۱-۴) پژوهش­های علمی انجام شده قبلی در ارتباط با پایان نامه
برای آشنایی بهتر با موضوع مورد مطالعه استفاده از منابع و مراجع و پژوهشهای گذشته و کسب اطلاع از ادبیات موضوع ضروری است که بدانیم در واقع از اوایل قرن بیستم مسائل ومشکلات شهرها بطور عام و بعد از جنگ جهانی دوم بطور خاص مورد توجه جدی قرار گرفت بعد از آن شناخت وتجزیه وتحلیل وارائه راهبرد ها و عوامل موثر در روند توسعه وپیچیدگی شهری و پیامدها و نقش آن در گسترش فضایی – کالبدی در شهرها در دستور کار قرار گرفت. بعد از دهه ۱۹۵۰ شهرها در همه ابعاد مورد مطالعه قرار گرفتند. از جمله محققان و جغرافیدانان خارجی و داخلی در تبیین عوامل موثر بر توسعه و رشد ناهمگون شهرنشینی وشهرگرایی و پیامدهای آن بوده که مسائل چون مهاجرت٬ پیامدهای رشد کمی٬ شناخت و روابط حاکم در مناسبات شهر و روستا، انواع نارسائی­ها را در عرصه ­های شهری و….. در بر داشته است.گفتنی است در ایران نیز پژوهشگران و محققانی در این رابطه منابع متعددی به رشته تحریر درآورده اند. از جمله:

- نظری (۱۳۷۰) پژوهشی با عنوان گسترش فضایی شهر تهران و پیدایش شهرکهای اقماری انجام داده است که بر تاثیر بی­چون و چرای گسترش فضای فیزیکی و نیروی انسانی شهر تهران در روستا­های حوزه نفوذ تاکید دارند و گسترش انفجار­گونه و لجام گسیخته شهر تهران را سبب نابودی روستاهای اطراف و از بین رفتن فضای زیستی جمعیت پایتخت­نشین قلمداد می­ کنند.
- فریادی و همکاران (۱۳۸۶) مقاله­ای با عنوان مقایسه نقش و تاثیر عوامل محیط طبیعی در توسعه فیزیکی –کالبدی شهرها و با روش تحلیلی-میدانی و کتابخانه­ای انجام داده و به این نتیجه رسیدند که از مهمترین عامل طبیعی تاثیر­گذار بر توسعه فیزیکی – کالبدی شهر­ها، ویژگیهای شکل زمین، ناهمواریها و به طور کلی ژئومورفولوژی بوده و هر سه پارامتر در نظر گرفته شده در توسعه فیزیکی شهرها تاثیر داشته اند.
- سعیدی و همکاران(۱۳۸۹) مقاله­ای با عنوان مدل­سازی توسعه کالبدی و تعیین مکان بهینه برای اسکان جمعیت شهر سردشت تا افق ۱۴۰۰ به روش دلفی و منطق بولین در سیستم اطلاعات جغرافیایی و با روش توصیفی-تحلیلی و نوع تحقیق توسعه­ای- کاربردی انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که بستر و فضای جغرافیایی شهر به لحاظ شرایط طبیعی-محیطی پتانسیل اسکان جمعیت با توجه به رشد پیش ­بینی شده جمعیت (۴/۱) تا افق ۱۴۰۰ را نخواهد داشت. از طرف دیگر محاط بودن شهر سردشت به وسیله عوارض طبیعی و ژِئومورفولوژیک از طرف دیگر کمبود­های شدید شهر به لحاظ سرانه کاربری­ها، تجهیزات، تاسیسات و امکانات و خدمات و مهمتر از همه مسکن تا افق ۱۴۰۰، شهر را با محدودیت جدی روبه­رو می­باشد.
- محمد­رضا ثروتی و همکاران(۱۳۹۰) مقاله­ای با عنوان بررسی تنگناهای طبیعی توسعه فیزیکی شهر سنندج با روش کتابخانه ای-میدانی انجام دادند که به این نتیجه رسیدند عواملی چون ارتفاعات آبیدر و تپه های داخل شهر و رودخانه قشلاق تنگناهایی برای توسعه شهر سنندج بوجود آورده­اند.
- عنایت­اله ­موسوی (۱۳۸۵) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود در رشته جغرافیا و برنامه­ ریزی شهری دانشگاه اصفهان، تحقیقی با عنوان نقش عوامل جغرافیایی در توسعه کالبدی-فیزیکی شهر ایذه انجام داده است و بدین نتیجه رسید فرم شهر ایذه شعاعی است و عوامل طبیعی در توسعه کالبدی ایذه نقش موثری دارند.
- الناز همپانژاد (۱۳۸۶) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه نجف آباد موضوعی را با عنوان بررسی و تحلیل گسترش کالبدی شهر ارومیه تحقیق نمود و به این نتیجه رسیده است که وضعیت طبیعی و از طرف دیگر دیگر رشد جمعیت شهری باعث گسترش کالبدی شهر و جهت این گسترش شده است.
- منصور ملکی در پایان نامه کارشناسی ارشد (۱۳۸۷) خود در رشته جغرافیا و برنامه­ ریزی شهری دانشگاه اصفهان موضوعی را با عنوان، شهر سنندج و روند توسعه فیزیکی آن انجام داده است و در این پژوهش به این نتیجه رسیده است که شکل توسعه فیزیکی شهر سنندج در طول این چند دهه بیش از هر چیز متاثر از شکل طبیعی و بیشتر از همه کوهستانی بودن این شهر است.
- علی­اصغر پیله­ور (۱۳۸۸) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود در رشته جغرافیا و برنامه­ ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی موضوعی را به عنوان، علل وپیامدهای توسعه فضایی شهر بجنورد انجام داده است و در این پژوهش به این نتیجه رسیده است که عواملی از جمله باروری بالا، کمبود مرگ ومیر بدلیل بالا رفتن کیفیت امکانات بهداشتی و مهاجرت­های روستایی باعث توسعه شهر شده است و از طرف دیگر این توسعه شدید باعث از بین رفتن باغات و زمین­های کشاورزی، ساخت وسازهای غیر مجاز و توسعه نامتعارف شهری شده است.
همچنین می­توان به طرح­های شهر نورآباد که شامل طرح تفضیلی و جامع می­باشد اشاره نمود.
طرح جامع شهر نورآباد در سال ۱۳۷۹ انجام گرفته است، و از نقاط قوت آن می­توان به:
۱- نظم بخشیدن به توسعه شهر ۲- تجزیه و تحلیل جمعیت شهر و مشخص کردن نیازهای خدماتی و رفاهی این جمعیت ۳- تجزیه وتحلیل کاربری­های شهری و بررسی کمبودهای آن اشاره نمود و اما در این طرح محدوده شهر بیش از حد نیاز جمعیت در نظر گرفته شده است و این امر باعث از بین رفتن زمین­های کشاورزی و باغات اطراف شهر شد، همچنین بسیاری از اطلاعات بدست آمده قابل اطمینان نمی ­باشد و ابهام دارد. شایان ذکر است که در تمام طرح­های جامع کشور و علل الخصوص طرح جامع شهر نورآباد مبنای کارکردی آن­ها بر اساس و تقلید از طرح­های ۴۰ تا ۵۰ سال پیش است که در کشورهای پیشرفته دنیا اجرا می­شده است و در واقع این طرح­ها با شرایط امروز شهرها دیگر تطابقی ندارد.
- طرح تفضیلی شهر نورآباد هم که در سال ۱۳۸۳ تصویب شده است نیز دارای نقاط قوت و ضعفی می­باشد.
جدید بودن طرح، که در حال حاضر می ­تواند مبنایی برای برنامه­ ریزی­های شهر باشد و تجزیه وتحلیل دقیق مسائل شهری و مشکلات آن از نقاط قوت آن بشمار می­رود. در زمینه کاربری­های پیشنهادی برای شهر بسیار خوشبینانه و بلند پروازانه مسئولین طرح عمل کرده ­اند و مساحت کاربری­ها را زیاد انتخاب کرده اند همچنین مسائل مطرح شده در این طرح بیشتر کاربرد برای وضع موجود شهر دارد و مناطقی را که تحت تاثیر توسعه شهر، زیر ساخت و ساز می­رود در ارتباط با وضع موجود فرض نکرده است.
۱-۵) اهداف تحقیق
پژوهش­های شهری راهبردی بر مطالعه فرایندهای شهرنشینی و تاثیرات ناشی از این فرایندها در سطح جامعه و محیط اطراف آنها تاکید دارد. هدف از انجام این پژوهش‌ها گردآوری اطلاعات لازم و شناخت دقیق‌تر تأثیرات توسعه فیزیکی زندگی شهری بر محیط زیست اطراف آن به منظور تصمیم گیری درباره اهداف و فراهم نمودن خط مشی هایی برای بالا بردن کیفیت زندگی شهروندان است. هدف از پژوهش علمی کشف واقعیت­ها و برقرار کردن روابط میان آنها و تبین شرایط و رویدادهاست که به یک رشته تعمیم­های منطقی منجر می شود تا در صورت امکان بتوان براساس آن به پیش ­بینی رویدادها پرداخت. برای مشخص نمودن توسعه فیزیکی شهری اهداف مورد نظر به صورت زیر می­باشد:
۱- مکان­گزینی شهر نورآباد براساس مدل اکولوژیکی توسعه شهری
۲- بررسی وضعیت تناسب عوامل اکولوژیکی منطقه برای توسعه شهری
۳- مکان­ یابی بهینه توسعه آتی شهر نورآباد براساس عوامل اکولوژیکی
۴- اراِِئه پیشنهادات و راهکارهای اجرایی برای برنامه­ ریزان و مدیران شهری
۱-۶) سوالات و فرضیه های تحقیق:
سوالات:
۱- توسعه فیزیکی شهر نورآباد با توجه به توان­های اکولوژیک چگونه بوده است؟
۲- براساس عوامل اکولوژیکی، بهترین مکان برای توسعه واسکان در فضاهای اطراف شهر نورآباد کجاست؟
فرضیات پژوهش:
بر این اساس فرضیاتی که در این تحقیق سعی در اثبات آن هست عبارت است از:
۱- توسعه فیزیکی شهر با توان­های اکولوژیک منطقه هماهنگ نبوده است.
۲- با توجه به سطوح هموار زمین و نقش آن در توسعه فیزیکی شهر نورآباد، قسمتهای شرق و غرب بیشترین تناسب را نشان می­ دهند.
۱-۷) روش تحقیق
هدف از انجام پژوهش‏های شهری راهبردی عبارتست از: شناخت مسائل و مشکلات فضاهای شهر و پسکرانه های آن و گره گشایی و چاره اندیشی نسبت به این مشکلات است. جهت بررسی دقیق و عمیق مسائل شهری لازم است مؤلفه­ ها و عوامل تاثیر گذار بر حسب نوع درجه و اهمیت­شان مورد بررسی و مطالعه موشکافانه قرار گیرد. بعلاوه با توجه به رشد وگسترش سریع شهرها وجود انبوهی از متغیرهای موثر در آنها و همچنین حجم باور نکردنی اطلاعات، بکارگیری شیوه ­های سنتی در تحلیل مسائل چندان معقول و رسا نیست و گاهاً پژوهشگر را به اشتباه می­ اندازد. عواملی همچون رشد جمعیت، مهاجرت و پیامدهای آن، خدمات رسانی و توزیع عادلانه و بهینه خدمات در محیط شهر و بالاخص مادر شهرها با موانع و معضلاتی همراه است، لذا اتخاذ سیاست های کارآمد و بجا در رابطه با ارائه خدمات، بهینه یابی پهنه­های مناسب برای گسترش شهری و تخصیص بهینه فضا برای جمعیت ساکن در بخش های مختلف شهر (حاشیه، مرکز و … ) جهت دسترسی سریع و کم هزینه شهروندان، از اهداف و مراحل تحقیق می‏باشد.
نوع تحقیق تئوری_کاربردی و روش آن توصیفی_تحلیلی است. با توجه به اینکه هدف از پژوهش حاضر ، بررسی نقش عوامل اکولوژیکی در توسعه فیزیکی شهر نورآباد می­باشد، برای این منظور ابتدا برای تشخیص و ضرورت تعیین مکان بهینه برای توسعه آتی، شاخص­ های موثر در توسعه فیزیکی را مشخص نموده و لایه های اطلاعاتی را تهیه می­کنیم سپس به شناسایی ویژگی­های طبیعی( توپوگرافی، زمین شناسی، ژئومورفولوژی، خاکشناسی و.. ) جمع آوری اطلاعات مربوطه پرداخته شده است. برای تهیه اطلاعات مورد نیاز، ابتدا نقشه­های توپوگرافی با مقیاس ۵۰۰۰۰ وارد محیط Arc GIS 9.3 گردید، سپس این نقشه­ها، زمین مرجع و رقومی شدند. پس از رقومی کردن، مدل ارتفاعی رقومی DEM شهر نورآباد تهیه گردید و بدین طریق لایه­ های اطلاعات شیب و جهت دامنه منطقه تهیه شد. پس از تبدیل لایه­ های اطلاعاتی به فرمت رستری، ویژگی­های شیب، ژئومورفولوژی، فاصله از رودخانه و پوشش گیاهی، بارش و دما مشخص گردید. مرحله بعد تهیه نقشه­های مربوط به مکان­ یابی توسعه شهری، مکان­گزینی شهر نورآباد و مکان­ یابی توسعه آتی شهر در محیط GIS بود. که دراین مرحله نقشه­ها، تهیه گردید، سپس با توجه به هریک از معیار­های اکولوژیکی (قره گوزلو –مخدوم) اقدام به ارزیابی تناسب هریک از عوامل اکولوژیکی برای توسعه شهری گردید. با توجه به منطق بولین مناطقی که متناسب با معیارها بودند امتیاز ۱ و مناطقی که نامناسب بودند امتیاز صفر گرفتند و سرانجام تلیفق نقشه­ها ( Overly ) صورت پذیرفت. این کار برای این منظور انجام گرفت که نقش مثبت و منفی عوامل اکولوژیکی منطقه بر روی توسعه فیزیکی و مکان گزینی شهر نورآباد مشخص گردد.GIS با داشتن قابلیت های منحصر به فرد در ایجاد سیستم­های پشتیبانی و تصمیم گیریهای فضایی و با داشتن توابع تحلیلی (بخصوص امکانات تحلیل شبکه، مدل های تخصیص مکانی و بطور کلی مدلسازی) می‏تواند درحل مسائل مختلف منجمله تحلیل دسترسیها، تعیین حوزه نفوذ، مکانیابی و تخصیص منابع، توسعه پایدار، توسعه عدالت اجتماعی و… به عنوان ابزاری قدرتمند با قابلیت انعطاف پذیری بالا عصا و یاور مدیران و سازندگان پیکره شهرها باشد. بعلاوه به هنگام کردن نقشه که درگذشته ماه ها به طول می­انجامید درحال حاضر به طور ساعتی انجام می­پذیرد (محمدی ،۱۳۸۱، ۶۰). GIS هزینه­ها را کاهش داده و زمان (که در برنامه­ ریزی اهمیتی خاص دارد) را بطرز شگرفی مطیع خود ساخته است.
۱-۷-۱) مدل منطق بولین ^[۱] یا منطق صفرو یک).
این منطق برگرفته شده از نام ریاضیدان مطرح انگلیسی ( جورج بولی ) بوده است. در این مدل، اطلاعات راجع به هر نقشه ورودی به شکل دوتایی (باینری ۹ صفر و یک تبدیل می شوند و نقشه خروجی نیز بعد از ترکیب یک نقشه جدید با دو کلاس صفر و یک خواهد بود. به عبارت دیگر عضویت در یک مجموع مناسب است با نامناسب، و حد وسطی ندارد و نقشه­های نهایی و تلفیق یافته نیز هر پیکسل ^[۲] یا مناسب است یا نامناسب تشخیص داده می­ شود( نقیبی، ۱۳۸۲، ۱۷ ). منطق بولین یا منطق (صفر و یک)، ترکیب منطقی نقشه­ها را به صورت صفر و یک نشان می­دهد که با عملکردهای شرطی نتیجه بدست می ­آید. این مدل دارای مجموعه ای است که فقط دو عنصر دارد و باید با هر یک از معیارهای ترکیب شونده اهمیت برابر داده شود و لذا برای انتخاب مکان، این محل یا مناسب است و یا نامناسب و هیچ حالی دیگری ندارد( ثنایی نژاد، ۱۹۶:۱۳۷۶).
در تحلیل مدل های فضایی، عملیات مربوطه معمولا لایه به لایه انجام می­ شود. عملیات یک یا چند لایه را به عنوان ورودی دریافت کرده و براساس آن لایه جدیدی به عنوان خروجی تولید می­ کند. براساس این روش در نتیجه ترکیب لایه ­ها، واحد­هایی به عنوان مناطق مناسب انتخاب می­شوند که تمام عوامل اکولوژیکی آن مناسب (۱) باشند. اگر تنها براساس یک عامل، واحدی نامناسب تشخیص داده شودآن قسمت از مجموعه زمین­های نامناسب حذف خواهد شد. به این طریق با ورود هر لایه به مدل محدوده واحدهای مناسب کوچکتر شده تا اینکه در نهایت براساس جمع معیارها واحد­هایی که باقی می­ماند به عنوان محدوده مناسب تشخیص داده می­شوند. گاهی اوقات در نتیجه ورود لایه ­ها به مدل و محدود شدن واحد­های مناسب، ممکن است هیچ واحدی به صورت مناسب باقی نماند زیرا به هر حال بخش­های مختلف سرزمین در زمینه های متفاوت ممکن است دارای محدودیت هایی باشند. به این ترتیب از میان مجموعه معیارها تنها براساس یک معیار، نامناسب تشخیص داده شوند در این صورت کل آن واحد از مجموعه زمین­های مناسب خارج می­ شود. در حالی که این امکان وجود دارد که نامناسب بودن این معیار را از طریق اقداماتی جبران کرد.(فرجی سبکبار و مطیعی لنگرودی، ۱۳۸۱).
۱-۸) مشکلات تحقیق
در طول هر تحقیق براساس موضوع، مکان و زمان تحقیق مشکلاتی رخ میدهد، نظر به اینکه در زمینه برنامه­ ریزی شهری در شهر نورآباد تاکنون مطالعات جامعی صورت نگرفته است بنابراین طبیعی است که مشکلات زیادی بر سر راه تهیه و تدوین این رساله وجود خواهد داشت. در انجام این تحقیق مشکلات زیادی وجود داشت که سرعت انجام کار را کاهش می­داد. بطور کلی اهم مشکلاتی که نگارنده با آن مواجه بوده است عبارتند از :
- به دلیل نبود یک نقشه مبنایی دقیق جهت انجام کار و عدم همکاری سازمان­های مربوطه جهت تهیه نقشه برای انجام تحقیق، تهیه نقشه پایه به سختی صورت پذیرفت.
- عدم همکاری سازمان­های متولی در امر تهیه آمار و اطلاعات لازم و تأخیر مسئولین مربوطه جهت ارائه آمار و اطلاعات.
- عدم دسترسی به آمار واطلاعات شهرستان و شهر نورآباد به دلیل جوان بودن بعضی از ادارات و نبود واحد آمار در بسیاری از ادارات مربوطه.
- ارجاع بسیاری از ادارات به مرکز استان برای اخذ آمار و اطلاعات مورد نیاز.
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
۲-۱). مقدمه: این فصل از تحقیق، ابتدا مفاهیم اساسی و پایه مربوط به توسعه شهری و سپس متغیر­هایی را که، در توسعه فیزیکی شهر نقش دارند مورد بررسی قرار گرفته­اند.
۲-۲) مباحث مربوط به توسعه شهری
شهر ^[۳]
شهر و شهرنشینی روند اجتماعی برجسته‌ای است که بیشتر موجب دگرگونی در روابط متقابل انسان با محیط و با انسان­های دیگر شده است. در حقیقت تغییر در واکنش‌های انسان‌ها نسبت به هم و نسبت به محیط، به تحول اجتماعی و دگرگونی فضائی امکان داده که نمود عینی آن به صورت یک پدیده نو که اصطلاحاً (شهر نامیده می‌شود ) نمایان گردیده است. ویژگی­های شهر و مفهوم آن در دوره‌های مختلف تاریخی و مناطق مختلف یکسان نبوده و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمینی در مسیر تاریخ تفاوت­هایی را نشان می‌دهد. امروزه تعریف جامعی از شهر که بتواند شامل کلیه شهرهای جهان باشد مشکل­ست، چرا که شهرها به سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی همسان وابسته نبوده و نکات مشترکی بین آنها وجود ندارد. بنابراین هر یک از جغرافیدانان بنا به ادراک و برداشت خود تعریفی از شهر کرده ­اند ( فرید، ۱۳۸۲ : ۱ ). در واقع شهر زیستگاهی است انسان ساخت و در زیر یک قدرت سیاسی مشخص که تمرکز جمعیتی نسبتاً پایداری را در درون خود جای می‌دهد، فضاهای ویژه بر­اساس تخصص‌های حرفه‌ای به وجود می‌آورد تفکیکی کما بیش مشخص میان بافت‌های مسکونی و کاری ایجاد می‌کند و فرهنگی خاص را به مثابه حاصلی از روابط درونی خویش پدید می‌آورد که درون خود خرده فرهنگ‌های بیشماری را حمل می‌کند( فکوهی، ۱۳۸۳: ۲۸-۲۹ ). با این­ همه شهر اجتماعی است با تعداد و تراکم معین و متناسب جمعیت، با بافت و ساختار کالبدی یکپارچه و بهم پیوسته اعم از محلات، کوی‌ها، و یا مناطق مسکونی، فضاهای فرهنگی، بازرگانی، تولیدی، اداری، ارتباطی، کشاورزی و نظایر آنها که اکثریت ساکنان شاغل دائمی آن در مشاغل غیر کشاورزی بکار اشتغال داشته و بر اثر تمرکز تولید و خدمات فرامحلی، کانون سیاسی-اجتماعی، فرهنگی، اداری، مواصلاتی، و مرکز مبادلات اقتصادی و تأمین نیازهای حوزه جذب و نفوذ فضای پیرامون خود نیز می‌باشد ( نظریان،۱۳۸۳: ۴-۱ ). شهر به مثابه بخشی از سلسله مراتب سیستم فضایی و تقسیمات سیاسی– جغرافیایی هر کشور بر­اساس شاخص­ های مختلفی مانند: نوع حکومت، مدیریت، سطح آگاهی، علاقه ­مندی اجتماعی و مشارکت مردم در نظام تصمیم ­گیری شکل می­گیرد( زاهدی­فر، ۱۳۷۳ : ۱۰ ).
برنامه­ ریزی
بطور کلی از زمانی که بشر برای شناسایی محیط اطراف و تسهیل در امر زندگی و رفع مشکلات و نیازهای خود به تکاپو پرداخت، در حقیقت، دست به یک نوع برنامه‌ریزی زد. در صورتی که بخواهیم تعریفی کلی از برنامه‌ریزی داشته باشیم، می‌بایستی برنامه‌ریزی را عبارت از کوششی در جهت انتخاب بهترین برنامه‌ها در جهت رسیدن به هدف­های مشخص بدانیم که ممکن است این کوشش‌ها و برنامه‌ها، تا مرحله نهایی هدف نیز پیش نرود، بلکه گامهایی در جهت رسیدن به آن باشد (شیعه، ۱۳۸۱: ۸۵-۸۶ ). برنامه‌ریزی به معنای اندیشیدن و تنظیم پیشاپیش امور، قبل از بروز وقایع و رویدادها است تا در اموری همچون بهداشت، سلامت، رفاه، آسایش، خوشبختی افراد جامعه، نتایج مطلوبی بدست آید، بدیهی است برای برنامه‌ریزی دقیق می‌توانیم اشتباهات گذشته را جبران نموده و نسبت به آینده هوشیار‌تر عمل کنیم ( هیراسکار، ۱۳۷۶: ۱۴).