ های تمرکز معیار اصلی شناسایی ساختار بازار به شمار می ­آید؛ در واقع تحلیل تمرکز بازار زمینه مناسبی برای درک بهتر ساختار بازار فراهم می­نماید(پور عبادالهان کویچ،1392 : 72). در ادبیات اقتصادی دو ایده کلی در مورد تمرکز مطرح است:

الف- تمرکز کلی
این ایده بیان­کننده نسبت ارزش تولید بنگاه­های برتر به ارزش کل تولیدات در کشور می­باشد، در واقع نشان می­دهد چه نسبتی از کل تولیدات کشور در اختیار تعداد محدودی( مثلا 50 یا 100 بنگاه برتر) از بنگاه­ها تمرکز یافته است. این نسبت بدون توجه به صنعتی که بنگاه­ها در آن فعالیت می­ کنند محاسبه می­ شود.
ب- تمرکز صنعتی
این نوع تمرکز که به بیان دقیق­تر درجه تمرکز بنگاه­های عرضه کننده در یک بازار می­باشد، یکی از عناصر مهم ساختار بازار است که در بررسی آن بر خلاف تمرکز کلی، بنگاه­ها در یک صنعت خاص مورد بررسی قرار می­گیرند. تمرکز صنعتی نحوه تقسیم بازار بین بنگاه­ها را نشان می­دهد(صدرایی،1390: 76 ) یا به بیان ساده­تر، تمرکز بازار دلالت بر آن دارد که چه میزان از کل تولیدات بازار یک محصول معین، در اختیار تعداد محدودی از بنگاه­های بزرگ می­باشد(کاشی،1379: 85 ).
بحث در مورد تمرکز کلی در حیطه این پژوهش قرار نمی­گیرد و به معرفی آن بسنده می­کنیم. با توجه به مطالب گفته شده اکنون می­دانیم ساختار هر بازار را می­توان با توجه به درجه تمرکز کالا، موانع ورود به بازار و صرفه­های مقیاس شناسایی نمود. در بسیاری از موارد اندازه ­گیری موانع ورود و صرفه­های مقیاس غیرممکن می­باشد به همین دلیل در مطالعات تجربی ساختار صنایع و بازارها، برای قضاوت راجع به رقابت و انحصار در هر بازار، معمولا از مفهوم تمرکز استفاده می­ شود. تمرکز بازار از جمله مفاهیمی است که هم در مباحث نظری دانشگاه­ها و هم در دنیای واقعی به ویژه در دعاوی حقوقی مورد استفاده قرار می­گیرد. برای قضاوت در مورد نوع ساختار یک بازار (میزان رقابت و انحصار) روش منطقی این است که به دو مقوله توجه شود:

• تعداد موسسات و بنگاه­های فعال در بازار

• نحوه­ توزیع بازار بین این بنگاه­ها

تمرکز بازار عبارت است از چگونگی توزیع بازار بین بنگاه­های مختلف و یا به عبارت دیگر، تمرکز بازار دلالت بر آن دارد که چه میزان از کل تولیدات بازار یک محصول معین در اختیار تعداد محدودی از بنگاه­های بزرگ می­باشد. همان­طور که به صورت ضمنی بیان شد، برای اندازه ­گیری تمرکز در یک بازار و یا صنعت معین، باید به تعداد بنگاه­ها، اندازه نسبی و میزان پراکندگی آنها توجه داشت. هر چه تعداد بنگاه­های یک صنعت کمتر باشد، آن صنعت متمرکزتر و هر چه بازار غیر یکنواخت­تر بین بنگاه­ها توزیع شده باشد، درجه تمرکز بیشتر خواهد بود(کاشی،1379: 85 ). اندازه نسبی بنگاه­ها می ­تواند بر اساس متغییرهای متنوعی مثل فروش، ارزش افزوده، اشتغال اندازه ­گیری گردد. سهم بازار هر بنگاه که در حقیقت اندازه نسبی هر بنگاه را بر اساس میزان فروش آن بنگاه به کل فروش در صنعت بیان می­ کند.
در اندازه ­گیری تمرکز در یک بازار یا صنعت باید سه نکته مشخص باشد:
الف- تعیین حدود بازار مورد بررسی، یعنی اینکه بر اساس یک روش قابل قبول، بنگاه­های مختلف در بازارهای مختلف تقسیم بندی شوند.
ب- انتخاب متغیری که بر حسب آن، اندازه بنگاه­ها و بازار ارزیابی شود.
در مورد اینکه برای اندازه ­گیری اندازه بنگاه از چه معیاری استفاده شود، در میان اقتصاددانان اتفاق نظری وجود ندارد. اما از جمله معیارهای قابل استفاده در این زمینه می­توان از فروش، ارزش افزوده، اشتغال و سرمایه نام برد. استفاده از هر کدام از این معیارها مزیت­ها و مشکلاتی دارد لیکن استفاده از معیار فروش در تحقیقات تجربی بسیار متداول است.
پس از انتخاب معیار مناسب برای اندازه ­گیری اندازه بنگاه لازم است اندازه نسبی یا سهم هر یک از بنگاه­ها در بازار محاسبه شود(صدرایی،1390: 105).
پ- انتخاب شاخص آماری مناسب
شاخص­ های اندازه ­گیری تمرکز، این امکان را فراهم می­ کنند که اطلاعات مربوط به تعداد بنگاه­ها و نحوه توزیع بازار بین آن­ها در یک عدد معین خلاصه شود. اندازه ­گیری دو عامل موانع ورود و صرفه­های مقیاس در بسیاری از موارد غیرممکن است به همین دلیل محققین برای شناخت ساختار بازارها از شاخص­ های تمرکز استفاده می­ کنند. با وجود اینکه گروهی از اقتصاددانان به ویژه ساختارگرایان معتقدند که اندازه تمرکز شاخصی از قدرت انحصاری است، نباید از نظر دور داشت که این شاخص تنها یکی از متغییرهای ساختاری است و لذا در استفاده از این مفهوم و نتیجه ­گیری راجع به درجه رقابت و انحصار بازارها باید جانب احتیاط را داشت تا از قضاوت غلط پرهیز کرد(کاشی،1379: 84).
قبل از معرفی شاخص­ های تمرکز ویژگی­هایی که یک شاخص تمرکز باید داشته باشد را بیان می­کنیم :
هانا وکی^[52] چند ویژگی که یک شاخص تمرکز مناسب باید آن­ها را تامین کند، در سال 1977 به صورت اصول^[53] بیان نمودند؛ این اصول به صورت زیر هستند(که چهار اصل اول عمومی­تر مهم­تر هستند) :
1- اگر منحنی تمرکز (منحنی سهم بازار تجمعی بنگاه­ها) در یک صنعت یا بازار همواره بالاتر منحنی تمرکز صنعت دیگر قرار داشته باشد، آن صنعت متمکزتر می­باشد؛ این بدان معنی است که همواره شاخص تمرکز باید رتبه ­بندی واحدی از تمرکز در بین صنایع ارائه نماید. ( معیار رتبه ­بندی ^[54] معیار تمرکز)
2- انتقال سهم بازار از یک ینگاه کوچک­تر به یک بنگاه بزرگ­تر باید تمرکز صنعتی را افزایش دهد. ( اصل انتقال سهام)