از جمله کاروانسراهای معروف دوره­ صفوی در اصفهان می­توان به کاروانسراهای زواره و مادرشاه در اصفهان و نطنز و یزدخواست و سن سن در جاده­ی قم– کاشان و همینطور ریوادوبستان در جاده­ی نائین – اصفهان اشاره کرد که اینها همه از نوع چهار ایوانی هستند. علاوه بر این کاروانسراها، در درون شهر کاروانسراهایی با کاربرد متفاوت در کناره جاده­ها برای توقف کوتاه مدت ساخته می­شد.

به نظر می ­آید که در فصل سرما مسافران به اجبار از کاروانسراها استفاده می­کردند و در همه شاهراهای ایران با فاصله ۵ یا ۶ فرسخ یکی از آنها یافت می­ شود که از یکدیگر یک منزل یا یک روز فاصله دارند این کاروانسراها توسط اشخاص خیر و حکام و پادشاهان ساخته شده است و اکثر کاروانسراهایی که در عصر قاجاریه ساخته شده است مربوط به زمانی است که اقتصاد رو به شکوفایی بوده است (گروته، ۱۳۴۹: ۳۹-۱۳۸).
با مقایسه­ کاروانسراها با همدیگر چنین به نظر می­رسد که تمامی آنها به یک صورت و شکل ساخته شده و کلاً مربع­الشکل در دور محل وسیعی با حجراتی زیاد بنا شده و کرایه منزل در بین راه ­ها نمی­گیرند ولی در شهرها مبلغ کرایه جهت نگهداری بار و اَمتعه دریافت می­ شود. معمولاً حدود ۱۵۰ اتاق نشیمن دارند و کرایه حمل امتعه تجاری ارزان بوده و کاه و جو به قیمت نازل وجود دارد (اولیویه، ۱۳۷۱: ۴۴-۴۳).
در مورد خصوصیات کاروانسراهابه خصوص کاروانسراهای درون شهری چنین عنوان شده که این کاروانسراها بنای چهارگوش با دکان­های متعدد و اتاق­ها برای سکونت مسافران و اصطبل‌هایی برای اسبان و آغال­هایی برای شتران داشت. کاروانسرااهمیت ویژه­ای داشت و بیشتر توسط اشراف و دولت­مردان ساخته می­شد. در کاروانسرا از غلامان با عنوان مباشر برای رتق و فتق امور استفاده می­شد و دخل و خرج آنها به دست آنها بود که امانت را بعضاً رعایت نمی­کردند. در این کاروانسراها یهودیان نیز رفت و آمد می­کردند (دروویل ، ۱۳۷۰: ۷۵).
با توجه به اهمیت و کاربردهای کاروانسرا در ایران بخصوص دوره­ صفوی می­توان به نوشته‌های براون نیز اشاره کرد که در باب استحکام و نقشه­ی زیبای آن و وسعت فکر سازنده­ی آن مواردی را بیان کرده است. او اهمیت کاروانسراها را برای مقابله با دزدان و استراحت مسافران خسته در بین راه بر می­­شمارد (براون، بی­تا: ۱۶۳).
برخی سفرنامه نویسان توصیف چندان جالبی از وضع کاروانسراها در ایران ندارند و شاید به این دلیل باشد که از همه نقاط ایران بازدید به عمل نیاورده­اند چنانچه ریچاردز عنوان می­ کند که ایران از لحاظ نداشتن وسایل آسایش و مهمانخانه­ها قابل سکونت نیست. در صورتی که در نواحی جنوبی و مرکزی ایران تعداد کاروانسراها قابل توجه است (ریچاردز ۱۳۷۹: ۱۳۲).
۱-تأمین مخارج کاروانسراها
در ارتباط با اهمیت و کاربرد کاروانسراها در بین جاده­ها در بخش قبل اشاراتی صورت گرفت در این قسمت در صدد پاسخگویی به این سئوال خواهیم بود که مخارج این مکان­های مهم و رسیدگی به کاروانسراها و دیگر تأسیسات بین راهی چگونه انجام می­گرفته است؟
طبیعتاً بعضی از ثروتمندان با هدف تأمین توشه آخرت در زمینه­ فوق و بصورت موقوفی به تأمین مخارج کاروانسراها می­پرداختند. علاوه بر این بعضی پادشاهان نیکوکار با هدف ترقی ایران در ساخت تأسیسات بین راهی اهتمام داشتند. علاوه بر موارد فوق مقامات عالی رتبه دولتی برای ثواب و اجر اخروی به ساخت پل­ها و کاروانسراها، آب انبار و مساجد می­پرداختند. و هزینه­ نگهداری آنها بخصوص کاروانسراها نیز از موقوفات پرداخت می­شد. افرادی که بدون توقع به خدمات در کاروانسراها مشغول بودند از موقوفات ماهیانه می­گرفتند. (دیولافوا، ۱۳۶۹: ۱/۳۵).
مسافرخانه هایی که توسط اشخاص از روی خیرخواهی برپا می شد یاازروی خیرخواهی یا تشویق شاه برپا می شد به وسیله افراد خیر اداره می شد . دربان یا کاروانسرادار علوفه و وسایل دیگر زندگی و خوراکی را که مورد احتیاج مسافران بود به آنها می فروخت.در دوره قاجار این سنت پایدار بود به طوری که برخی اشخاص متدین گاهی از اوقات در نقاط دورافتاده ای که مسافران ناچارند از آن عبور کنند ساختمانهایی برای اقامت آنها برپا می دارند.(دروویل،۱۳۴۸: ۷).
تعداد زیادی از کاروانسراها مانند مساجد، ساختمانهای خیریه ای هستند که مخارجشان را فرزند بانی آنها می پردازند. معمولا شخصی که مورد اطمینان آنها است در آن جا گماشته می شود و از کاروانها پذیرایی می کند،صبح ها در کاروانسراها را باز می کند و شب ها آن را می بندد . مسافران هر قدر در آنجا بمانند چیزی به او نمی دهند، مگر این که از او خدمتی بخواهند آن خدمت را به وسیله انعامی جبران کنند. تنها فایده ایکه این شخص می تواند ببرد این است که گاهی علوفه برای چارپایان یا چوبی برای طبخ غذای مسافران یا دوغی به چهارپاداران بفروشد و از این معامله سودی مختصر عایدش شود.(دیولافوا، ۱۳۶۱ :۳۶).
بنابراین اشخاصی که این کاروانسراها یا از این قبیل ساختمانها را بنا می کردند مبلغ یا عوایدی نیز برای حفاظت و مرمت آنها اختصاص می دادند.برای بنای این نوع ساختمان های خیریه قانون مخصوصی وجود نداشت و بانی آن شخصا با بنا و معمار قراری برای ساختن آن می گذاشت.(سیرو،۱۹۴۹: ۵۳).
برخی ازکاروانسراهها جزو اوقاف بودند و عواید آن به خرج بناهای مذهبی می رسید، کاروانسرای مادرشاه در اصفهان یکی از آنها است.
۲-کاروانسراهای اصفهان در دوره قاجار
در این بخش به مهمترین اماکن بین راهی در مسیرهای منتهی به اصفهان اشاره می­ شود.
کاروانسرای مهیار
در بین راه اصفهان به شیراز یکی از مهمترین و زیباترین کاروانسراها به نام مهیار واقع است که سلاطین صفوی هم هنگام شکار یا مسافرت با همراهان در آنجا منزل می­نمودند. این کاروانسرا متشکل از یک بنای دو طبقه که به مراتب قشنگ­تر از کاروانسرای برازجان است مورد استفاده­ی سیاحان اروپایی قرار گرفته است (سایکس، ۱۳۶۳: ۳۴۷).
به نظر می ­آید این کاروانسرا در عصر شاه اسماعیل صفوی بنا شده باشد و چون در هنگام عزیمت از اصفهان یک توقفگاه قطعی به حساب می­آمده است و کاروانها در آنجا شکل ترکیب حرکت خود را تعیین می­کردند بسیار وسیع و قابل پیش بینی طراحی شده بود (سیرو، ۱۳۵۷: ۱۹۲)
کاروانسرای شاهی
این کاروانسرا در دوره­ ناصرالدین شاه در جنوب پل ورگون که بر روی زاینده رود زده شده بنا گردیده است. با توجه به ا همیت مسیر تجارتی که از اروپا وارد می­شد و از رامهرمز به کرانه­ی کوه زرد و سپس از طریق قمشه با شهرکرد به اصفهان منتهی می­گشت، ضرورت ایجاد کاروانسرای شاهی جهت آسایش و رفاه مسافران ایجاد گردید (همان: ۳۱۳).
کاروانسرای طور
در کنار جاده­ی گلپایگان و مربوط به دوره­ شاه طهماسب اول بوده است. دارای سه ایوان و دالان­هایی که در آن اتاق­هایی برای قافله دار بود. همینطور اتاق­هایی برای مسافرین با وسایل اولیه راحت وجود داشت.(همان،۱۹۵).
کاروانسرای کوهپایه
کاروانسرای کوهپایه مربوط به دوره صفوی است و در ۷۴ کیلومتری بر سر راه اصفهان – نایین قرار دارد. این بنا در دوره معاصر مدتی پاسگاه ژاندارمری بوده و به همین جهت بخشهای مختلف آن تقریباً سالم باقی مانده است.
این کاروانسرا در شاهراه اصفهان به سمت شرق که یک مسیر تجاری، بازرگانی است و به خلیج فارس راه دارد و متعلق به زمان شاه عباس صفوی است که در کنار آن آب انباری نیز ایجاد شده است.(سیرو،همان،۲۴۰).
کاروانسرای ریوادبستان
این کاروانسرا در کنار جاده­ ی نائین قرار دارد و مربوط به دوره­ صفوی است به سبب استفاده از مصالح خوب توانسته است در برابر تغییرات سخت آب و هوایی در تابستان و زمستان مقاومت کند به همین جهت علی­رغم اینکه در دوره­ های تاریخی پس از صفوی کاربرد داشته است همچنان سالم باقی مانده است.(همان،۱۹۶)
کاروانسرای سگزی
در مسیر اصلی اصفهان به سمت یزد و به فاصله­ی ۴۳ کیلومتری اصفهان از زمان شاه عباس اول احداث گردیده است و در عصر قاجاریه مرمت گشته است.(همان،۲۰۵)
کاروانسرای سلطان
رباط سلطان در نزدیکی مورچه خورت اصفهان و بین کوهستان و بستر یک رودخانه خشک شده قرار داردو مخصوصادر آن جا قرار گرفته تا بر دو خط سیر نظارت داشته باشد. یکی خط سیر شمال- جنوب که از اصفهان می آید و روانه کوهستان کاشان میشود. رده دیگر شرقی-غربی که کل کوه را به مورچه خورت وصل می کند این محل حالت نظامی دارد. در ۶۰ کیلومتری اصفهان واقع است و از لحاظ نظامی ا ین رباط دارای اهمیت می­باشد و در عصر صفوی هم کاربرد نظامی داشته است. لیکن در دوره­ های بعد کاربرد کشاورزی پیدا کرد هر چند اقداماتی جهت احیای کاروانسرا صورت گرفت ولی به سبب ناامنی راه توسط راهزنان در این محل طرح به پیش نرفت. (هادی زاده،۱۳۸۹: ۴۸).
کاروانسرای یزدخواست
این بنا متعلق به شاه عباس اول است. این کاروانسرا در یک چهار راه مهم قرار گرفته است و شاهراه اصفهان – شیراز در این جا قطع می­گردد و به نظر می ­آید که از لحاظ تجاری و بازرگانی کاربرد بیشتری داشته است. دارای ۲۴ اتاق و یک سالن برای اقامت است که در عصر قاجار مرمت­هایی بر روی آن صورت گرفته است که چندان جالب به نظر نمی­رسد.
هر چند کاروانسراها برای آسایش و امنیت مسافرین کاروانها ایجاد شده بود ولی گاه برخی از این سر پناه­ها چنان ناامن بود که مورد دستبرد راهزنان نیز قرار می­­گرفت. برای نمونه در مسیر اصفهان – شیراز کاروانسرای امین آباد وجود داشت که چون در یک نقطه‌ی کوهستانی واقع بود هیچ کاروانی جرأت آن را نداشت که در شب این محل را جهت اقامت انتخاب کند. بنابراین مسافرین پیش از تاریک شدن هوا این محل را ترک می­کردند (ویلز، ۱۳۶۸: ۳۰۳).
ر:اهمیت پل­ها
از جمله سازه های معماری مربوط به راه ها به ویژه در بخشهای کوهستانی غرب،جنوب غرب،جنوب و شمال ومرکزایران پل هاهستند که انواع گوناگون دارند و با بهره گرفتن از مصالح ساختمانی آجر،سنگ و چوب ساخته می شدند. پل­ها مهمترین عامل ارتباطی هستند برای شهرهایی که در آن رود جریان دارد و یا در مناطق کوهستانی برای عبور از بین دو رشته کوه به سبب وجود دره­های خطرناک پل احداث می­شد. در واقع پل عامل ارتباطی بین یک نقطه با نقطه­ای دیگر است. احداث پل بر روی زاینده رود از اقدامات ساسانیان بوده که در دوره­ سلجوقی و صفوی که اصفهان پایتخت بوده است مورد مرمت واقع گشته­اند. از پل­های قدیمی اصفهان بر روی زاینده رود پل شهرستان است.از دوره­ صفوی پل­هایی مانند الله وردی خان و خواجو بر روی زاینده رود است که بهترین راه ارتباطی بین جنوب به شمال اصفهان بوده است و ارتباط راه­های شیراز و اصفهان به وسیله­ پل الله وردی خان صورت می­گرفته است (کلودانه، ۱۳۷۰: ۲۶۶).
پل سی و سه پل یا الله وردی خان توسط سردار بزرگ و معروف شاه عباس الله وردی خان ساخته شده است که یازده متر پهنا و سیصد و پنجاه و چهار متر درازا دارد و به وسیله­ سی و چهار تاق که به استحکام تمام از سنگ و آجر ساخته شده است طرح و ساختمان پل به شکلی است که به آن واحد سه راه برای عبور و مرور عرضه می­دارد. معبر اصلی برای عبور سواران و وسایل مسافرتی است و در دو سوی راه اصلی راهروهای سر پوشیده مخصوص پیاده­ها است. ارزش پل از لحاظ اقتصادی برای شهر اصفهان دارای اهمیت فوق­العاده می­باشد (جکسن، ۱۳۵۲: ۳۱۵).
استحکام پل­ها برای عابرین و کاروان­ها که بر روی آن گذر می­کردند بسیار مهم بود. اکثر پل­ها که بر رودخانه­های خروشان زده شده است بر اساس نیاز بوده است و بیشتر توسط افراد خیر احداث می­شد. معمولاً کسانی که اقدام به ساختن پل می­کردند خود دچار مشکل عبور از رودخانه شده ­اند و برای اینکه چنین مشکلاتی برای دیگر همنوعان خود ایجاد نشود اقدام به ساختن پل می­کردند (گروته، ۱۳۶۹: ۱۳۴).
از غرب به سمت شرق اصفهان در مجموع دوازده پل بر روی زاینده رود زده شده است که اولین پل زمان خان است که در لنجان واقع است و پل آخر پل ورزنه است که قدمت ساخت آن به پیش از دوره­ صفوی می­رسد و در آخر بلوک رودشت واقع است و پس از آن آب زاینده رود به سمت باتلاق گاوخونی می­رسد (افضل­الملک، ۱۳۸۰: ۴۴).
اغلب سفرنامه نویسان و سیاحان در مورد پل­های احداثی روی زاینده رود اشاره کرده ­اند و به توصیف آنها نیز پرداخته­اند. بخصوص پل معروف سی و سه پل و پل خواجو که زیباترین و مهمترین آنها به لحاظ معماری بوده است و ضمن این که این پل­ها از عوامل جذب جهانگردان و سیاحان به مرکز فلات ایران از جمله اصفهان شده است.
س- قهوه­خانه­ها
معمولاً در بین راه ­ها برای رفع خستگی و کسب اطلاعات تازه از اوضاع سیاسی، اقتصادی و غیره قهوه­خانه­ها مکانی مناسب برای تبادل اطلاعات بوده ­اند.در قهوه خانه ها به مسافرانی که از راه می رسند و احتیاج به استراحت داشتند چای – قهوه- شربت یا ماست و دوغ داده می شد. در واقع چای از دوره قاجار و توسط کاشف السلطنه ازهند به ایران وارد شد و بتدریج در قهوه خانه ها به مصرف رسید. تعداد قهوه خانه ها در میان راه های ایران بسیارزیاد بود. به نحوی که راه های قدیمی را می توان از کنار سازه های ویرانه در کنار آنها پیدا کرد. این قهوه خانه بیشتر در کنار پل ها یا نزدیک رودخانه ها –گردنه ها و در کنار راههایی که از کویر می گذشت و خصوصا در مجاورت چشمه ها ساخته می شدند.قهوه خانه ها در روزگاران گذشته حتی بیش از کاروانسراها به مسافران خدمت می کردند. در واقع قهوه خانه یک نوع مرکز اجتماع مردمی و محلی برای پخش اخبار بوده که از آن جا افکار اجتماعی وارد ذهن توده های مردم می شده است.(هادی زاده،۱۳۸۹: ۴۲).
اصل قهوه از بلاد غرب بوده و در ایران نیز از زمان­های قدیم مورد استفاده قرار گرفته و به این وسیله قهوه­خانه­ها بوجود آمده­اند که مردمان مختلف در آن رفت و آمد می­کرده ­اند. این مکانها به شکل وسیعی با گنبدهای بزرگ و ستونهای منقش ساخته می­شدند. ترس مردم از اینکه مبادا سخنان آنها توسط افراد ناشناس در قهوه­خانه­ها به گوش حاکمان برسد سبب گشته بود تا کمتر در چنین مکان­هایی رفت و آمد کنند (اولیویه، ۱۳۷۱: ۶۳-۱۶۲).
کاروانهای خسته از حضور در چنین مکانهایی احساس راحتی می­کردند چرا که این مکان را جای رنج و راحتی می­دانستند که در آن با کشیدن قلیان که برای رفع خستگی برایشان لذت بخش بود دقیقه­ها را به ساعتها تبدیل می­کردند (بروگش، ۱۳۷۴: ۲۱۷).
گرایش مردم در عصر قاجار به سوی دخانیات باعث شده بود که مسافرین در راه ­ها اگر به قهوه­خانه­ای می­رسیدند این مکان را بیشتر از آثار تاریخی دیگر در ذهن خود مجسم کنند.
قهوه­خانه­ها به اشکال مختلف بود گاهی یک کلبه کوچک یا درون تنه یک درخت یا در آستانه یک کاروانسرای بزرگ واقع می­شد. فاصله قهوه­خانه­ها نیز معمولاً یک منزل راه بود که بیشتر با اسب و قاطر و الاغ طی می­شد. این اماکن هم جایگاه استقبال از مسافران و هم وداع با آنها نیز بود (ریچاردز، ۱۳۷۹: ۵۵۳).
موضوع صحبت اکثر افرادی که در قهوه­خانه­ها گرد هم جمع می­شدند بر سر قیمت و کیفیت محصولات کشاورزی و قیمت بازار و کاهش آب رودخانه­ها، امنیت راه ­ها و اوضاع سیاسی کشور بود (گروته، ۱۳۶۹: ۱۸).
نتیجه گیری