۲ـ ظن مطلق در فقه طریق و راهی شرعی نیست و حجیت ندارد. اما ظن خاص ظنی است که اماره و قرینهای بر حجیت آن اقامه شده است. بنابراین قائم مقام علم میشود و میتوان به آن عمل کرد. علاوه بر اینکه در دعاوی به ظن حاصل از نظریهی کارشناسی میتوان عمل کرد، در موارد دیگر نیز فقهاء اکتفاء به ظن را جایز دانستهاند.به طور مثال در تشخیص قبله،^[۷۱۱] ضرر آب برای وضو ^[۷۱۲]و ضرر روزه^[۷۱۳] میتوان به ظن حاصل از اظهارنظر خبره عمل کرد؛ زیرا این ظن، ظن خاص است که بر ظنون مطلقی که حجیتشان دراینجا ثابت نیست، مقدم میشود. ^[۷۱۴]

«در قانون نیز علاوه برعلم عادی، قانونگذار برای حل مجهولات قضایی از ظن هم بهــره بـرمیدارد، اما این کار به طور استثنایی صورت میگیرد و محتاج نص قانون است».^[۷۱۵]

۲ـ۲ ملاک عمل به ظن (حاصل از قول اهل خبره):

در عمل به ظن «اکتفاء کردن به ظن ضعیف با امکان ظن قوی جایز نیست، چنانچه اکتفاء به قوی با امکان ظن اقوی جایز نیست».^[۷۱۶] بنابراین باوجود ملاک مذکور میتوان به ظن عمل کرد، حتی اگر سبب تحصیل ظن، قول کافر خبره باشد.^[۷۱۷] البته برخی از فقهاء تنها در صورت تعذر، عمل به ظن حاصل از قول کافر را جایز میدانند.^[۷۱۸]

۲ـ۳ «لوث»^[۷۱۹] اثر ظن به نظر کارشناس:

در برخی از دعاوی، به طور مثال در جنایات برای اثبات موضوع، کارشناس باید شرایط شاهد(تعدّد و عدالت) را دارا باشد و در صورت فقدان این شرایط، نظر کارشناس اعتبار لازم را نداشته و دیگر «قول (کارشناسان) حجت نیست، ولی با حصول ظن از قول آنها در جنایات، لوث محقــق میشود»،^[۷۲۰] که در این صورت با اجرای قسّامه میتوان ادعا را ثابت کرد.

۲ـ۴ مبنای عمل به ظن (اصل صحت در عمل و اظهار نظر کارشناس):

اصل صحت به معنای آن است که عقود و ایقاعات، افعال و گفته های غیر حمل بر صحت ودرستی شود.^[۷۲۱]
بنابراین در صورت فراهم بودن تمام شرایط (شکلی و ماهوی) در صورت حصول ظن از نظریهی کارشناسی، قاضی میتواند نظر کارشناس را بر اساس اصل صحت (در فعل و نظر کارشناس)، مورد استناد قرارداده و به احتمال خطا و اشتباه در آن توجه نکند. به طور مثال درمادهی ۲۶۰ آیین دادرسی مدنی آمده است: «در صورتی که نظر کارشناس با اوضاع و احوال محقّق و معلوم مورد کارشناسی مطابقت نداشته باشد، دادگاه به آن ترتیب اثر نخواهد داد». از مفهوم مخالف این ماده میتوان دریافت که«در غیر این صورت، فرض قانون بر صحت عمل کارشناس است».^[۷۲۲]
با توجه به نظرات فقهاء و حقوقدانان دربارهی علم وظن، میتوان اینگونه نتیجه گرفت:
۱-علم یقینی وقطعی قاضی حجت است وچنانچه نظریهی کارشناسی موجب حصول علم نشود، نمیتواند به آن ترتیب اثر دهد.
۲ـ علم عادی یا اطمینان و یا ظن غالب به یک معناست و همانند علم قطعی حجیت دارد؛ زیرا اولاً: ظن به دلیل عقلی ونقلی قائم مقام علم است.^[۷۲۳] ثانیاً: براساس اصالهالصحه در فعل و نظر کارشناس به احتمال خطا توجه نمیشود (مانند ظن حاصل از اقرار و شهادت).^[۷۲۴]
۳ـ ظن عادی و متعارف در قضاوت حجیت ندارد .
۴-در برخی از موارد علم قاضی با محدودیتهایی روبهروست. به طور مثال گاه موضوع از مواردی است که نظر کارشناس به لحاظ شرعی و قانونی نمیتواند موضوع را برای قاضی اثبات کند.

بخش سوم :

جایگاه کارشناسی در ادلّهی اثبات دعوی

در این بخش موارد و مصادیق رجوع به کارشناس در حقوق، فقه و اصول، ماهیت نظر کارشناس در فقه و حقوق و تعارض اظهار نظر کارشناس با دلایل مورد بررسی قرار میگیرد.

فصل اول :

بررسی موارد و مصادیق رجوع به کارشناس

در حقوق، فقه و اصول

در مبحث اول موارد رجوع به کارشناس در حقوق بیان خواهد شد: در امور حقوقی: ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری، کارشناس غیررسمی و پزشکی قانونی در (دعاوی مدنی).
در امور کیفری: ارجاع برای تعیین موضوع (میزان خسارت و آسیب وارده)، اثبات جرم و مجرمیت و مسئولیت کیفری (توسط پزشکی قانونی و یا پلیس علمی)، بررسی شخصیت متهم و علل و انگیزه‌های جرم (از طریق رجوع به روان‌شناس جنایی و کارشناس جرم‌شناس).
مبحث دوم به بیان موارد رجوع به خبره در فقه اختصاص یافته است: رجوع به اهل خبره در جهت حکم به اباحه وحلیّت، نجاست و حرمت، عبادات، اموال (حقوق مالکیت، اسباب تملک و عقود)، احوال شخصیّه و فقهالجزاء.
در مبحث سوم؛ مصادیق رجوع به خبره در اصول فقه مورد بررسی قرار میگیرد: رجوع به مجتهد، رجوع به خبره برای اثبات اجتهاد، رجوع مجتهد به اهل خبره، رجوع به لغوی و رجالی.

مبحث اول : موارد و مصادیق رجوع به کارشناس درحقوق

گفتار اول : مصادیق رجوع به کارشناس در امور حقوقی

۱ـ ارجاع به کارشناسان رسمی دادگستری، غیررسمی و خبرگان محلی:

معمولاً دادگاه در دعاوی مدنی، تجاری، ثبتی و… در موارد تخصصی و فنی موضوع را به کارشناس ارجاع میدهد تا رأساً با انجام تحقیقات و بررسیهای لازم نظر خویش را اعلام نماید. و گاه دادگاه در تحقیقات خود(معاینه محل) چنانچه مستلزم تخصص فنی و دانش ویژهای که دادرس بیبهره است، باشد از کارشناس بهره میگیرد.^[۷۲۵]
به طور کلی رجوع به کارشناس با توجه به لیست گروه های ۱۱ گانهی کارشناسی و رشته های زیر مجموعهی گروه ها، بسیار متنوع و مختلف است.^[۷۲۶] به نمونههایی از این موارد اشاره میشود:

۱-۱ تشخیص و احراز تعدّی و تفریط موجر:

باتوجه به مادهی ۱۴ قانون روابط موجر و مستأجر^[۷۲۷] «برای احراز تعدّی و تفریط در مورد اجاره، نیاز به جلب نظر کارشناس خبره و مطلع در خصوص املاک و مستغلات است».^[۷۲۸]

۱-۲ارجاع به کارشناس برای احراز مشابهت دو علامت تجاری مورد دعوی:

البته دادگاه با توجه به مادهی ۲۵۷ قانون آیین دادرسی مدنی ملزم به ارجاع امر به کارشناس نیست.^[۷۲۹]

۱-۳ تشخیص اراضی ملی( مراتع و جنگلها):

رسیدگی به دعاوی مربوط به مبنای طبیعی و حل اختلاف میان اشخاص(حقیقی و حقوقی) با منابع طبیعی وتشخیص اراضی ملی بر عهدهی کمیسیون ماده واحدهی قانون تعیین تکلیف اراضی اختلافی موضوع اجرای مادهی ۵۶ قانون جنگلهاومراتع مصوب ۲/۶/۱۳۶۷میباشد که خود مرجعی کارشناسی وتخصصی است.^[۷۳۰]

۱-۴ ارزشیابی و تعیین قیمت (تقویم):

یکی از بیشترین موارد ارجاع به کارشناس جهت تعیین قیمت و ارزشیابی اموال منقول و غیرمنقول است. از جملهی این موارد عبارتند از:

* تعیین مقدار ارش: «…قیمت حقیقی مبیع در حال بیعیبی وقیمت حقیقی آن درحال معیوبی توسط اهل خبره معین میشود».^[۷۳۱]

* تعدیل اجاره بها: «دادگاه با جلب نظر کارشناس، اجارهبها را به نرخ عادلهی روز تعدیل خواهد کرد…».^[۷۳۲]

* ارجاع امر به کارشناس برای تعیین بهای خواسته: مطابق با مادهی ۶۳ آیین دادرسی مدنی «چنانچه نسبت به بهای خواسته بین اصحاب دعوی اختلاف حاصل شود… دادگاه قبل از شروع به رسیدگی با جلب نظر کارشناس، بهای خواسته را تعیین خواهد کرد».
* تقویم و تعیین بهای عرصهی املاک با نظر کارشناس.^[۷۳۳]
* تعیین اجرتالمثل: «چون تعیین اجرتالمثل هر ملکی از امور فنی و محتاج به اعمال نظر کارشناس است و حتی اگر حاکم محکمه نیز خود دارای تخصص فنی و قادر بر تشخیص باشد، در این قبیل از موارد… میبایست… تعیین میزان آن را به کارشناس محول سازد».^[۷۳۴]
* تصفیه حساب بر مبنای نظر کارشناس: اگر در تعیین بهای عادلانه بین شهرداری و مالک، اختلاف نظر حاصل شود، برای تصفیهی حساب باید به کارشناس مشترک و مورد توافق طرفین رجوع کرد.^[۷۳۵]

۱-۵ ارجاع به کارشناس در امور ثبتی:

تفکیک قسمتی از ملک فاقد نقشه،^[۷۳۶] تهیهی نقشه ی ملک مورد تحدید،^[۷۳۷] اجرای حکم افراز^[۷۳۸] و تشخیص و تعیین حریم ملک از جمله مواردی است که به کارشناسان ثبت ارجاع میشود. از دیگر موارد، تهیهی نقشهی تفکیکی املاک شهرداری توسط کارشناسان شهرداری^[۷۳۹] وارجاع به خبرهی ثبتی در دعاوی علیه سردفتران در محاکم تخصصی است.^[۷۴۰]به طور کلی دادگاهها در پروندههایی که موضوع آنها امور ثبتی است، به کارشناسان متخصص ثبتی ارجاع میدهند.^[۷۴۱]

۲ـ ارجاع به پزشکی قانونی (در دعاوی مدنی):

هر چند امور مربوط به دعاوی مدنی جزء وظایف اداری و رسمی پزشکان قانونی نیست، اما در این موارد انتخاب کارشناس از بین پزشکان قانونی در رشتهای که خبرویت دارند، بلامانع است.^[۷۴۲] از جمله مواردی که به کارشناسان پزشکی قانونی ارجاع داده میشود میتوان به نمونه های ذیل اشاره کرد:

- اصل دوم از اصول بنیادین سازمان ملل در خصوص استقلال قضایی ↑
- Views of human rights committee under article 5, para 4, 5 November 1992, para. 7.2. ↑
- Findlay v. U.K, para. 73. ↑
- کمیسیون حقوق بشر به همین جهت اقدام دیوان ویژه پرو را مغایر با ماده ۱۴ میثاق اعلام نمود. ر.ک.:
Views of human rights committee under article 5, para 4, 9 January 1998, para. 8.8 ↑
- Velaquez Rodriguez v. Honduras, para. 180. ↑
- خصوصیت ملازمه داشتن دو موضوع عدم امکان اثبات یکی بدون ثبوت دیگری است در حالی که تقارن (قرینه بودن) مقتضی آن است که مقرون علیه را می توان به نحو دیگر با وجود قرین رد یا اثبات نمود. ↑
- ناظر بر معیار تشخیص عدم تمایل ↑
- ناظر بر تشخیص رسیدگی فرمایشی ↑
-مواد ۱۵ و ۱۸ پیش نویس مندرج در سند UN.Doc. A/CONF:183/C.1/L.59. را نگاه کنید. ↑
- برای ملاحظه تدابیر در اجرای اهداف دیوان در سرزمین های فاقد حاکمیت ر.ک:

رنجبریان، امیرحسین، مقابله با بی کیفری در سرزمین های تحت اداره سازمان ملل متحد، مجموعه مقالات همایش مقابله با بی کیفری سازمان ملل متحد، نشرانجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد، چاپ اول، ۱۳۸۷ ↑
- برای ملاحظه زمان شروع دعوی و تمهیدات آن ر.ک: گاستون استفانی، ژرژ لواسور، برنار بولوک، آیین دادرسی کیفری، جلد اول، ترجمه دکتر حسن دادبان، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی ۱۳۷۷ ص ۱۴۸ ↑
- triggering mechanisms ↑
- a proprio motu ↑
- ex officio ↑
- ۱٫ The Prosecutor may initiate investigations proprio motu on the basis of information on
crimes within the jurisdiction of the Court.

2. 2. The Prosecutor shall analyse the seriousness of the information received. For this purpose, he or she may seek additional information from States, organs of the United Nations, intergovernmental or non-governmental organizations, or other reliable sources that he or she deems appropriate, and may receive written or oral testimony at the seat of the Court.

2. 2. If the Prosecutor concludes that there is a reasonable basis to proceed with an investigation, he or she shall submit to the Pre-Trial Chamber a request for authorization of an investigation, together with any supporting material collected. Victims may make representations to the Pre-Trial Chamber, in accordance with the Rules of Procedure and Evidence.

2. 2. If the Pre-Trial Chamber, upon examination of the request and the supporting material, considers that there is a reasonable basis to proceed with an investigation, and that the case appears to fall within the jurisdiction of the Court, it shall authorize the commencement of the investigation, without prejudice to subsequent determinations by the Court with regard to the jurisdiction and admissibility of a case.

از نظر پیاژه فقط می توان دو شکل از هوش را مشخص ساخت: یکی هوش عملی یا تجربی و دیگری هوش متفکرانه یا سیستماتیک. در هوش نوع اول، مسئله به صورت یک نیاز ساده مطرح می شود و نظریه به صورت یک آزمایش و خطای حسی-حرکتی و ضبط یا کنترل نیز به شکل یک سری از شکست ها یا پیروزی ها متجلی می گردد. در هوش نوع دوم است که نیاز به صورت مسئله مورد تفکر و حرکات آزمایشی به صورت پژوهش ها و بررسی هایی به منظور یافتن فرضیه ها در می آید و بالاخره ضبط و کنترل وجود قطعی و تثبیت شده تجربه را از طریق شناسایی و درک ارتباطات که برای جدا ساختن و طرد فرضیه های غلط و حفظ فرضیه های درست به کار می رود قبلاً جلو انداخته و پیش بینی می نماید (پیاژه، ۱۳۵۷).

ریموند کتل^[۲۶] اعلام کرد که دو نوع هوش وجود دارد: هوش سیال و هوش متبلور. هوش سیال یعنی استعداد کسب شناخت های تازه و حل مسائل تازه و هوش متبلور یعنی تراکم شناخت ها در طول زندگی (گنجی، ۱۳۸۶).
گروهی از دانشمندان مانند گاردنر^[۲۷]هوش را به شکل Multiple Intelligence تعریف می کنند؛ او شیوه ای را فراهم می کند که می توان به وسیله ی آن، توانایی های بشر را با قرار دادن آن ها در هشت مقوله ی متفاوت، باز نمایی کرد (آرمسترانگ، ۱۳۸۳).
گیج و برلاینر^[۲۸](۱۹۹۲) عناصر تشکیل دهنده هوش را در سه دسته قرار داده اند:
توانایی پرداختن به امور انتزاعی: منظور این است که افراد با هوش بیشتر با امور انتزاعی سروکار دارند تا امور عینی
توانایی حل کردن مسائل: یعنی توانایی پرداختن به موقعیت های جدید، نه فقط دادن پاسخ های از قبل آموخته شده به موقعیت های آشنا
توانایی یادگیری: به ویژه توانایی یادگیری انتزاعیات، از جمله انتزاعیات موجود در کلمات و سایر نمادها و نیز توانایی استفاده از آن ها (سیف، ۱۳۹۰)
۲-۱-۳ خصوصیات افراد باهوش
استرنبرگ خصوصیات یک شخص باهوش را اینچنین عنوان می کند:
به طور منطقی و درست استدلال کند.
به طور گسترده مطالعه کند.
ذهن بازی داشته باشد.
با درک و فهم بالایی مطالعه کند (سولسو^[۲۹]، ۱۳۷۱).
پرکینز^[۳۰] (۱۹۸۵) فهرستی از توانایی هایی را که به اعتقاد آنان مبین هوش انسانی است ارائه کرده اند:
توانایی طبقه بندی الگوها
تغییر سازشی رفتار
توانایی استدلال قیاسی
توانایی استدلال استقرایی- تعمیم
توانایی تدوین و استفاده از مدل های مفهومی
توانایی درک و فهم
۲-۱-۴ نظریه های هوش
۲-۱-۴-۱ آلفرد بینه
مطالعه علمی هوش با کارهای آلفرد بینه^[۳۱](۱۹۰۴)، روانشناس فرانسوی، آغاز شد که وزارت آموزش فرانسه از او خواست تا وسیله ای درست کند که به کمک آن دانش آموزان نیازمند کمک های ویژه در مدارس شناسایی شوند. بدین منظور، بینه به کمک دستیار خود تئودور سیمون^[۳۲] نخستین آزمون عینی هوش را درست کرد. به کمک این آزمون برای هر کودک یک سن عقلی تعیین می شد.
۲-۱-۴-۲ دیوید وکسلر
دیوید وکسلر^[۳۳] (۱۹۵۸) از طرفداران هوش یگانه است. وی هوش را یک توانایی کلی می داند که فرد را قادر می سازد به طور منطقی بیندیشد، فعالیت هدفمند داشته باشد و با محیط خود به طور مؤثر به کنش متقابل بپردازد.
۲-۱-۴-۳ چارلز اسپیرمن
چارلز اسپیرمن^[۳۴] (۱۹۲۷) نیز طرفدار هوش یگانه بوده و معتقد به یک هوش کلی است و آن را با حرف g نشان می دهد. دلیل طرفداران هوش یگانه یا هوش کلی استناد به وجود همبستگی چشمگیر میان توانایی های مختلف انسان (مانند توانایی کلامی و استدلال انتزاعی) است. این روانشناسان استدلال می کنند افرادی که در یادگیری یک موضوع موفق اند موفقیت آنان در یادگیری موضوع های دیگر نیز قابل پیش بینی است.
۲-۱-۴-۴ لوئیس ترستون
در مقابل اندیشه هوش یگانه، هوش چندگانه^[۳۵] قرار دارد. قدیمی ترین طرفدار این هوش لوئیس ترستون^[۳۶] (۱۹۳۸) است. در نظریه ترستون هوش از هفت توانایی عمده زیر تشکیل شده است:
درک کلامی (توانایی درک قیاس های کلامی و خواندن و فهمیدن متن)
سیالی واژه (توانایی کار کردن با کلمات، واژگان)
سهولت عددی (سرعت و درستی محاسبات)
تجسم فضایی (توانایی انجام کارهایی نظیر چرخاندن اشیا در ذهن)
حافظه تداعی (توانایی یادآوری کلمات یا اشیاء ارائه شده به صورت جفت)
سرعت ادراکی (مانند توانایی یافتن دفعاتی که یک کلمه در یک متن تکرار شده است)
استدلال (توانایی حل مسائل استدلالی ریاضی یا منطقی)
۲-۱-۴-۵ ساخت هوشی گیلفورد
نظریه جی. پی. گیلفورد^[۳۷] (۱۹۶۷) که به الگوی ساخت هوشی (ساخت عقلی) شهرت دارد از سه بخش با نام های عملیات، محتوا و فرآورده و تعدادی خرده طبقه یا فعالیت فرعی تشکیل یافته است.
عملیات به فرآیندهای مهم هوش گفته می شود و شامل فعالیت های: شناخت، حافظه و یادگیری، تفکر واگرا، ارزشیابی می باشد.
محتوا: عملیات ذهنی بر روی اطلاعات یا محتوای ذهنی انجام می گیرد. این اطلاعات می تواند به گونه های: شکلی یا دیداری، نمادی، معنایی، رفتاری باشد.
فرآورده: انجام عملیات بر روی محتوا فرآورده یا محصول را به بار می آورد و شامل موارد: واحدها، طبقات، روابط، نظام ها، تغییرات، تلویحات است.
۲-۱-۴-۶ هوش سه بخشی استرنبرگ
یکی دیگر از نظریه های هوش چندگانه نظریه رابرت استرنبرگ^[۳۸] (۱۹۸۵، ۱۹۹۷، ۲۰۰۰) است. از نظر استرنبرگ هوش از مجموعه ای از مهارت های تفکر و یادگیری تشکیل یافته است که در حل مسائل تحصیلی و زندگی روزانه مورد استفاده قرار می گیرند. طبق این نظریه، هوش دارای سه چهره است: تحلیل، آفریننده (خلاق)، عملی.
۲-۱-۴-۷ هوش های چندگانه گاردنر
هوارد گاردنر^[۳۹] (۱۹۸۳، ۱۹۹۸، ۲۰۰۳) یکی دیگر از نظریه پردازان هوش های چندگانه، نظریه ای وضع کرده شامل هشت نوع هوش متفاوت به نام های:
هوش منطقی - ریاضی^[۴۰]: توانایی استفاده ی درست از اعداد و ارقام، تجزیه و تحلیل و استدلال منطقی و حل مسائل مختلف و پیچیده
هوش ادبی^[۴۱]: توانایی بکاربردن زبان و کلمه ها
هوش فضایی^[۴۲]: توانایی درک درست فضا و محیط اطراف به صورت مکانی- بصری
هوش موسیقایی^[۴۳]: توانایی درک، تشخیص، تبدیل و اجرای اشکال موسیقی و ساختن ترکیب های جدید

بنگاه­های بزرگ­تر تمایل به بازارهای بزرگتر دارند. همچنین بنگاه­هایی که خدمات و محصولات در آن به صورت حضوری و چهره به چهره ارائه می­شوند یا به فروش می­رسد تمایل به رقابت در بازار محلی و در مقابل بنگاه­های تجاری که اغلب از برنامه ­های کاربردی( مثلا از طریق وب سایت) خدمات یا محصولاتی را ارائه می­ دهند، گرایش به بازارهایی با بعد جغرافیایی بزرگ­تر دارند. ما در این تحقیق صنایعی را که در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده و در سال­های 1392-1382در بورس حضور داشته اند و داده ­های آن­ها موجود است را در نظر گرفته­ایم.
پ) مشخص کردن وضعیت­ها
وقتی شاخص تحرک را با بهره گرفتن از رتبه ­های نسبی در زنجیره مارکوف محاسبه می­کنیم، باید در مورد تقسیم ­بندی آنها در هر طبقه تصمیم بگیریم. در مورد تعداد وضعیت­ها و باید گفت که یک ارتباط پایاپای بین دقت شاخص آماری و اعتبار آماری شاخص محاسبه شده وجود دارد. با توجه به داده ­ها ما برای مشخص کردن وضعیت­ بنگاه­ها چهار حالت در نظر می­گیریم و توزیع بنگاه­ها در این چهار وضعیت در هر سال و صنعت را مشخص می­کنیم و سپس تغییر آنها را در سال­های متوالی بررسی می­نماییم.

3-7- تاثیر تمرکز بر تحرک
بر اساس رویکرد ساختار- رفتار- عملکرد، که در قسمت 3-2، توضیح داده شد، تمرکز فروشندگان بر الگوی رفتاری آن­ها تاثیر می­گذرد و در نهایت، عملکرد، نتیجه­ مقدار این تمرکز خواهد بود. دلیل و مدرک قوی برای اثبات وجود رابطه­ای مداوم بین تمرکز و تحرک وجود ندارد(فولکرینگا و ون استل،2009: 16).
بالدوین(1995)، یک رابطه­­ی منفی بین تمرکز و تحرک پیدا کرد، که البته فقط برای تحرک بنگاه­های رهبر^[111] صادق بود. ایس و ادریچ^[112]، یک رابطه و اثر معنادار مثبت را در صنایع کارخانه­ای ایالات متحده گزارش کردند. در این پژوهش، در پاسخ به اینکه آیا می­توان بین شاخص­ تمرکز و شاخص­ های تحرک ارتباط به خصوصی یافت، مفهوم ضریب همبستگی بیان شده است. ضریب همبستگی ابزاری آماری برای تعیین نوع و درجه رابطه­­­ی یک  متغیر کمی با متغیر کمی دیگر است. ضریب همبستگی، یکی از معیارهای مورد استفاده در تعیین همبستگی دو متغیر است. ضریب همبستگی شدت رابطه و همچنین نوع رابطه (مستقیم یا معکوس) را نشان می‌دهد. این ضریب بین ۱ تا ۱- است و در عدم وجود رابطه بین دو متغیر، برابر صفر است.
که در آن E عملگر امید ریاضی، cov به معنای کوواریانس، corr نماد معمول برای همبستگی پیرسون، و سیگما نماد انحراف معیار است( دانش­نامه بین ­المللی علم آمار،2011: 315).
فصل چهارم
محاسبات و تحلیل نتایج
4-1- مقدمه
در فصل سوم به ارائه مدل مورد استفاده در این پژوهش پرداخته شد. در این فصل به برآورد، محاسبات و بررسی نتایج به دست آمده خواهیم پرداخت. به منظور بررسی پویایی کسب وکار در صنایع پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، با بهره گرفتن از مدل زنجیره مارکوف و ماتریس­های انتقال یا گذار، شاخص تحرک برای 17 صنعت از کل صنایع پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به دست آورده و آنها را در دو حالت کوتاه مدت و بلند مدت رتبه ­بندی می­کنیم و به مقایسه این صنایع به یکدیگر می­پردازیم. در تکمیل و تحلیل نتایج شاخص هرفیندال در هر صنعت و هر سال را در حالت ایستا محاسبه می­کنیم و به صورت کلی، به مقایسه حالت ایستا و پویا می­پردازیم. این محاسبات را برای سال­های 1382 تا 1392 و بنگاه­هایی که در کل این بازه زمانی در صنایع باقی مانده­اند انجام خواهد گرفت.
4-2- داده­­ها
برای محاسبه شاخص­ های تحرک و بررسی پویایی صنعت در ایران، فروش بنگاه­ها در هر سال را به عنوان معیار اندازه بنگاه در نظر گرفته­­ایم. اطلاعات مربوط به بنگاه­ها از طریق بررسی صورت­های مالی آن­ها جمع­آوری شده است و صنایع بر اساس دسته­بندی آن­ها در سازمان بورس اوراق بهادار تهران نوشته شده ­اند. در این بین، 17 صنعت از 32 صنعت معرفی شده در این مرکز انتخاب شده ­اند، دلیل انتخاب این صنایع، لزوم مشخص شدن سهم بنگاه در هر صنعت و هر سال و همچنین یکسان بودن سال مالی تمام بنگاه­ها است. صنایعی که در طول یازده سال مورد بررسی،1392-1382، در بورس اوراق بهادار تهران، بیش از دو بنگاه با سال مالی یکسان داشته اند، نوشته شده است و ماتریس انتقال یا گذار آن­ها تخمین زده­ایم. تعداد کل بنگاه­های حاضر در صنایع، در بازه زمانی مورد مطالعه، با سال مالی یکسان به 250، بنگاه رسید. از شاخص M_u ، شاخص اثر برای محاسبه میزان تحرک هر صنعت استفاده و مقدار آن­ها برای همه صنایع منتخب مشخص شده است. برای محاسبه تمرکز حالت ایستا از شاخص هرفیندال- هیرشمن، جهت مقایسه­ ای با حالت پویا، بهره گرفته­ایم.
جهت برآورد مدل و محاسبات، نرم­افزارهای Excel 2007، Mathematical 8، Stata 11 مورد استفاده قرار گرفته­اند.
4-3- معرفی مدل
4-3-1- روش محاسبه ماتریس احتمال انتقال
به منظور رسیدن به هدف تحقیق یعنی مشخص کردن میزان تحرک صنایع و رتبه ­بندی آن­ها از مدل زنجیره مارکوف و ماتریس­های انتقال استفاده می­ شود. همان­طور که در فصل قبل گفته شد، زنجیره مارکوف، عبارت است از فرایند مارکوف به نحوی که مجموعه نتایج قابل شمارش باشند؛ فرایند مارکوف، نیز یک فرایند تصادفی با سه ویژگی زیر است:

• • تعداد وضعیت­های ممکن محدود است، که در این تحقیق چهار وضعیت (در ادامه شرح داده خواهد شد) معین شده­ است.^[113]

• • وضعیت در هر مرحله فقط به وضعیت یک دوره قبل بستگی دارد.

• • احتمالات مربوط به تغییر وضعیت­ها طی زمان ثابت هستند.

در حقیقت این فرایند حرکت در یک سیستم، از حالتی به حالت دیگر به همراه احتمالات مرتبط با هر انتقال است که به عنوان زنجیره شناخته شده است. همان­طور که توضیح داده شد، مارکوف متغیر تصادفی X_n را وابسته به وضیت آن در یک دوره قبل یعنی وابسته به X_n-1 و مستقل از X_n-2, X_n-3, …,X₁ معرفی کرد. برای بیان ساده­ترآن را به صورت زیر نوشتیم:
این احتمالات تغییر وضعیت­ها، در ماتریسی که آن را ماتریس گذار یا ماتریس انتقال می­نامند، نظم داده می­شوند:
T =
همان­طور که می­دانیم، در ابتدا باید وضعیت­هایی را تعریف کرد، برای تعیین این وضعیت­ها ابتدا لازم به تعریف یک معیار است که بتوان اندازه نسبی بنگاه­ها در هر صنعت را بر اساس این معیار مشخص، تعیین نمود؛ معیار انتخاب شده در این تحقیق، سهم فروش بنگاه در صنعت است و این سهم برای سال­های1382 تا 1392 محاسبه شده است؛ سهم فروش هر بنگاه در بازار(صنعت) برابر است با فروش آن بنگاه در یک سال معین تقسیم بر کل فروش در بازار(صنعت)در آن سال که برای یازده سال متوالی این سهم­ها محاسبه شده است. پس از مشخص کردن اندازه نسبی بنگاه­ها در صنایع و سال­های مورد نظر باید در مورد تعیین وضعیت­ها تصمیم گرفت؛ در این پژوهش، وضعیت­ها به صورتی تعریف شده ­اند که، داده ­های به دست آمده برای سهم فروش بنگاه­ها را به چهار گروه تقسیم می­ کند، به طوری که داده ­های به دست آمده برای سهم فروش بنگاه­ها توزیع نسبتا یکنواختی داشته باشد. به منظور تعیین نحوه توزیع سهم بنگاه در صنایع مورد بررسی، نمودار سهم بنگاه را رسم نمودیم. همان­گونه که در نمودار 4-1 مشاهده می­ شود، بدون در نظر گرفتن صنعت و سال، تقریبا 75% از بنگاه­ها، دارای سهم کم­تر از ده درصد از بازار هستند. بنابراین، به صورت برون­زا، وضعیت­ها را این­گونه تعریف می­کنیم که، بنگاه­هایی که سهم فروش آن­ها کمتر از دو درصد است در گروه یا وضعیت یک(25% اول مشاهدات)، بنگاه­ها با سهم دو تا چهار درصد در بازار در گروه دو(25% دوم مشاهدات)، بنگاه­ها که سهم آن­ها چهار تا ده درصد است گروه سه قرار گرفته­اند(25% سوم مشاهدات) و در گروه یا وضعیت چهار آن دسته از بنگاه­هایی قرار دارند که سهم فروششان بیشتر از ده درصد است(25% آخر). احتمالات انتقال از هر وضعیتی به وضعیت دیگر درآیه­های ماتریس انتقال را می­سازند. این احتمالات، میزان تغییر بین این گروه­ ها را در هر صنعت نشان می­دهد. عناصر روی قطر ماتریس احتمال ماندن در وضعیت ثابت را نشان می­ دهند، هر چقدر مقدار این درآیه­ها بزرگ­تر باشد، به معنای حرکت کمتر بنگاه­های صنعت است، به این معنا که اندازه نسبی بنگاه­های حاضر در صنعت مورد نظر تغییرات کمتری داشته اند یا به عبارتی تغییرات ساختاری کم است و ساختار این صنعت، نزدیک به ساختار انحصاری است.
نمودار4-1. نمودار توزیع سهم فروش بنگاه­ها مستقل از صنعتی که در آن قرار گرفته­اند
مأخذ: یافته­های پژوهش
برای مثال درآیه احتمال اینکه در یک دوره، بنگاهی به اندازه کافی برای رفتن به گروه سه رشد کرده است و سهم فروش خود را از زیر دو درصد به مقداری بین چهار تا ده درصد رسانده است را نشان می­دهد. برای محاسبه این احتمالات از روش زیر استفاده شده است:
که در آن صورت کسر یعنی تعداد انتقالات بنگاه­ها از حالت i به حالت j و مخرج تمام انتقالات از حالت یا گروه i به هر گروه دیگر حتی گروه i را در بر می­گیرد و می­دانیم که این عناصر عددی بین صفر و یک هستند و جمع احتمالات در هر سطر برابر با یک است:
4-3-2- روش محاسبه ماتریس ثابت
پس از محاسبه این احتمالات و تشکیل ماتریس انتقال برای هر کدام از صنایع، قبل از انجام مرحله بعد و محاسبه شاخص­ های تحرک به بردار احتمالات ثابت هر صنعت نیاز است. بردار حالت پایدار یا ثابت برداری است که پس از رسیدن به این حالات در دوره­ های زمانی طولانی احتمال تغییر وضعیت­ها، تغییر نخواهد کرد، یعنی ماتریس انتقال دارای سطرهای مساوی و ثابتی خواهد شد، برای مثال احتمال تغییر وضعیت از گروه یک به گروه یک برابر است با احتمال تغییر وضعیت از گروه دو به گروه یک و احتمال تغییر از گروه سه به گروه یک و همین­طور برابر با احتمال رفتن از گروه چهار به گروه یک.
)
بنابراین، در این پایان نامه با در نظر گرفتن چهار گروه یا وضعیت، این بردار احتمال ثابت چهار عنصر خواهد داشت. که برای به دست آوردن این بردار، از روش اولین بردار ویژه سمت چپ ماتریس مطابق با مطالب گفته شده در فصل سوم استفاده شده است.
از آنجا که برای بردارهای ویژه چپ معادله زیر صادق است،
می­توان حاصل­ضرب بردار حالت اولیه در ماتریس انتقال را به صورت زیر بازنویسی کرد:
وضعیت اولیه قرار گرفتن بنگاه­ها در وضعیت­ها (حالت­ها) می­باشد، که بر اساس بردارهای ویژه آن را بسط داده­ایم:
بزرگ­ترین ویژه مقدار یک ماتریس منظم برابر با یک و بقیه ویژه مقادیر از آن کوچک­تر می­باشد، بنابراین
که به صورتی انتخاب می­ شود که جمع عناصر این بردار حاصله برابر با یک شود، نرمال کردن این بردار به صورت زیر است:
که e اولین ویژه بردار راست ماتریس و تمام عناصر آن برابر با یک است. این بردار برای تمامی صنایع محاسبه گردیده و در پیوست آورده شده است.
4-3-3- روش محاسبه شاخص­ های تحرک
پس از محاسبه بردار حالت پایدار، برای تمامی صنایع به منظور مقایسه و رتبه ­بندی صنایع از شاخص­ های زیر استفاده گردیده است:
و علاوه بر این شاخص، به علت منظم نبودن ماتریس­ها و دست نیافتن به حالت پایدار برای بلند مدت شاخص قطر اصلی یا اثر به کار برده شده است:
همان­طور که در فصل قبل گفته شد، شاخص تحرک، یک تابع از احتمالات انتقال است که ماتریس انتقال را به یک عدد ترسیم می­ کند. این تابع که مقداری بین صفر و یک به خود می­گیرد، برای مجموعه ­ای از ماتریس­های انتقال امکان رتبه بندی از لحاظ تحرک را فراهم می ­آورد، به طوری که در آن ماتریس تحرک بیشتر از ماتریس را نشان می­دهد، اگر شاخص تحرک مرتبط با ماتریس بزرگتر از شاخص به دست آمده از ماتریس باشد(کانتر،2004: 176)؛ به بیان ریاضی:
در مرحله آخر بر این اساس، صنایع رتبه ­بندی خواهند شد.
، احتمال خروج قطعی از وضعیت جاری، با مقیاس را بیان می­ کند و ، معکوس میانگین هارمونیک احتمالات باقی ماندن در هر وضعیت، تعریف می­ شود، با مقیاس . تفاوت این دو شاخص این است که شاخص به وسیله احتمالات پایدار وزن داده شده است، در حالی که اینگونه نیست.
به منظور مقایسه حالت پویا با حالت ایستا، در دوره زمانی مورد مطالعه شاخص هرفیندال- هریشمن صنایع برای هر سال را محاسبه می­نماییم، این شاخص در هر سال، برابر است با مجموع مجذور سهم فروش بنگاه­ها در آن سال:
K را تعداد بنگاه­های هی صنعت و S_f، سهم هر بنگاه تعریف می­کنیم.

خط۱ و۳

[۰.۰۱۱۶۵ ۰,۲۶۷۶]

[۰,۸۶۷۹  ۳,۰۰۸  ]

[۱۳,۴۱  ۸,۵۷  ]

۱۰۰

جدول ۳-۱: جزییات امپدانس و طول خطوط ارتباطی میان ناحیه ای[۴۵]
۳-۲-۵-معرفی واحدهای تولید شبکه
۳-۲-۵-۱ -واحدهای تولید حرارتی
این واحدها که نقش واحدهای رایج شبکه را دارند، به کمک یک ماشین سنکرون مدل می شوند. شکل ساده ی این واحد تولید سنکرون در شکل ۳-۶ آمده است.
شکل ۳-۴: واحد تولید حرارتی شبکه
همچنن توان نامی واحد های حرارتی را می توان در جدول ۴-۲ مشاهده نمود:

شماره واحد

شماره شین

توان نامی

۱

۱

۳۰۰

۲

۳

۴۵۰

۳

۴

۴۵۰

جدول ۳-:۲مقادیر نامی تولید در واحد های حرارتی
۳-۲-۵-۲-مشخصات واحد تولید بادی
واحد تولید بادی که در واقع یک مزرعه بادی است ، شامل ۶۰ توربین بادی با توان ۵/۱ مگاواتبرای هریک ازآنها می باشد،که در مجموع۴۰۰ مگاوات تولید خواهند کرد.دراین نیروگاه از ژنراتورهای القایی دوسو تغذیه^[۳۴] استفاده شده است .ژنراتور های القایی دو سو تغذیه که رایج ترین نوع ژنراتورهای بادی هستند ،میرایی نوسانات ضعیف شبکه را افزایش می دهند،از سویی دیگر میرایی نوسانات درون ناحیه ای را کاهش می دهند. مبدل بکار رفته از نوع AC/DC/AC است که یکی مبدل سمت شبکه و دیگری مبدل سمت روتور می باشد و وظیفه تزریق توان را به شبکه به عهده دارند. مبدل ها با مدولاسیون پهنای پالس ^[۳۵] کنترل می شوند.

همانطور که قبلا گفته شده بود روش کنترلی تزریق توان در این بخش هم بکار رفته است. بطوریکه کنترلر با تعیین توان مرجع با توجه به میزان انحرافات فرکانسی و مقایسه آن با توان اندازه گیری شده، پالس تولید کرده ومبدل عمل می کند.
لازم به ذکر است سرعت باد ورودی برای این نیروگاه بر اساس داده های واقعی [۴۶] بوده و این مساله نوسان ایجاد شده در فرکانس را تشدید کرده و شرایط شبیه سازی را به حالت واقعی نزدیکتر میسازد.
شکل۳- ۵:بلوک دیگرام واحد تولید بادی
۳-۲-۵-۳-مشخصات واحد تولید خورشیدی
این واحد خورشیدی [۴۷] ^[۳۶]دارای تولید نامی در حدود ۳۰ مگاوات می باشد. این واحد در شکل۴-۲ مشخص شده و به شین یک متصل است. می دانیم ورودی این واحد مقدار تابش خورشید است. داده های تابش خورشید مورد استفاده برگرفته از مقادیر واقعی می باشد. این نیروگاه، مدل کننده واحد تولید از نوع آرایه ی خورشیدی^[۳۷] بوده که به کمک سیستم دنبال کننده ی نقطه توان بهینه ^[۳۸]موجود، با اندازه گیری پارامترهای مورد نیاز، نقطه کار مناسب که همان نقطه حداکثر توان خروجی سلول خورشیدی است، یافت می کند و در این نقطه باقی می ماند .[۵۰],[۴۹], [۴۸]از آنجا که توان تولید شده از نوع جریان مستقیم ^[۳۹]می باشد با توجه به این شرایط با اعمال فرمان مناسب و تغییر سیکل کاری به کمک یک پل اینورتری به جریان متناوب سه فاز تبدیل شده و بوسیله مبدل مدولاسیون پهنای پالس^[۴۰] ،ولتاژ خروجی سلول خورشیدی به نقطه کارمناسب سوق داده می شود و این توان در شبکه جاری میگردد. در این واحد هدف کنترل کننده پیشنهادی؛ کنترل پالس ورودی به دروازه های^[۴۱] مبدل قدرت مدولاسیون پهنای پالس است، که توان تزریقی به شبکه را کنترل می کند.