. پس چرا آن گاه که [جان شما] به گلو مى‏رسد* و در آن هنگام خود نظاره گرید* و ما به آن [محتضر] از شما نزدیکتریم ولى نمى‏بینید* پس چرا، اگر شما بى‏جزا مى‏مانید [و حساب و کتابى در کار نیست‏]* اگر راست مى‏گویید، [روح‏] را برنمى‏گردانید؟؛ واقعه/۸۳الی۸۷ ↑
. محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج‏۱۹، ص: ۲۴۰ ↑
نه چنین است [که او پندارد، زیرا] آن گاه که جان میان گلوگاهش رسد،* و گفته شود: «چاره‏ساز کیست؟»* و داند که همان[زمان‏] فراق است،* و [محتضر را] ساق به ساق دیگر درپیچد،* آن روز است که بسوى پروردگارت سوق دادن باشد؛ قیامت/۲۶الی۳۰ ↑
.ر.ک. ترجمه مبدأ و معاد، ملاصدرا، ص۳۰۳٫ ↑
. مرگ نوعی انتقال از این نشئه به نشئه دیگر است که فوق این نشئه قرار گرفته است؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، (قم: مکتبه المصطفی، ۱۳۶۸) ج۹، ص: ۲۱۲٫ ↑
مرگ، مرگ از این نشئه و ولادت در نشئه دوم است، پس مرگ نهایت سفر به آخرت و ابتدای سفر آخرت به سوی غایت دیگر و آن نشئه سوم است؛ همان، ص: ۲۳۸٫ ↑
. مرگ چیزی نیست جز ترک استعمال آلاتی که آن ها را بدن می نامند،‌ مانند اینکه صنعتگر آلات صنعتی خود را ترک کند؛ حسین بن عبدالله سینا، رسایل ابن سینا، ( قم: بیدار، بی تا ) ص: ۳۴۰٫ ↑
.روح الله خمینی، شرح چهل حدیث، ص: ۳۲۳٫ ↑
. حسن حسن زاده آملی،عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، ( تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر،۱۳۸۵)النص، ص: ۳۷۷٫ ↑
.همان، ص: ۳۷۸ ↑
.زمین را بعد از مردنش زنده مى‏کند؛ روم/۱۹ ↑
.با آن آب پر برکت شهرى مرده را زنده کردیم؛ ق/۱۱ ↑
.اى کاش قبل از این مرده بودم؛ مریم/۲۳ ↑
.آیا پس از مردن در آینده زنده (از قبر) بیرون خواهم آمد؟؛ مریم/۶۶ ↑
. آیا آن کس که مرده بود و زنده‏اش کرده…؛ انعام/۱۲۲ ↑
.تو نمى‏توانى سخنت را به گوش مردگان برسانى؛ نمل/۸۰ ↑
.ر.ک فصل چهار ، “حقیقت و معنای قبض روح" ↑
.خداست که جان‏ها را در دم مرگ مى‏گیرد… ؛ زمر/۴۲ ↑
. حال یا اینکه مضافى در عبارت تقدیر بگیریم و بگوییم تقدیر آیه «اللَّه یتوفى الانفس حین موت ابدانها- خدا جان‏ها را در هنگام مرگ بدن‏ها مى‏گیرد» بوده، و یا اینکه نسبت دادن مرگ به روح را مجاز عقلى بگیریم؛ (محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج‏۱۷، ص: ۴۰۸) ↑
.هر موجودی دارای یک حرکت جبری و توجه غریزی به مسبب الاسباب است و انسان علاوه بر این حرکت جوهری عمومی، حرکت دیگری نیز دارد که منشأ آن حرکت عرضی در کیف نفسانی است؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، ج‏۹، ص: ۲۸۴) ↑
.نفس انسانی جمانیه الحدوث و روحانیهالبقا است، لذا به وسیله استعداد بدن بوجود می آید و ملکات نفسانی، صورت ذاتش را شکل می دهد و سبب خروجش از قوه به فعل می شود و به واسطه حرکت جسمانی بدن، زمینه برای قبول صورت های جسمانی دیگر و اتحاد با آنها پیدا می کند مانند اتحاد بین ماده و صورت همچنان که مشخص شد؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرار الآیات، النص، ص: ۱۴۳)و (همان، ج‏۸، ص: ۳۴۰) ↑

.هنگامی که نفس به وسیله سیر ذاتی و حرکت جوهری اش به دری از دروازه های آخرت رسید، مرگ یک نشئه و ولادت نشئه دیگر بر او عارض می شود؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
.مرگ پایان سفر به سوی آخرت و آغاز سفر آخرت به سوی غایت دیگر است و آن همان نشئه سوم می باشد؛ (همان، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، شرح بر زاد المسافر ( محقق جلال الدین آشتیانی) (قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۱)، ص: ۲۵۶ ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی،المبدأ و المعاد، ( تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران: ۱۳۵۴) ص: ۳۱۷ ↑
.نشئه دوم به نسبت نشئه اول مانند حیات است و نشئه اول نسبت به نشئه دوم بمانند مرگ می باشد؛ (همان، ص: ۴۱۰) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی،شرح بر زاد المسافر، ص: ۲۵۰- همچنین ر.ک : محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی،الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۹ ↑
.نفس انسانی در آغاز پیدایشش مانند جنین است که در بطن دنیا و رحم بدن قرار دارد، پس اندک اندک در دنیا رشد می کند همانطور که جنین در رحم مادرش رشد می نماید –و مرگ عبارت است از خروج (نفس) از رحم دنیا به کستردگی و سعه آخرت؛ (همان، ج‏۹، ص: ۲۳۸) ↑
.محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، ص: ۴۵۵ ؛ محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج‏۹، ص: ۲۳۸ ↑
. به نقل از: ترجمه و شرح مبدا و معاد، ص ۴۰۹ الی ۴۱۱ ↑
.محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج۷، ص۷۱٫ ↑
. ر.ک: همان، ج۷، ص۷۱ ؛ و محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۱۸۴ ↑
. ترجمه و شرح مبدا و معاد، ص ۴۱۵ و ر.ک: محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ، ج‏۷، ص: ۷۲الی ۷۸ ↑
. به نقل از :محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ترجمه و شرح مبدا و معاد،(ترجمه جعفر شانظری)، (قم: انتشارات دانشگاه قم،۱۳۹۰)، ص ۴۱۵ الی ۴۱۷ ↑
. ر.ک فصل سوم، “تحلیل فلسفی رابطه نفس و بدن در هنگام مرگ" ↑
. مرگ در قیاس با روح آسمانی، حیات و امری وجودی است و در قیاس با بدن عنصری مرکب از ماده محسوس، عدم و مرگ است؛ (محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم ، ج‏۶، ص: ۷۷) ↑
. محمدبن ابراهیم صدرالین شیرازی، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ، ج۹، ص۲۳۹ ↑
.مرگ چیزی نیست جز اینکه نفس استعمال آلاتش را ترک می کند،‌و آن الات همان اعضایی هستند که مجموع آن ها بدن نامیده می شود؛ (رسایل ابن سینا، ص ۴۳۱) ↑
.همانا نفس جوهری غیر جسمانی است و عرض نیست و قبول فساد و تباهی نمی کند… اما جوهر ضد ندارد و پس هر چیزی که فاسد شود از ناحیه ضدش فاسد شده است… پس هیچ وجهی بر فناء و عدم و فساد نفس وجود ندارد؛ (همان) ↑
.پس همانا جوهر از آن جهت که جوهر است ذاتش بطلان نمی پذیرد و فنا در او راه ندارد، و آن چیزی که باطل و فانی می شود اعراض و خواص او هستند… و جوهر تنها قبول کمالات تمامیت صورتش را می کند؛ (همان) ↑
.جوهر مجرد روحانی استحاله و تغییر در ذاتش راه ندارد، پس چگونه ممکن است که عدم و تباهی برایش قابل تصور باشد؛ (همان) ↑
.یکی از نظریه های پر طرفدار در باب مرگ نظریه افلاطون است، او در آثار خود جدایی از نفی از تن را مورد تأکید قرار می دهد.ارسطو نیز نفس را صورت بدن و بدن را ماده آن میداند و در عین حال به تلازم ماده و صورت حکم میکند. (ر.ک سیدمحسن رضازاده، مرگ و جاودانگی (تهران: دفتر نشر و پژوهش سهروردی، ۱۳۸۰)) . ↑
.نفس به مرگ بدن نمی میرد و به هیچ وجه فساد قبول نمی کند؛ (حسین بن عبدالله ابن سینا، الهیات نجاه،(تصحیح سعید زاید)، (قم‏: مکتبه آیه الله المرعشى‏، ۱۴۰۴ ه ق) ص: ۳۷۸ ↑
.سید عبدالغنی اردبیلی، تقریرات فلسفه، ج‏۳، ص: ۷۰ ↑
.در این قسم حرکت در حقیقت سفر از داخل مملکت طبیعت به خارج از حد این عالم ملک است به طورى که در حدى از حدود طبیعت وقوف ندارد البته به شرط اینکه یک قاسر و مانع و شرّ و طوفانى در این خط سیر با او تصادف نکند و حادثه‏اى رخ ندهد، و به عبارت دیگر: لا بشرط باشد؛ یعنى این موجود لا بشرط از طبقه نباتى گذشت و به حیوانیت به آن اندازه که تجرد- و لو خیالى- برایش پیدا شد، برسد. ↑

حدیث ضمن آن نقل شده است.
- التهذیب شیخ طوسی، محدث و فقیه سده پنجم هجری که فصل مهمی از کتابش در باب دعاست و همچنین مصباح المتهجد شیخ که تماما در راستای نیایش و دعا و اهمیت سرشار آن است.
- بحارالانوار مجلسی که ابواب متعددی از کتابش درباره دعا و ارزش آن است و از جمله باب های آن که ذیل کتاب الذکر و الدعا به این موضوع پرداخته است عبارتند از: باب من لا یستجاب دعاوه و من لا یستجاب،باب ادعیه یوسف فی الجب و ادعیه سایر الانبیاء و ما یناسب ذلک ادعیه التحرر من الافات و الهلکات و…
از محققین و متاخرین معاصر نیز آثار ارزشمندی در زمینه دعا به جای مانده است از جمله:

• • عده الداعی، ابن فهد حلی که از جمله کتب احادیث ذیل عنوان دعاست.

• • المیزان، فصل ادب دعای انبیاء در قرآن (قرآنی)

• • دعا در قرآن کریم، مینا شمخی

• • دعا و اسرار آن در المیزان، حسین پنجعلی زاده

• • دعا از دیدگاه قرآن و احادیث، مرضیه رحمتی فر

۱-۳- اهداف:
۱ - بررسی زمینه ها و آثار تربیتی ادعیه پیامبران
۲- تبیین چیستی و آداب ادعیه پیامبران و مراتب تکاملی آن
۳- دست یابی به ادب، راز و نتیجه دعا در زندگی پیامبران الهی
۱-۴- فرضیات و پرسشها:

1. 1. زمینه تربیتی ادعیه پیامبران چیست؟

1. 1. الگوی مناسب دعا از دیدگاه قرآنی با توجه به اسوه بودن پیامبران چیست؟

1. 1. آثار تربیتی ادعیه پیامبران در تربیت قرآنی چیست ؟

۱-۵- روش تحقیق و مراحل آن:
۱- آیات مرتبط با ادعیه پیامبران بررسی می شود.
۲- آموزه های تربیتی ادعیه پیامبران در قرآن تبیین می شود.
۳- الگوی مناسب دعا از دیدگاه قرآن با توجه به اسوه بودن پیامبران مورد توجه قرار می گیرد.
دعا : عبادت و فراخواندن و نوعی استعانت نیز هست، دعا در اصطلاح به معنی تقاضا و طلب خیر از خداوند است و به خواندنی گفته می شود که به وسیله آن موجودی از خداوند چیزی را بطلبد و درخواست نماید. (راغب، ۱۳۶۳، ص۷۶۱، ابن منظور، ۱۴۰۸،ص ۳۵۹)
نداء : از باب نادی، ینادی، یعنی کسی را با صدا و آواز خواندن و غالبا بلند و کشیده می باشد و از نظر معنا اخص از دعاست و تدبر در آیات قرآن نشان می دهد رفع الصوت در آن معتبر است و مطلق صدا، گرچه در بعضی آیات به معنی مطلق دعا و خواندن است. (قرشی،۱۳۷۲، ص۳۹وشعرانی، ۱۳۵۲،ص ۴۴۶)
استغفار: غفر پوشاندن چیزی است که آن را از آلودگی مصون و محفوظ بدارد، غفران و مغفرت خداوند یعنی حفظ و نگهداری بنده از اینکه عذاب به او برسد و استغفار طلب بخشش با قول و فعل است. (راغب،۱۳۶۳،ص۶۰۹).
استعاذه : واژه و تعبیری قرآنی به معنی پناه بردن به خداوند از هر نوع شر و بدی و نیز وسوسه های شیطانی. استعاذه مصدر باب استفعال از ریشه (ع و ذ) و عوذ مصدر باب (عاذ، یعوذ) به معنی پناه بردن به غیر، اعم از شیء، شخص یا مکان است. استعاذه در فرهنگ اسلامی به ویژه در قرآن کریم، دعایی است که به وسیله آن، انسان برای دفع شرور، خود را در پناه خداوند متعال قرار می دهد. (شعرانی، ۱۳۵۵، ص ۱۹۸وراغب، ۱۳۶۳، ص۶۶۹)

رب : رب در اصل به معنای تربیت و پرورش است؛یعنی ایجاد کردن حالتی پس از حالت دیگر، در چیزی تا به حد نهایی و تمام و کمال خود برسد. (راغب، ۱۳۶۳، ص۳۳۶).
فصل دوم
بررسی مفهومی واژه دعا و مفاهیم وابسته
۲-۱- دعا
واژه«دعو» و مشتقات آن در قرآن کریم دارای کاربردهای فراوانی است و همه جا به یک معنا به کار نرفته، لذا ضرورت دارد که وجوه معانی این واژه در قرآن بررسی گردد به این واژه و مشتقات آن در قرآن ۲۱۲بار اشاره شده، از آن جمله واژه«دعا»در نوزده آیه از قرآن بیست بار وارد گردیده است. (الحانی،۱۳۶۶،۱/۴۲۶) از طرفی گاهی در قرآن واژه های دیگری نیز مانند سؤال، طلب، نداء و استغاثه به مفهوم دعا به کار رفته که لازم است ارتباط معانی وهم اختلاف آن ها با دعا بیان گردد به گونه ای که برخی واژه ها مانند تضرع، استغفار و ابتهال بر کیفیت و نوع خاصی از دعا دلالت دارند که در این فصل به آنها پرداخته و در نهایت با توجه به همه موارد، تحلیلی در معنای حقیقی دعا ارائه می گردد.
مفهوم شناسی واژه دعا: فیروزآبادی در معنای دعا می نویسد: «الدعاء الرغبه الی الله تعالی» (فیروز آبادی،۴/۱۵۰). و زمخشری می گوید: «دعوت فلانا و بفلان، نادیته و صحت به» یعنی او را ندا دادم و بر سرش داد زدم و نیز گاهی به جای تسمیه می آید: «دعوته زیدا: سمیته زیدا» او را زید نامیدم. (زمخشری،۱۴۰۷ق،۲/۱۲). این در حالی است که معنای مجازی آن «نازل کردن» است به این گونه که وقتی گفته می شود: «دعاه الله بما یکره» یعنی خداوند بر او آنچه کراهت داشت نازل فرمود. (زمخشری،۱۴۰۷ق،۲/۱۲وفیروزآبادی،۴/۱۰۰). خلیل بن احمد فراهیدی نیز چنین معنایی برای دعا قایل است.(فراهیدی،۱۴۰۴،ص۱۳۷). حروف اصلی این واژه، «دعو» است. به معنای «دعو اصل واحد و هو ان تمیل الشی ء الیک بصوت و کلام یکون منک» یعنی دعو یک معنای اصلی دارد و آن میل دادن چیزی به سوی خدا با صدا و گفتار است (ابن فارس، ۱۴۰۴،۲/۲۹۵).
در این باره مصطفوی می گوید: ماده دعو دلالت دارد بر این که کسی چیزی را طلب کند به این منظور که توجه آن را به خود جلب کند یا به خودش متمایل نماید و یا حرکتش را به سمت خود سوق دهد. (مصطفوی،۱۳۶۰،۳/۲۹۶). وی درباره تفاوت معنای «دعا» و «دعوه» می نویسد: «دعا» به مطلق درخواست، میل و توجه از طرف مقابل گفته می شود، ولی «دعوه» به اعتبار صیغه اش بر دعای مخصوص دلالت دارد. (مصطفوی،۱۳۶۰،۳/۲۹۶). و اسم مصدر آن «دعوی»است یعنی آن چه از دعا حاصل می شود.(المصطفوی، ۱۳۶۰، ۳/۲۳۵).و«الدعوه» اسم است که اکثر عرب زبانان برای دعوت کردن و خواندن به طعام و برای خواندن و معرفی به نسب به کار می برند. (ابن فارس،۱۴۰۴،۲/۳۴۱).
مفهوم شناسی اصطلاحی دعا: «دعا» طلب و درخواست پایین تر از بالاتر برای انجام کاری است همراه با خضوع، استکانت و تضرع، بر خلاف «امر» که از شخص بالاتر به پایین تر است هر چند هر دو طلب هستند. (ابن فهد حلی،۱۳۸۰ق،ص۳۶). شیخ طبرسی نیز دعا را اظهار خضوع و انقیاد در برابر خدا می داند. (طبرسی،۱۴۰۶ق،۲/۳۶۱). بنابراین می توان گفت دعا یعنی خواندن و صدا زدن خدا همراه با طلب و درخواست.
۲-۱-۱-مفاهیم گوناگون واژه دعا در قرآن
پیش از این اشاره شد که مشتقات «دعا» در قرآن بسیار است لذا باید با بررسی «بافت موقعیتی» واژه دعا و با توجه به سبک و سیاق و فرهنگ قرآنی،کاربرد این واژه را در معانی زیر گوناگون دریافت .این مفاهیم عبارتند از:۲-۱-۱-الف- دعا به مفهوم ندا دادن، صدازدن مانند:
«وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ (البقره/۱۷۱)؛و مثل [دعوت‏کننده] کافران چون مثل کسى است که حیوانى را که جز صدا و ندایى [مبهم چیزى] نمى‏شنود بانگ مى‏زند [آرى] کرند لالند کورند [و] درنمى‏یابند».
۲-۱-۱-ب- دعا به مفهوم دعوت به چیزی، فرمان به کار، نفرین مانند:
«لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاء بَعْضِکُم بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَن تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛(النور/۶۳) یعنی خطاب کردن پیامبر را در میان خود مانند خطاب کردن بعضى از خودتان به بعضى [دیگر] قرار مدهید خدا مى‏داند [چه] کسانى از شما دزدانه [از نزد او] مى‏گریزند پس کسانى که از فرمان او تمرد مى‏کنند بترسند که مبادا بلایى بدیشان رسد یا به عذابى دردناک گرفتار شوند».درباره معنای واژه «دعا» در این آیه به چند مفهوم اشاره گردیده است که عبارتند از:

• • خداوند به مردم آموخته که پیامبر (ص) را بزرگ دارند و هنگام صدا زدن، محمد یا پسر عبدالله نگویند بلکه «یا رسول الله» و «یا نبی الله» بگویند.

• • خداوند آنها را بر حذر داشته است از اینکه کاری کنند که آنها را نفرین کنند، زیرا دعای پیامبر (ص) با دعای دیگران یکسان نیست، چراکه اگر دعا کند مستجاب می شود.

• • دعوت پیامبر (ص) مانند دعوت شما نیست، او هرچه بگوید از جانب خدا می گوید واگر کسی از فرمان او سرپیچی کند از فرمان خدا سرباز زده است. (طبرسی،۱۳۵۸،۴/۱۵۴).

۲-۱-۱-ج- دعا به مفهوم خواندن، طلب و درخواست چیزی مانند:
«إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ (الفاطر/۱۴)؛اگر آنها را بخوانید دعاى شما را نمى‏شنوند و اگر [فرضا] بشنوند اجابتتان نمى‏کنند و روز قیامت‏ شرک شما را انکار مى‏کنند و [هیچ کس] چون [خداى] آگاه تو را خبردار نمى‏کند».
«وَیَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءهُ بِالْخَیْرِ وَکَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً (الإسراء/۱۱)؛وانسان [همانگونه که] خیررا

اقدامات و برنامه های نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۱۳ شامل چه مواردی بوده و این اقدامات چه تاثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد ؟
۱-۲-۲ فرضیه پژوهش
اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از جمله اجرای برنامه مدرنیزاسیون نیروهای مسلح و خرید تسلیحات پیشرفته نظامی ، همکاری با کشورهای غربی ، برگزاری رزمایش های مشترک و … از طریق امنیتی نمودن منطقه و فراهم نمودن زمینه حضور نیروهای فرامنطقه ای در مجاورت مرزهای جمهوری اسلامی ایران ، بر امنیت ملی ایران در ابعاد مختلف بویژه بعد نظامی تاثیرگذار می باشد .
۱-۲-۳ متغیرهای اصلی
متغیر مستقل: اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ( از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۱۳ )
متغیر وابسته: امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
۱-۳ پیشینه بررسی موضوع در ایران و جهان
برابر بررسی های بعمل آمده ، با توجه به محدودیت های موجود و عدم وجود منابع معتبر فارسی در خصوص توانمندی ها و اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، تا کنون بصورت ویژه در این خصوص تحقیق و بررسی بعمل نیامده است و صرفاً پیرامون پایگاه های نظامی آمریکا در منطقه، حضور ناتو در خلیج فارس و یا برخی موضوعات خاص بصورت کلی بررسی هایی صورت پذیرفته است .
اما مراکز تحقیقاتی و مطالعات راهبردی بین المللی از جمله «مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی » یا
Center for strategic & international studies با نام اختصاری ( CSIS ) و نیز موسسه مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونیستی با نام اختصاری( INSS )، بطور ویژه و اختصاصی در زمینه توانمندی های نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و نیز جمهوری اسلامی ایران گزارش های قابل توجهی را بصورت سالیانه منتشر می نمایند که از جمله آنها می توان به موارد مشروحه ذیل اشاره نمود که از آنها در راستای نگارش تحقیق و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز بهره برداری گردیده است .
۱-۳-۱ گزارش سالیانه THE GULF MILITARY BALANCE
در این گزارش که بصورت سالیانه توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر می گردد ، کلیه اطلاعات مربوط به نیروهای مسلح کشورهای حوزه خلیج فارس منتشر می گردد و با ارائه جداول و نمودارهای قابل توجه در هر زمینه ، نسبت به مقایسه وضعیت نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس اقدام می نماید .
۱-۳-۲ گزارش GCC - Iran: Operational Analysis of Air, SAM and TBM Forces
در این گزارش که در ۱۸۰ صفحه در سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به بررسی و تحلیل نیروی هوایی و پدافندی جمهوری اسلامی ایران و مقایسه آن با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس پرداخته شده و با ارائه اطلاعات لازم ، نسبت به تحلیل اوضاع منطقه خلیج فارس پرداخته است .
۱-۳-۳ گزارش Improving the US-GCC Security Partnership Planning for the Future
در این گزارش که در ۵۶ صفحه در آوریل سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است، ضمن بررسی روابط امنیتی آمریکا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، توانمندی های نظامی کشورهای حوزه خلیج فارس به اضافه کشور یمن در تمام ابعاد نیروی انسانی ، تجهیزانی ، بودجه و … مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته و در بررسی مقایسه ای انجام شده ، کشورهای عضو شورای همکاری به صورت یک کل واحد نیز در نظر گرفته شده اند .
۱-۳-۴ گزارش Evolving Threats and Strategic Partnership in the Gulf
در این گزارش که در ۱۶۳ صفحه در ماه می سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، ضمن اشاره به همکاری های راهبردی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، به ارزیابی تهدیدات جمهوری اسلامی ایران علیه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و نیز تهدیدات این کشورها علیه جمهوری اسلامی ایران پرداخته است .
۱-۳-۵ گزارشThe Gulf Military Balance Volume I: The Conventional and Asymmetric Dimensions
در این گزارش که در ۳۰۷ صفحه در ژانویه سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به توانمندی های نظامی متقارن و نامتقارن جمهوری اسلامی ایران اشاره شده و با توانمندی نظامی سایر کشورهای حوزه خلیج فارس مقایسه گردیده است .
۱-۳-۶ گزارش The Gulf Military Balance Volume II: The Missile and Nuclear Dimensions
در این گزارش که در ۲۵۵ صفحه در سال ۲۰۱۴ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به قدرت موشکی کشورهای حوزه خلیج فارس پرداخته شده و ضمن تاکید بر توانمندی هسته ای ایران ، سیاست های آمریکا در منطقه و حتی احتمال حمله پیش دستانه به جمهوری اسلامی ایران تشریح گردیده است .
۱-۳-۷ گزارش The Gulf Military Balance Volume III: The Gulf and the Arabian Peninsula
در این گزارش که در ۳۷۸ صفحه در سپتامبر سال ۲۰۱۳ توسط موسسه تحقیقاتی CSIS منتشر گردیده است ، به تفکیک نسبت به بررسی توانمندی نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس پرداخته شده و در ضمن رابطه هر یک از این کشورها با جمهوری اسلامی ایران و نیز با آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است .
۱-۳-۸ گزارش سالیانه موسسه مطالعاتی INSS
موسسه مطالعاتی INSS همه ساله نسبت به انتشار گزارش راهبردی در حد ۲۰ الی ۲۵ صفحه در خصوص آخرین وضعیت نظامی کشورهای منطقه خاورمیانه اقدام و در این گزارش نسبت به ارائه آمارکابردی از وضعیت نظامی هر کشور جهت تحلیل وضعیت نظامی کشورهای مورد علاقه اقدام نموده است . در راستای نگارش تحقیق حاضر ، گزارش های سالیانه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس مورد بهره برداری قرار گرفته است .
۱-۴ روش شناسی
تحقیق از نظر روش‌شناسی، رویکردی تحلیلی-تبیینی دارد و از طریق بررسی آمارها و اطلاعات موجود در خصوص توانمندی و اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، به تحلیل تهدیدات متصوره از این اقدامات علیه جمهوری اسلامی ایران می پردازد .
در این تحقیق عمدتاً از منابع مختلفی به صورت کتاب، مقاله، روزنامه، نشریات علمی، سخنرانی‌ها و منابع اینترنتی استفاده شده است .
۱-۵ تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی طرح
۱-۵-۱ شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱ با عضویت کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس شامل عربستان سعودی ، کویت ، امارات عربی متحده ، قطر ، عمان و بحرین تشکیل شده است . اساسنامه شورای همکاری خلیج فارس در بیست و دو ماده نوشته شده است . ارکان اصلی شورای همکاری خلیج فارس شامل شورای عالی و یک هیئت تابعه با نام هیئت حل اختلاف ، شورای وزارتی ( شورای وزیران ) و دفتر دبیر کل می باشد. شورای عالی متشکل از سران شش کشور عضو است که ریاست آن بطور متناوب و بر حسب حروف الفبا است و بالاترین مرکز قدرت در شوراست که سالی دو بار تشکیل جلسه می دهد . شورای وزیران هر سه ماه یک بار تشکیل جلسه می دهد و عمده فعالیت آن مربوط به وزرای امور خارجه است . دبیر کل شورا نیز با پیشنهاد شورای وزیران و تصویب شورای عالی برای یک دوره سه ساله انتخاب می شود .

۱-۵-۲ اقدامات نظامی
اقدامات نظامی به کلیه فعالیت های داخلی و خارجی نظامی یک کشور اعم از سازمان و ساختار نیروهای
مسلح ، آمایش سرزمینی ، برگزاری رزمایش های داخلی و بین المللی ، عضویت در سازمان های نظامی ، روابط نظامی با کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای و انجام هرگونه عملیات نظامی اطلاق می گردد .
۱-۵-۳ امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران
مقوله کلی امنیت را می‏توان به احساس آزادی و رهایی از ترس یا “احساس ایمنی” که ناظر بر امنیت مادی و روانی است اطلاق کرد که در آن صورت موجب استقلال رأی یک ملت و دولت گشته و توانایی مقابله با دخالت بیگانگان و نیروهای خارجی را در امور داخلی خواهد داشت. ‏در این خصوص در بخش چهارم پایان نامه به تفصیل توضیحاتی ارائه گردیده است .
۱-۶ مشکلات و تنگناهای احتمالی تحقیق
با عنایت به اینکه عموماً اطلاعات مربوط به فعالیت های نظامی کشورهای منطقه خلیج فارس دارای
طبقه بندی می باشد ، جمع آوری اطلاعات دقیق و بروز نیازمند بررسی گسترده اخبار منتشره و تطبیق آنها با یکدیگر بوده است ، لذا محقق در جمع آوری داده های مورد نیاز با محدودیت مواجه بوده و از منابع آشکار مختلف استفاده نموده است .
۱-۷ سازماندهی پژوهش
بخش اول : طرح تحقیق و چارچوب نظری
فصل اول: طرح تحقیق
فصل دوم: چارچوب نظری ( موازنه قوا )
بخش دوم : ساختار و سازمان نیروهای مسلح کشورهای شورای همکاری خلیج فارس
فصل اول : ساختار و سازمان نیروهای مسلح عربستان سعودی
فصل دوم: ساختار و سازمان نیروهای مسلح امارات عربی متحده

* ابر پایه: اولین پایه فلک، فلک اول، آسمان اول.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: منظور از ابرپایه، یعنی جایگاه ابر، جو یا اتمسفر می‌باشد. در سانسکریت نیز به آسمان اول یا جوّ، megha-maṇḍala- به معنای «فلک ابر» می‌گویند (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۸۳۱). معادل این ترکیب در عربی، «سماء» است. (برای توضیحات بیشتر رک. pāyag)

ریشه شناسی: واژه abr-pāyag ، «ابرپایه» (بهار، ۱۳۴۵: ۲۰)، مرکب از abr + pāyag است. (برای بررسی ریشه شناختی قسمت دوم این ترکیب رک. pāyag). واژه abr در زیر مورد بررسی قرار گرفته است: هند و ایرانی آغازین: *abʰra- «ابر» (لوبوتسکی، ۲۰۰۹: ۳)؛ سانسکریت: abhrá- «ابر: آب-بر»؛ گاهی با املای abbhrá- نوشته می‌شود و مرکب از ab- «آب» + ماده اسمی bhrá- «برنده» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۷۹؛ مایرهوفر، ۱۹۹۲: ۹۴)؛ اوستایی: aβra- «باران؛ ابر باران‌آور» (بارتولومه، ۱۹۰۴: ۹۹)؛ فارسی میانه: abr [ˀbl, ˀp̄l] (مکنزی، ۱۳۷۳: ۳۱؛ بهار، ۱۳۴۵: ۱۹)؛ avr (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۳۹)؛ فارسی میانه اشکانی: [bybrˀn] «ابرها» (لوبوتسکی، ۲۰۰۹: ۳)؛ فارسی میانه ترفانی: [ˀβr] (دورکین-مایسترارنست، ۲۰۰۴: ۱۶)؛ پازند: awar (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۳۹)؛ فارسی نو: ابر؛ انگلیسی: vapor «بخار»؛ معادل انگلیسی: cloud در cloud-station «ابرپایه» (انکلساریا، ۱۹۵۶: ۳۹).

• • §§

āb-sardag [ˀp̄ sltk’, MYA sltk’]
(تنجیم: طبایع ستارگان)
* آب-سرده: آب-سرشت، آب طبع، آبی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: (رک. čihrag)
ریشه شناسی: این واژه متشکل است از āb + sardag . (رک. āb-čihrag و sardag)

• • §§

abzāy-, abzūdan [ˀp̄zwtn’, ˀp̄zˀd- | M ˀbzˀy-, N afzūdan, afzāy-]
* (نجوم): پُرنورتر شدن (ماه)؛
* (گاه‌شماری): بلند شدن (طول روز یا شب).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ریشه شناسی: هند و ایرانی آغازین: این فعل مرکب است از: پیشوند فعلی *Habʰi~+ ریشۀ *j́auH- (لوبوتسکی، ۲۰۰۹: ۳، ۵۴)؛ سانسکریت: از ریشه jav- :«ترقی دادن، پیش بردن» (مایرهوفر، ۱۹۸۶: ۵۸۰؛ پوکرنی، ۱۹۵۹: ۳۹۹)؛ اوستایی: ریشه ¹gav- : «افزودن» (بارتولومه، ۱۹۰۴: ۵۰۴)؛ فارسی باستان: abiyajāv- (کنت، ۱۹۵۳: ۱۸۵)؛ فارسی میانه: abzāy- (بهار، ۱۳۴۵: ۱۶؛ مکنزی، ۱۳۷۳: ۳۲)؛ فارسی میانه ترفانی: abzāy- ، abzāw- (بویس، ۱۹۷۷: ۷)؛ فارسی میانه اشکانی ترفانی: aβɣāw- (ماده مضارع)، aβɣūd- (ماده ماضی) (گیلن، ۱۹۶۶: ۷۶)؛ فارسی میانه کتیبه ای: abzaw- (ماده مضارع)، abzūd- (ماده ماضی) (ژینیو، ۱۹۷۲: ۱۷)؛ فارسی میانه مانوی: abzawišn (بویس، ۱۹۷۷: ۸)؛ پازند: aw(a)zāišn (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۲۶)؛ فارسی نو: افزودن، افزای؛ افزایش؛ معادل انگلیسی: to wax .
ترکیبات:
šab (rōz) abzāyēd «شب (روز) افزاید: طول شب (روز) بلند شود»
abzāyišn ī māh «افزایش ماه: پر نور شدن ماه».

• • §§

abzāyišn ī māh [ˀp̄zˀdšn’]
(نجوم)
* افزایش ماه: پرنور شدن ماه، قوّت ماه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
توضیحات: افزایش ماه به پر شدن ماه در نیمه اول ماه یعنی از روز اول تا پانزدهم ماه قمری اشاره دارد. (برای توضیحات بیشتر رک. māh)
ریشه شناسی: اسم مصدر abzāyišnتشکیل شده است از: abzāy- (ماده مضارع از مصدر abzūdan) + -išn (پسوند اسم مصدر ساز). (برای بررسی ریشه شناسی این عبارت رک. abzūdan, abzāy- و māh): فارسی میانه: abzāyišn (مکنزی، ۱۳۷۳: ۳۲؛ دورکین-مایسترارنست، ۲۰۰۴: ۱۸)؛ afzāyišn (بهار، ۱۳۴۵: ۱۶)؛ ap-zāyišn (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۲۶)؛ فارسی میانه ترفانی: abzawišn (بویس، ۱۹۷۷: ۸)؛ پازند: Aw(a)zāišn (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۲۶)؛ فارسی نو: افزایش ؛ معادل انگلیسی: waxing of the moon ؛ معادل عربی: امتلاء قمر.

• • §§

āmār- [ˀmˀl- | Av. mǝrǝ-]
(نجوم)
* شمردن: محاسبه کردن؛ رصد کردن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ریشه شناسی: هند و ایرانی آغازین: *smar- (لوبوتسکی، ۲۰۰۹: ۱۰۰)؛ سانسکریت: smar- «به خاطر آوردن» (مایرهوفر، ۱۹۹۶: ۷۸۱)؛ smāraṇa- ، smā́ra- «شمارش، احتساب» (مونیرویلیامز، ۱۹۶۰: ۱۲۷۱-۱۲۷۲)؛ اوستایی: mǝrǝ-, šmǝrǝ- (بارتولومه، ۱۹۰۴: ۱۱۴۲-۱۱۴۴)؛ mar- ، šmar- (چئونگ، ۲۰۰۷: ۱۳۷)؛ فارسی میانه: āmār- (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۴؛ مکنزی، ۱۳۷۳: ۳۶؛ بهار، ۱۳۴۵: ۵۰، ۶۱، ۵۴، ۵۱؛ دوبلوا، ۲۰۰۶: ۱۱۱)؛ ašmār- (دورکین-مایسترارنست، ۲۰۰۴: ۵۷) ؛ ošmurdan (مایرهوفر، ۱۹۹۶: ۷۸۲؛ مکنزی، ۱۳۷۳: ۱۱۶؛ نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۴۶؛ بهار، ۱۳۴۵: ۷۲)؛ mar- [ml-] ، marag [mlk] ؛ (*abi~) < ōšmār- [ˀwšmˀl-] ، ōšmur- [ˀwšmwl-] ؛ (*ā~) < āmār- [ˀmˀl-] (چئونگ، ۲۰۰۷: ۱۳۷)؛ فارسی میانه ترفانی: āmār- (بویس، ۱۹۷۷: ۱۲۶)؛ فارسی میانه مانوی: (*abi~) < [ˁšmyr-] ، [ˀšmˀr-] «شمردن» (چئونگ، ۲۰۰۷: ۱۳۷)؛ فارسی میانه اشکانی: (*abi~) < [ˁšmˀr] «شمارش، شماره» (چئونگ، ۲۰۰۷: ۱۳۷)؛ پازند: āmār (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۴)؛ xʷašmurdan, xʷašmārīdan (نیبرگ، ۱۹۷۴: ۱۴۶)؛ فارسی نو: شمارش، آمار؛ انگلیسی: مرتبط با merit (چئونگ، ۲۰۰۷: ۱۳۷)؛ معادل عربی: حسب، رصد.
ترکیبات:
āmār «شمار»
an-āmārānīg «غیرقابل شمارش؛ بی شمار»
āmārēnīdan «رصد کردن؛ برشمردن»
āmārišn «شمارش»
pad … āmārišnīh «تعداداً، به شمارش»
ōšmārag kardan «برشمردن»
axtar-āmārān «اخترشماران-منجمان»

غیبت

عدم رضایت

نارضایتی

۲-۱۸- تعاریف تعهد سازمانی
تعهد سازمانی ^[۴۷]نوعی نگرش شغلی و عبارت از حالتی است که عضو سازمان ، هدفهای سازمان را معرف خود می داند و آروز می کند که در عضویت آن سازمان بماند . لذا در جهت تحقق اهداف سازمان تمام تلاش و سعی خود را می نماید (رابینز ، ۱۹۹۶ به نقل از پارساییان ، ۱۳۷۸) .
شایان (۱۳۸۲) ، معتقد است که تعهد سازمانی ، حد و اندازهای است که کارکنان نسبت به انجام کارها ، خود را متعهد می دانند ( شایان ، ۱۳۸۲) .
استرون (۱۳۷۷)، معتقد است که تعهد سازمانی عبارت از نگرش های مثبت یا منفی افراد نسبت به کل سازمان (نه شغل) است که در آن مشغول به کارند . در تعهد سازمانی شخص نسبت به سازمان احساس وفاداری قوی دارد و از طریق آن سازمان خود را مورد شناسایی قرار می دهد .
شلدن^[۴۸] تعهد سازمانی را چنین تعریف می کند : نگرش یا جهت گیری که هویت فرد را به سازمان مرتبط یا وابسته می کند (ساروقی ، ۱۳۷۵) .
لوک و کراوفورد^[۴۹] (۱۹۹۹) ، معتقدند که تعهد سازمانی ، اثربخشی و کامیابی را تحت تأثیر قرار می دهد . کارکنان با تعهد بالا نسبت به کارکنان با تعهد پایین شانس بیشتری را برای ماندن در سازمان دارند .

سالانسیک ^[۵۰]تعهد را حالتی می داند که در آن فرد با اعمال خویش و از طریق این اعمال اعتقاد می یابد که به فعالیتهایش تداوم بخشد و مشارکت خود را در انجام دادن آنها حفظ کند ، یعنی تعهد زمانی واقعیت می یابد که فرد نسبت به رفتار و اقدامات خود احساس مسئولیت و وابستگی کند (برهانی ، ۱۳۸۱) .
بوکانان^[۵۱]، تعهد سازمانی را نوعی وابستگی تعصب آمیز و عاطفی به اهداف و ارزش های سازمان فارغ از ارزش ابزاری آن می داند . بکر وکانتر^[۵۲] تعهد سازمانی را وابستگی فرد به سازمان به دلیل سرمایه گذاری هایی که فرد در سازمان انجام می دهد و مزایای جانبی ای که از طریق ادامه کار در سازمان به دست می آورد تعریف کردهاند (رایت و روباگ ، ۲۰۰۲) .
پورتر و همکارانش^[۵۳] (۱۹۷۴) تعهد را به عنوان شدت تعیین هویت فرد با سازمان خاص و میزان درگیری و مشارکت با آن سازمان تعریف نموده اند . شاخص مورد استفاده آنها جهت سنجش این متغیر شامل ارزیابی تمایل به باقی ماندن در سازمان و تعیین هویت فرد با ارزشهای سازمانی می باشد (براون ، ۲۰۰۳) .
از نظر مودی^[۵۴](۱۹۹۸) ، تعهد سازمانی به قدرت علاقه مندی فرد برای یکپارچگی و مشارکت در فعالیت هایی اطلاق می شود که در سازمان به آنها اشتغال دارد. تعریف فوق از لحاظ مفهومی سه ویژگی زیر را بیان می کند :
۱- پیوند با اهداف سازمان و پذیرش آنها .
۲- میل به تلاش قابل توجه به نام سازمان .
۳- آرزو و اشتیاق برای استمرار عضویت در سازمان ( بیشاپ ، اسکات و بروگس ، ۲۰۰۰) .
آلن و مایر^[۵۵] (۱۹۹۱) تعهد را به ابعاد سه گانه تعهد عاطفی (بیانگر پیوستگی عاطفی کارمند با ارزشها و اهداف سازمان) ، تعهد مستمر ( بیانگر هزینه های ناشی از ترک سازمان و اجبار به باقی ماند در سازمان ) و تعهد هنجاری ( بیانگر احساس تکلیف و دین و الزام به باقی ماندن در سازمان ) تقسیم و تعریف نموده اند .
سامرز^[۵۶](۱۹۹۵) تعهد سازمانی را عبارت از گرایش کارمند به سازمان که برحسب وفاداری وی به سازمان ، تعیین هویت با آن و میزان چالش و تلاش وی در سازمان مشخص می شود، می داند .
شرمرهورن ، هانت و آزبرن^[۵۷] (۱۹۹۷) معتقدند که تعهد سازمانی ارتباط تنگاتنگی با رضایت شغلی دارد ، و عبارت است از میزانی که یک شخص قویاً خود را با سازمان تعیین هویت کرده و نیز خودش را به عنوان بخشی از سازمان احساس می کند . شخصی که از تعهد سازمانی بسیار بالایی برخوردار است به سازمان بسیار وفادار می باشد .
ساروقی (۱۳۷۵) ، معتقد است که معمولی ترین شیوه برخورد با تعهد سازمانی آن است که تعهد سازمانی را نوعی وابستگی عاطفی به سازمان در نظر می گیرند براساس این شیوه فردی که به شدت متعهد است هویت خود را از سازمان می گیرد ، در سازمان مشارکت دارد و با آن در می آمیزد و از عضویت در آن لذت می برد .
به طور کلی اندیشه تعهد موضوعی اصلی در نوشته های مدیریت است . این اندیشه یکی از ارزشهای اساسی است که کارکنان بر اساس ملاک تعهد، ارزشیابی می شوند و اغلب مدیران اعتقاد دارند که این تعهد برای اثربخشی سازمان ضرورتی تام دارد .
۲-۱۹- دیدگاه های متفاوت درباره تعهد سازمانی
دو دیدگاه در تعهد سازمانی مطرح شده است . اولین دیدگاه که معمولی ترین شیوه برخورد با تعهد سازمانی می باشد آن را نوعی وابستگی به سازمان در نظر می گیرد . براساس این شیوه ، فردی که به شدت متعهد است هویت خود را از سازمان می گیرد ، در سازمان مشارکت دارد و با آن در می آمیزد و از عضویت در آن لذت می برد. وابستگی عاطفی سه عامل زیر را شامل می شود :
۱- اعتقاد به اهداف در راه سازمان
۲- تمایل و تلاش شدید در راه سازمان
۳- خواست عمیق ادامه عضویت درسازمان (مودی^[۵۸]، ۱۹۹۸) . این شیوه توسط پورتر و همکارانش^[۵۹] (۱۹۷۴) تدوین شد .آنان برای سنجش تعهد سازمانی پرسشنامه سازمانی ocq^[60] را تدوین کردند و شاخص مورد استفاده آنها جهت سنجش این متغیر شامل ارزیابی انگیزش ، تمایل به باقی ماندن در سازمان و تعیین هویت فرد با ارزشهای سازمان بوده است (معتمد، ۱۳۸۲).
دیدگاه دیگر ، نظرات بیکر^[۶۱](۱۹۶۰) می باشد که تعهد را به عنوان امری رفتاری در نظر می گیرد تا عاطفی یا نگرشی ، بر طبق این دیدگاه افراد به خاطر منافع بیشتر به سازمان دلبسته می شوند ( تعهد حسابگرانه) ، همانند مزایا یا ارشدیت ، تا احساسات و عواطف مطلوب نسبت به یک سازمان . بیکر تعهد را تمایل به انجام “مجموعه فعالیتهای مستمر” توصیف می کند . این تمایل به علت ذخیره شدن اندوخته ها و سرمایه هایی است که با ترک آن فعالیت ، از بین می روند (ماتیو و زاجاک^[۶۲] ، ۱۹۹۰) .
اصطلاح سرمایه گذاریها برای نشان دادن ارزشی است که فرد در سازمان سرمایه گذاری کرده و اگر فرد سازمان را ترک کند ممکن است نابود و یا بی ارزش شود . چنین سرمایه گذاریهایی ممکن است شامل سهم سازمان از پرداخت حق بازنشستگی ، کسب مهارتهای مخصوص مورد نیاز سازمان که قابل استفاده در سازمان دیگر نیست ، استفاده از مزایای سازمان مثل وامهای با نرخ بهره کم باشد (مایر و آلن ، ۱۹۸۴) .
برخی محققان عقیده دارند که این دو نگرش تأثیری متقابل بر یکدیگر دارند و قابل تبدیل به یکدیگرند و برخی شکل های تعهد منجر به برخی شکل های دیگر می شود . که این نتیجه گیری با یافته های مایر و آلن سازگاری دارد ، مایر و آلن در مطالعاتی که از سال ۱۹۸۴ تاکنون انجام دادهاند با تفکیک دو بعد نگرشی و رفتاری تعهد برای هر یک از ابعاد تعهد سازمانی تعاریف مختلفی ارائه کرده اند آنها تعهد عاطفی و هنجاری را با بعد نگرشی و تعهد مستمر را با بعد رفتاری مطابقت دادهاند . از نظر آنها تعهد عاطفی عبارت است از وابستگی عاطفی به سازمان، ابراز هویت با سازمان و عجین بودن با سازمان ، تعهد هنجاری عبارت است از احساس التزام و دین به سازمان و تعهد مستمر درک هزینه هایی است که با ترک سازمان متوجه فرد می شود . آنها معتقدند که نقطه مشترک ابعاد سه گانه تعهد سازمانی پیوند بین فرد و سازمان و در نتیجه کاهش ترک سازمان است (مایر و آلن ، ۱۹۹۱) .
۲-۲۰- انواع تعهد
برای تعهد انواع مختلفی ذکر شده است ، هرسی و بلانچارد^[۶۳](۱۹۸۸) به نقل از قاسم کبیری (۱۳۷۳) ، پنج نوع تعهد را بر شمرده اند : ۱- تعهد نسبت به سازمان، ۲- تعهد نسبت به مردم ، ۳- تعهد نسبت به شغل ، ۴- تعهد نسبت به خود ، ۵- تعهد نسبت به مشتری .
چلبی (۱۳۷۵) ، تعهد کار را نوعی تمایل عاطفی مثبت نسبت به رعایت حقوق دیگری در قالب قواعد اخلاقی پذیرفته شده درباره کار تلقی می کند و چهار نوع تعهد کاری را هم تمیز می دهد : ۱- تعهد رابطهای ۲- تعهد سازمانی ۳- تعهد حرفهای ۴- تعهد کاری ، که در حقیقت عامترین ، دیرپاترین و بالقوه عمیق ترین شکل تعهد در کار محسوب می شوند .
۲-۲۱- انواع تعهد سازمانی
در ابعاد تعهد ، طبقه بندی های متعددی وجود دارد ، اتزیونی^[۶۴] انواع تعهد اعضاء سازمان را به شرح زیربیان می دارد :
۱- تعهد توام با بی گانگی ، به این معنی که شخص از نظر روانی متعهد نمی باشد بلکه مجبور است به عنوان یک عضو در سازمان باقی بماند .
۲- تعهد مبتنی بر حسابگری ، بدین معنی که شخص تا آنجا احساس تعهد می کند که در قبال کار منصفانه از حقوق برخوردار شود .
۳- تعهد اخلاقی ، بدین معنی که شخص به طور درونی ارزش ماموریت سازمانی و شغلی را در سازمان به خاطر ارزشی که برای خود قائل است تقویت نموده و آنرا انجام می دهد (ادگارشاین به نقل از معتمد، ۱۳۸۲) .
در برخی از تحقیقات از یک مدل سه بعدی تعهد سازمانی استفاده شده است که عبارتند از تعهد عاطفی ، تعهد هنجاری و تعهد مستمر ، که در ادامه به تفصیل در مورد آنها توضیحاتی ارائه خواهد شد (معتمد ، ۱۳۸۲ ) .
طراحان این مدل معتقدند که بهتر است تعهد هنجاری، مستمر و عاطفی را به عنوان اجزاء تشکیل دهنده تعهد درنظر گرفت تا انواع خاص آن، برای مثال یک کارمند می تواند احساس کند که هم تمایل قوی به باقی ماندن در سازمان دارد ولی الزام و احساس وظیفه اندکی نسبت به باقی ماندن در سازمان خود احساس می کند . در مقابل فرد دیگری ممکن است ، تمایلی اندک ، نیازی متوسط و الزامی شدید به باقی ماندن در سازمان خود احساس کند و یکی از ارشادات ضمنی چنین نگرشی نسبت به تعهد این است که می توان انتظار داشت که اجزاء مختلف تعهد در تأثیرگذاری بر رفتاریکدیگر درتعامل باشد (هامزسکی و بچمن^[۶۵]، ۱۹۹۱) . به نظر پژوهشگر تعهد به صورت خلاصه می تواند دو بخش داشته باشد . الف ) تعهد مادی و ب ) تعهد معنوی .
۲-۲۲- اهمیت تعهد سازمانی
اخیراً در متون تحقیقی ، نگرش کلی تعهد سازمانی به عنوان عامل مهمی در درک و فهم پیش بینی رفتار سازمانی و پیش بینی کننده خوبی برای تمایل به باقیماندن در شغل آورده شده است (لوتانس ^[۶۶] ، ۱۹۹۲) .
تعهد و پایبندی مانند رضایت ، دو طرز تلقی (نگرش) نزدیک به هم هستند که بررفتارهای مهمی مانند جابجایی و غیبت اثر می گذارند ، همچنین تعهد و پایبندی می توانند پیامدهای مثبت و متعددی داشته باشند . کارکنانی که دارای تعهد و پایبندی هستند نظم بیشتری در کار خود دارند ، مدت بیشتری در سازمان می مانند و بیشتر کار می کنند. بنابراین مدیران باید بتوانند با روش های مختلف تعهد و پایبندی کارکنان را بیشتر و از راه های گوناگون آن را حفظ نمایند (مورهد و گریفین به نقل از الوانی ، ۱۳۷۴) .
این اندیشه یکی از ارزشهای اساسی است که سازماندهی بر آن متکی است و کارکنان براساس ملاک تعهد ارزشیابی می شوند و اغلب مدیران معتقدند که این تعهد بر اثربخشی سازمان ضرورتی تام دارد .
۲-۲۳- جوانب تعهد سازمانی
هرسی و بلانچارد ^[۶۷]( ۱۹۷۴) اظهارمی دارند که مدیران اثر بخش در مجموعهای مرکب از تعهدات زیر اتفاق نظر دارند : ۱- تعهد نسبت به ارباب رجوع ، ۲- تعهد نسبت به سازمان ، ۳- تعهد نسبت به خود ، ۴- تعهد نسبت به افراد و گروه کاری و ۵- تعهد نسبت به کار .
با این وجود که هر یک از تعهدات فوق به تنهایی در اثربخشی مدیریت اهمیت بسیار دارند ، ولی نکته اساسی این است که تعهدات فوق برای یک فرد مسلمان در راستای تعهد به حق تعالی معنی و مفهوم دارد (علاقه بند ، ۱۳۷۵).
توکلی (۱۳۷۵) ، در مقاله “تعهد برای کیفیت” به طور کلی سه مبنای اساسی برای تعهد نام برده است :