منابع (Material)

منابع آموزش سنتی

منابع تخیلی

منابع آموزشی و تخیلی

فنون (Technique)

بحث و گفتوگو
دربارهی منابع

گفتوگو دربارهمنابع با تأکید بر واکنشها مراجعهکننده

گفتوگودربارهی منابع با تأکید بر واکنشها و بینش مراجعهکننده

محیط (Setting)

مؤسسه یا بخش خصوصی

مؤسسه، بخش خصوصی یا جامعه

جامعه

هدف(Goal)

معمولاً آموزش و اطلاعات و در بعضی موارد تغییر بینش

کسب بینش و
تغییر رفتار

تکامل و کمک به افزایش اعتماد به نفس

۲-۳-۴. محیطهای اجتماعی کتابدرمانی^[۵۰]
کتابدرمانی، در محیطهای پیرامونی که میتواند شامل محیطهای پزشکی، روانپزشکی، آموزشی و توانبخشی باشد، انجام میپذیرد. در دهه های اخیر، کتابدرمانی به حوزه های آموزش و کتابخانه نزدیکتر شده است و با از بین رفتن موانع میان نهادها و جامعه، خدمات خاص کتابخانههای بیمارستانی، از جمله کتابدرمانی نیز کاربرد گستردهای در جامعه پیدا کرده است. در این جا
محیطهای ذکر شده توضیح داده میشود:
الف) محیط پزشکی^[۵۱] : کتابدرمانی، در محیطهای پزشکی همچون بیمارستانها کاربرد دارد. بیمارانی که مشکلات روانی یا عاطفی دارند، میتوانند در بیمارستان از کتابدرمانی استفاده کنند. در محیط پزشکی، از کتابدرمانی مؤسسهای یا بالینی استفاده میشود.
ب) محیط روانپزشکی^[۵۲] : مراجعانی که در محیط پزشکی درمان میشوند، عبارتاند از بیماران عصبی، پارانوئید، اسکیزوفرنی، الکلیها، معتاداران و میانسالان. در محیط روانپزشکی نیز از
کتابدرمانی مؤسسهای یا بالینی استفاده میشود.
ج) محیط آموزشی^[۵۳]: کتابها در محیط آموزشی نقش مهمی دارند. در این نوع کتابدرمانی، کتابخانهی آموزشگاهی جذاب یا مرکز رسانهای نقش مؤثری ایفا میکند. مراجعهکنندگان به محیط آموزشی را دانشآموزان و نوجوانانی که در جامعه با مشکلی روبهرو هستند، تشکیل میدهند. در محیط آموزشی از کتابدرمانی مؤسسهای، بالینی و تکاملی استفاده میشود.
د) محیطهای بازپروری: میزان بهرهگیری از کتابدرمانی در مراکز بازپروری کمتر از دیگر محیطهای اجتماعی است. در این محیطها افرادی همچون زندانیان، بزهکاران اجتماعی و عقبماندههای ذهنی ازکتابدرمانی بهرهمند میشوند. در محیطهای بازپروری، از کتابدرمانی بالینی یا مؤسسهای استفاده میشود (کرونج، ۱۹۹۳).
۲-۳-۵. مزایای کتابدرمانی
کتاب‌درمانی را می‌توان مهارتی درمانی معرفی کرد که ممکن است در خدمت نظام‌ها و روش‌های درمانی مختلف قرار گیرد. کتاب‌درمانی، امتیازهایی بر سایر روش‌های درمانی دارد که از آن جمله به این موارد میتوان اشاره کرد:
فراگیر بودن: تعداد افرادی که از مشکلات روان‌پریشی رنج می‌برند بسیار زیاد است. غیر از این گروه افراد دیگری وجود دارند که به‌علت وجود موانعی در رشد و آگاهی‌شان، از تمام ظرفیت خود برای شاد، فعال و مؤثر بودن استفاده نمی‌کنند. کتاب‌درمانی برای این گروه عظیم نیز مؤثر است.

مهارتی در خدمت مهارتهای دیگر: از کتاب میتوان به عنوان یک ابزار در خدمت روش های اجرای مهارتهای دیگری مانند هنردرمانی، زندگیدرمانی، بازیدرمانی، شعردرمانی^[۵۴] و مانند آن استفاده کرد.
اقتصادی بودن: روش های رواندرمانی معمولاً زمان زیاد و هزینه های گزافی در بر دارد، در صورتی که انتقال مطالب کتابهایی که برای رفع نابهنجاریهای یک بیمار مفید است، نیاز به زمان و هزینه کمتری دارد.
استفاده از چند حس: در آموزش کودکان استفاده از روش چندحسی، یادگیری را تسهیل
میکند. ماکارِنکو^[۵۵](۱۳۸۴) میگوید: «آشنایی با کتاب باید با خواندنِ بلند آغاز شود و کودک هر قدر هم سوادش خوب باشد، مطالعه با صدای بلند باید یکی از شایعترین تدابیر خانواده باشد». بلند خواندن مطالب این مزیّت را دارد که به کودک و نوجوان امکان میدهد در آنِ واحد از دو حس خود یعنی بینایی و شنوایی و حرکت لبها که فرصتی برای تمرین عملی و یا حرکتی است، استفاده نمایند.
پاسخ به نیازهای زیبایی‌شناختی: کتاب برای انتقال بسیاری از زیبایی‌ها بهترین وسیله است. با بهره گرفتن از کتاب زیبایی‌های تفکر فلسفی، طنزهای گویا و معجزه‌گر، کلام موزون و دلچسب، تجسم یک صحنه، اوج و درک یک مفهوم عارفانه ممکن میشود که در دیگر روش‌های درمانی مقدور نیست.
ارتباط مهرآمیز و گسترده با مردم: داستان‌ها ممکن است خواننده را آنچنان در جریان حادثه‌های ریز و درشت، غم‌ها و شکست‌ها قرار دهند که او قادر شود افراد واقعی جامعه را با آنان همسان ببیند و همان احساس محبت و پیوستگی را که در زمان خواندن رمان نسبت به قهرمان‌های داستان دارد، به‌این افراد واقعی انتقال دهد (آریا و تبریزی، ۱۳۸۲).
رسیدن به مرحلهی انتخاب: در کتاب‌درمانی فرد را می‌توان به میزانی از شناخت و آگاهی رساند که خود انتخابگر باشد.
امتیازهای کتاب‌درمانی، منحصر به موارد مذکور نیست. درک این امتیازها برمبنای تجربه‌های تاریخی و شخصی دست‌اندرکاران «کتاب» و مشاورانی است که از فن کتاب‌درمانی استفاده کرده‌اند (محسن زاده، ۱۳۸۵).
در کل میتوان عمدهترین فایده های کتابدرمانی را به صورت موارد زیر خلاصه کرد:
تشویق کودکان به بیان آزادانهی مسایل و نگرانیهای خویش که گاهی مخفی است،
یاری دادن کودکان در تحلیل اندیشه ها و رفتارهای خویش در رابطه با خود و دیگران،
تقویت و آموزش کودکان در تفکر و تأمین اطلاعات برای حل مسایلشان،
افزایش آرامش فکری و کاهش اضطراب و تخلیهی هیجانها و احساسات،
ارائه شیوهای سرگرمکننده برای آزمودن مهارتها و راهحلهای جدید مقابله با مشکلات.
در این حوزه دو دیدگاه قابل بررسی است. کتابدرمانی رشدی و کتابدرمانی بالینی. بنا به عقیدهی هالستد^[۵۶] اصطلاح کتابدرمانی رشدی برای توصیف فرایند کمک به افراد سالم در جهت رشد و تکامل طبیعی آنها بهکار میرود. در مقابل، کتابدرمانی بالینی شامل روش های رواندرمانیای است که پزشکان مجرب آن را برای افراد دچار مشکلات رفتاری و عاطفی، در طی یک برنامهی درمانی خاص استفاده میکنند. کتابدرمانی رشدی سعی دارد نیازها را پیش از آنکه مشکلساز شوند،
پیشبینی و رفع نماید و به افراد کمک کند تا مراحل زندگی را با اطلاعات از پیش فراهم آمده و الگو گرفتن از افرادی که چنین تجربههایی را پشت سر گذاردهاند، طی کنند. با توجه به دیدگاه های ذکر شده هدف اساسی از کتابدرمانی دادن بینش به فرد بهنجار و تغییر رفتار فرد نابهنجار است (نقل در: امیندهقان، ۱۳۸۲).